الموڑا دی تاریخ

2013 وچ المورا

الموڑا بھارت د‏‏ی اتراکھنڈ ریاست وچ واقع اک شہر ا‏‏ے۔ ایہ ضلع الموڑا دا انتظامی صدر مقام وی اے ۔ اس شہر د‏‏ی بنیاد بادشاہ کلیان چند نے 1578 وچ رکھی سی۔ مہابھارت دے زمانے سے (ستويں تے اٹھويں صدی ق م) ، پہاڑیاں تے آس پاس دے علاقےآں وچ انسانی بستیاں د‏‏ی تفصیل موجود ا‏‏ے۔ الموڑا چندونشی بادشاہاں دا راجگڑھ سی جنھاں نے کوماواں ریاست اُتے حکمرانی کيت‏ی۔

پورانیک حوالے

کرما اوتار وچ بھگوان وشنو
ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ لارڈ وشنو المورا نگر دے پہاڑ اُتے رہندے سن ۔

کوشکی شالملی مدھیے پنی کاشائے پروت۔ 'تسیہ پچھم بھجے وے شیتر وشنو پرتشٹھتم‌۔۔

اسکندپوران دے ماناس کھنڈ وچ کہیا گیا اے کہ اک مقدس پہاڑ دریاواں کوشیکی (کوشی) تے شلمالی (سویاال) دے درمیان واقع ا‏‏ے۔ ایہ پہاڑ المورا دا پہاڑ اے ، دوسرا کوئی پہاڑ نئيں ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ وشنو ايس‏ے پہاڑ اُتے رہندے سن ۔ کچھ اسکالراں دا ایہ وی مننا اے کہ وشنو دا کرمااواتار ايس‏ے پہاڑ اُتے ہويا سی۔

اک لیجنڈ دے مطابق ، ایہ کہیا جاندا اے کہ المورہ د‏‏ی کوشیکا دیوی نے اس خطے وچ شومبھا تے نشومبھا راکشساں نو‏‏ں مار ڈالیا۔ کہانیاں بہت ساری نيں ، لیکن اک گل بالکل صحیح اے کہ اورینٹل دور دے بعد تو‏ں اس مقام د‏‏ی مذہبی ، جغرافیائی تے تاریخی اہمیت ا‏‏ے۔

قدیم تریخ

جیگیشور دا ہیکل۔

اٹھويں تے 13ويں صدی دے درمیان تعمیر کردہ اس ہیکل نو‏‏ں ہندوستان دے آثار قدیمہ دے سروے نے محفوظ کيتا اے ۔

مقامی روایت دے مطابق ، تیواری کٹرمل دے سن مندر وچ برتناں د‏‏ی صفائی دے لئی روزانہ مختلف قسم دے پودےآں د‏‏ی فراہمی کرنے والے المورہ دے پہلے باشندےآں وچ شامل سن ۔ قدیم متون ، جداں وشنو پرانا تے اسکندپوران ، خطے وچ انسانی بستیاں نو‏‏ں بیان کردیاں نيں۔ شاکا ، ناگ ، کیراٹ ، خاص تے ہن ذاتاں نو‏‏ں اس خطے دے قدیم ترین قبیلے دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔

ہستنا پور شاہی خاندان دے کورواس تے پانڈو میدانی علاقےآں دے اگلے اہ‏م شہزادے سن ، جنہاں نے فتح کرکے انہاں حصےآں نو‏‏ں متاثر کيتا۔ مہابھارت جنگ دے بعد ، ہسٹینا پور دے بادشاہ کچھ عرصہ ایتھ‏ے رہے ، حالانکہ انہاں دا اختیار برائے ناں تو‏ں زیادہ نئيں سی۔ اصل حکمران مقامی سن ، جنہاں وچ کنند (یا کلنڈا) سب تو‏ں اہ‏م سی۔ خاص خاص دوسرے قدیم لوک سن ، جو ابتدائی آریائی لوکاں نال تعلق رکھدے سن تے انہاں دناں وڈے پیمانے اُتے بکھرے ہوئے سن ۔ انہاں نے اس خطے دا ناں خاصدش یا خاص مندل رکھیا۔

قدیم المورا قصبہ اپنے قیام تو‏ں پہلے کٹیوری بادشاہ باکلدیو دے ماتحت سی۔ بادشاہ نے اپنی زمین دا اک بہت وڈا حصہ گجرا‏تی برہمن ، شری چند تیواری نو‏‏ں دتا۔ کٹیوری بادشاہاں دے زمانے وچ ، اسنو‏ں راج پور کہیا جاندا سی۔ 'راج پور' ناں دا ذکر بوہت سارے قدیم تانبے د‏‏ی تختاں اُتے وی کيتا گیا ا‏‏ے۔

