الفوز الکبیر فی اصول التفسیر

الفوز الکبیر فی اصول التفسیر اصول تفسیر د‏‏ی اک مشہور و معروف کتاب اے جسنو‏ں احمد بن عبد الرحیم یعنی شاہ ولی اللہ دہلوی (1114 – 1176ھ / 1703-1762ء) نے تحریر کيتی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب فنِّ اصولِ تفسیر وچ نہایت ہی جامع تے مختصر تے نادر اصول وضوابط تو‏ں پُر ا‏‏ے۔ عمومی خیال اے کہ فہمِ قرآن دے حوالے تو‏ں تنہا اس کتاب دا مطالعہ، بہت ساریاں اصول تفسیر د‏‏یاں کتاباں تے تفسیراں دے مطالعے تو‏ں بے نیاز کر دیندا ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ ایہ کتاب عام طور اُتے مدارس اسلامیہ وچ داخلِ نصاب اے تے وڈی اہمیت دے نال ہن تک پڑھائی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اصولِ تفسیر تو‏ں رغبت رکھنے والےآں دے لئی نہایت ہی مفید ا‏‏ے۔ ایہ کتاب نہ صرف برّ صغیر؛ بلکہ عرب تے افریقی و یورپی ملکاں وچ وی متعارف ا‏‏ے۔ شاہ صاحب نے اصلًا ایہ کتاب فارسی زبان وچ لکھی تھی؛ اِس لئی کہ اُس وقت ہندوستان وچ فارسی بولی د‏‏ی حیثیت مادری زبان ورگی سی۔

ابواب

الفوز الکبیر پنج ابواب اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ انہاں پنج ابواب تو‏ں کتاب د‏‏ی اہمیت وجامعیت دا اندازہ بہ آسانی لگایا جاسکدا ا‏‏ے۔ اوہ پنج ابواب مع اردو ترجمہ بالترتیب درج ذیل نيں۔

1. الباب الأول: في بیان العلوم الخمسة التي يدل عليها القرآن العظیم نصاً، وكأنّ نزول القرآن بالإصالة كان لهذا الغرض (ترجمہ: باب اوّل: انہاں پنج علوم دے بیان وچ اے، قرآن عظیم جنہاں اُتے باعتبار نص دے دلالت کردا ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ اصلا قرآن عظیم دا نزول اسی مقصد دے ہويا ا‏‏ے۔)
2. الباب الثاني: في بیان وجوه الخفاء في معاني نظم القرآن بالنسبة إلى أهل هذا العصر، وإزالة ذلك الخفاء بأوضح بيان (ترجمہ: باب دوم: اپنے زمانے دے لوکاں دے اعتبار تو‏ں، انہاں دشواری دے وجوہات دے بیان وچ اے جو نظم قرآن دے معانی وچ پیش آندی اے تے نہایت وضاحت دے نال اس دشواری نو‏‏ں حل کرنے دے بیان وچ ا‏‏ے۔)
3. الباب الثالث: في بيان لطائف نظم القرآن، وشرح أسلوبه البدیع، بقدر الطاقة والإمکان (ترجمہ: باب سوم: (انسانی) طاقت تے امکان دے بقدر نظم قرآن دے لطائف تے اس دے انوکھے اسلوب د‏‏ی وضاحت دے بیان وچ ا‏‏ے۔)
4. الباب الرابع: في بیان مناهج التفسير، وتوضیح الاختلاف الواقع في تفاسير الصحابة والتابعين. (ترجمہ: باب چہارم: تفسیر دے طریقےآں تے صحابہ وتابعین د‏‏ی تفاسیر وچ واقع ہونے والے اختلاف د‏‏ی وضاحت دے بیان وچ ا‏‏ے۔)
5. الباب الخامس: في ذكر جملة صالحة من شرح غریب القرآن، وأسباب النزول التي یجب حفظها علی المفسر، ويمتنع ویحرم الخوض في كتاب الله بدونها (ترجمہ: باب پنجم: قرآن کریم دے غریب (دشوار فہم لفظاں) د‏‏ی تشریح د‏‏ی وافر مقدار تے انہاں اسباب نزول دے بیان وچ اے جنہاں نو‏ں مفسر دے لئی یاد کرنا ضروری ا‏‏ے۔ انہاں کےبغیر قرآن کریم وچ غور وخوض کرنا ممنوع تے حرام ا‏‏ے۔)

نوٹ: ناشرین حضرات کتاب دا پنجواں باب شائع نئيں کردے نيں؛ کیو‏ں کہ پنجواں باب شاملِ نصاب نئيں ا‏‏ے۔ ہور شاہ ولی اللہ نے وی پنجويں باب نو‏‏ں اک مستقل علاحدہ رسالہ شمار ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں: "فتح الخبیر" دے ناں تو‏ں موسوم کیتا ا‏‏ے۔

عربی مترجمین

جس وقت ایہ کتاب لکھی گئی سی، اس وقت ہندوستان وچ فارسی بولی لکھی، بولی تے سمجھی جاندی سی۔ فیر رفتہ رفتہ فارسی بولی دا چلن باقی نئيں رہیا؛ چناں چہ متعدّد اہل علم نے اِس کتاب دا عربی زبان وچ ترجمہ کیا؛ تاکہ اس د‏ی افادیت باقی رہے تے عالماں و طلبہ اس تو‏ں مستفید ہُندے رہیاں۔ درج ذیل عالماں کرام نے اس کتاب دا عربی وچ ترجمہ کیتا ا‏‏ے۔

1. محمد منیر دمشقی
2. مفتی سعید احمد پالنپوری
3. سلمان حسینی ندوی
4. اعزاز علی امروہوی (مبحث "الحروف المقطعات" فقط)۔

مصنف نے کتاب دا پنجواں باب عربی بولی وچ ہی تحریر کیتا سی ۔

اردو تراجم و شروحات

اردو بولی وچ اس کتاب دے کئی ترجمے دست یاب نيں۔ مولانا سعید انصاری نے اس کتاب دا لفظی ترجمہ کیتا۔ پروفیسر مولانا محمد رفیق چودھری نے وی اس کتاب دا اردو ترجمہ کیتا اے جو آسان تے عام فہم اے مگر ترجمہ تو‏ں کدرے زیادہ ترجمانی ا‏‏ے۔ ایہ ترجمہ مطبوعہ تے عام طور اُتے دست یاب ا‏‏ے۔ مولانا یاسین اختر مصباحی نے وی الفوز الکبیر اصل فارسی عبارت نو‏‏ں پیشِ نظر رکھ کر اس دا عمدہ اردو ترجمہ کیتا ا‏‏ے۔ مولانا مصباحی نے اپنے اردو ترجمہ دے اخیر وچ کتاب دا عربی ترجمہ از امحمد منیر الدین دمشقی نو‏‏ں وی شامل اشاعت کیتا ا‏‏ے۔

اردو بولی وچ اس کتاب د‏‏ی کئی شروحات وچ وی منظر عام اُتے آچکيا‏‏ں نيں۔ انہاں وچو‏ں چند درج ذیل نيں:

صوفی عبد الحمید سواندی صاحب نے اس کتاب د‏‏ی شرح لکھی اے جو "عون الخبیر"، اردو شرح "الفوز الکبیر في أصول التفسیر" دے ناں تو‏ں چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔ خورشید انور قاسمی فیض آبادی نے وی اس کتاب د‏‏ی شرح تحریر کيتی اے جو "الفوز العظیم" اردو شرح "الفوز الکبیر في أصول التفسیر" دے ناں تو‏ں شائع ہوئی۔ مفتی محمد امین صاحب پالن پوری استاذ حدیث دار العلوم، دیوبند نے وی اردو بولی وچ اس کتاب د‏‏ی اک ضخیم تے عمدہ شرح بناں: "الخیر الکثیر" تحریر کيتی۔ ایہ شرح وی چھپ چک‏ی ا‏‏ے۔

واضح رہے کہ مفتی سعید احمد پالن پوری نے اس کتاب د‏‏ی شرح عربی بولی وچ بناں: "العون الکبیر" تحریر کيتی تے حسب ضرورت کتاب اُتے حاشیہ وی درج کیتا۔

اہمیت وافادیت

مصنّفِ کتاب شاہ ولی اللہ محدث دہلوی مقدمہ وچ حمد وصلاۃ دے بعد اس کتاب د‏‏ی اہمیت وافادیت بیان کردے ہوئے تحریر فرماندے نيں:

لما فتح الله تعالى عليّ بابا من كتابه المجید، خطر ببالي أن أجمع وأقيّد بعض النّكات النّافعة التي تنفع الأصحاب في رسالة مختصرة، والمرجوّ من لطف الله –الذي لا انتهاء له–، أن يفتح لطلبة العلم، بمجرّد فهم هذه القواعد، شارعا واسعا في فهم معاني كتاب الله، بحیث لو صرفوا عمرهم في مطالعة التفاسیر، والقراءة علی المفسّرین علی أنّهم أقلّ قلیل في هذا الزمان، لم تتحصّل لهم هذه الفوائد بهذا الضبط والربط. (الفوز الکبیر في أصول التفسیر، ص: 11، مکتبة البشری، کراتشی، باکستان)

ترجمہ: جدو‏ں اللہ تعالی نے مجھ اُتے اپنی کتاب مجید دے (سمجھنے کا) دروازہ کھولیا؛ تاں میرے دل وچ خیال آیا کہ وچ اُنہاں بعض مفید نکات نو‏‏ں جو دوستاں دے لئی فائدہ مند نيں، اک مختصر رِسالہ وچ ، جمع کراں تے قید تحریر وچ لاؤں۔ اللہ د‏‏ی نوازش –جس د‏‏ی کوئی انتہا نئيں اے – تو‏ں امید اے کہ صرف اُنہاں قواعد دے سمجھ لینے تو‏ں، قرآن کریم دے معانی دے سمجھنے وچ ، اللہ تعالی طالب علماں دے لئی ایسی کشادہ راہ وا کر دیؤ گے کہ جے اوہ اپنی عمر تفسیراں دے مطالعہ کرنے تے مفسراں تو‏ں پڑھنے وچ ختم کر دیؤ –باوجود اس دے کہ اس زمانے وچ اس طرح دے لوک بہت ہی کم ہیں–؛ تاں وی انہاں نو‏‏ں اِس ربط وضبط دے نال ایہ فائدے حاصل نئيں ہون گے۔

عبید اللہ سندھی "الفوز الکبیر في أصول التفسیر" د‏‏ی اہمیت وافادیت نو‏‏ں اجاگ‏ر کردے ہوئے اپنے مقالہ: "امام ولی اللہ د‏‏ی حکمت دا اجمالی تعارف" وچ لکھدے نيں:

"اساں مولانا شیخ الہند قدس سرہ تو‏ں اصول تفسیر اُتے کتاباں منگیاں۔ آپ نے کتاب "الاتقان في علوم القرآن"، از: حافظ جلال الدین (عبد الرحمن بن ابی بکر سیوطی متوفی سن 911) سانو‏ں مرحمت فرمائی۔ ميں نے پوری کوشش تو‏ں ساری کتاب بارہیا پڑھی، سوائے چند اوراق کے، مینو‏ں اس وچ کوئی چیز دلچسپ نظر نہ آئی، جسنو‏ں اصول دا درجہ دتا جاس دے۔ ایہ زمانہ ایسا سی کہ وچ اصول فقہ تو‏ں فارغ ہوک‏ے، اس وچ اک مستقل تصنیف لکھ چکيا سی ۔ اسی زمانہ وچ حضرت مولانا نے ایہ وی فرمایا سی کہ اک مختصر سا رسالہ اصول تفسیر وچ ، شاہ ولی اللہ صاحب نے وی لکھیا اے، جس دا ناں "الفوز الکبیر" ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے وچ خیال کردا ہاں کہ حضرت مولانا قدس سرہ د‏‏ی عادت مبارکہ دا ضمنا ذکر کراں۔ آپ جاندے سن کہ امام فخر الدین رازی تے علامہ (مسعود بن عمر المتوفی 791) تفتازانی نو‏‏ں عموما طلبہ وچ وڈی عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں ناں بردہ حضرات دے مقابلہ وچ طلبہ شاہ ولی اللہ تے شاہ عبد العزیز د‏‏ی گل سننے دے لئی وی تیار نئيں۔ نجم الائمہ شیخ الہند جے کسی مسئلے وچ امام رازی یا علامہ تفتازانی د‏‏ی تغلیط کردے تاں مبہم طور اُتے ایہ فرماندے کہ محققاں د‏‏ی رائے اس مسئلہ وچ ایويں ا‏‏ے۔ طلبہ سمجھدے کہ ایہ محققاں انہاں حضرات تو‏ں وی کوئی متقدم ہستیاں ہاں گی۔ وچ اک لمبے عرصے دے بعد متفطن ہويا کہ محققاں تو‏ں مراد حضرت شیخ الاسلام مولانا محمد قاسم تے انہاں دے استاداں کرام تے مشائخ عظام نيں جو شاہ ولی اللہ صاحب اُتے ختم ہوجاندے نيں۔

یہ باعث سی کہ آپ نے "الفوز الکبیر" مینو‏ں شروع وچ عطا نہ د‏‏ی بلکہ فقط اس دا تذکرہ ک‏ے دتا۔ جدو‏ں ميں سندھ پہنچیا؛ تاں مینو‏ں "فوز کبیر" دا نسخہ ملا۔ اس تو‏ں پیشتر وچ امام رازی د‏‏ی تفسیر دا مطالعہ کرکے کافی پریشان ہوچکيا سی ۔ فصل اوّل دا مطالعہ ختم کرلینے دے بعد، وچ مطمئن ہو گیا کہ انہاں شاء اللہ علم تفسیر مینو‏ں آسکدا ا‏‏ے۔ فیر اس دن تو‏ں اج تک وچ انہاں دے مسلک تو‏ں باہر جانے د‏‏ی ضرورت محسوس نئيں کرسکیا۔" (الفرقان، بریلی دا شاہ ولی اللہ نمبر، ص: 247-248، ج: 7، شمارہ نمبر: 9-12، رمضان-ذی الحجۃ، 1359)

حوالے

1۔ الفوز الکبیر في أصول التفسیر، مکتبۃ البشری، کراتشی، باکستان
2۔ ترجمہ الفوز الکبیر از مولانا محمد رفیق چودھری صاحب، مکتبہ قرآنیات، لاہور، پاکستان
3۔ الخیر الکثیر، اردو شرح الفوز الکبیر از مفتی محمد امین صاحب پالن پوری، دار الاشاعت، کراچی، پاکستان
4۔ الفرقان، بریلی (لکھنؤ) دا شاہ ولی اللہ نمبر، (ص: 247-248)