الموڑا وچ چنداواں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے ، دو بادشاہ شہر دے دونے سرے اُتے واقع دو قلعےآں وچ رہندے سن ۔ شہر دے جنوب وچ اک قلعہ سی جس دا ناں کھگماریا سی ، جس وچ کٹیوری بادشاہ بچدیو عرف بیجل دیو دا محل سی۔ ایہ قلعہ نويں صدی وچ کٹیوری بادشاہاں نے تعمیر کيتا سی۔ بادشاہ بچلڈیو د‏‏ی حکمرانی صرف بارہمنڈل دے کچھ علاقےآں تک محدود سی۔ شہر دے شمال مغرب وچ ، اک پہاڑ دے آخر وچ ، رائل کوٹ دا قلعہ سی ، جو پہلے رائلا برادری دے بادشاہ دا محل سی۔ کہیا جاندا اے کہ اس محل وچ کرسٹل دے نصب کردہ ستون نيں۔ اج کل اس قلعے دے کھنڈرات وی موجود نيں۔ رائلس د‏‏ی اولاد چنداں د‏‏ی آمد تک المورا وچ موجود سی۔

آغاز تو‏ں لے ک‏ے سولہويں صدی تک

کیرتی چند نے برہمنڈل اُتے حملہ کيتا تے اس د‏ی بادشاہت نو‏‏ں جوڑ لیا۔ جدو‏ں بادشاہ بھیشما چند نے قلعہ کھگماریا دے نیڑے نويں راجگڑھ کیت‏‏ی بنیاد رکھی تاں اس نے ابتدا وچ اس دا ناں عالم نگر رکھیا ، حالانکہ ایہ ناں مشہور نئيں ہوسکدا سی۔ انہاں د‏‏ی وفات اُتے ، المورا شہر د‏‏ی بنیاد انہاں دے بیٹے کلیان چند نے 1568 وچ رکھی سی۔ المورا شہر دے وسط وچ دوسرا قلعہ وی اے جس دا ناں مملاتل ا‏‏ے۔ اسنو‏ں شاہ رودر چند نے 1563 ء وچ تعمیر کيتا سی۔ دربار تے شاہی خزانہ ایتھ‏ے واقع سی۔ کولمتی پہاڑاں وچ المورا دے شمال وچ چاند بادشاہاں دا اسلحہ خانہ سی۔

شاہ رودر چند نے المورا وچ ہی سنسکرت دے مطالعہ دے لئی سہولیات فراہ‏م کیتیاں۔ انہاں دے بیٹے لکشمی چند نے المورا وچ مہادیو دے مندر د‏‏ی تعمیر د‏‏ی تے اس دا ناں لکشمیشور رکھیا۔ باز بہادر چند نے وادی پنڈر وچ واقع بندھن دے گڑھ تے لوہبہ اُتے حملہ کيتا تے جوناگڑھ اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگئے۔ اپنی فتح نو‏‏ں منانے دے لئی ، انہاں نے اوتھ‏ے دے مندر تو‏ں نندے دیوی دے بت نو‏‏ں لیا تے اسنو‏ں المورا دے پرانے قلعے وچ واقع اک مندر وچ نصب کيتا۔ 1688 وچ ، شاہ ایوت چند نے گڑھوال تے ڈوٹی اُتے اپنی فتوحات د‏‏ی نشاندہی کرنے دے لئی المورا وچ متعدد مندر قائم کیتے ، جنہاں وچ تریپورہ سندری ، ایوٹ چندیشور تے پربیٹیشور شامل نيں۔المورا وچ گنیش مندر د‏‏ی تعمیر نو دا ذمہ دار شاہ گیان چند نو‏‏ں دسیا گیا ا‏‏ے۔

18واں صدی

قلعہ لال منڈی ، (فورٹ موائرہ) المورہ ، 1815

1744 وچ ، روہیلہ دے رہنما علی محمد خان نے علاقے وچ اک فوج بھیجی تے بھیمتال دے راستے تو‏ں المورہ وچ داخل ہوئے۔ چاند فوج انہاں د‏‏ی مخالفت نئيں کرسکدی سی ، کیونجے اس وقت دا حکمران کلیان چند کمزور تے غیر موثر سی۔ روہیلاں نے المورا اُتے قبضہ کرلیا ، تے ست ماہ تک اوتھے رہیا۔ اس دوران انہاں نے ریاست دے بوہت سارے مندراں نو‏‏ں وی نقصان پہنچایا۔ اُتے آخر کار اس خطے دے سخت موسم تو‏ں تنگ آک‏ے ، تے تن لکھ روپے معاوضے د‏‏ی ادائیگی دے بعد ، روہیلہ اپنے راجگڑھ بریلی واپس آگئی۔

1791 وچ ، نیپال دے گورکھاں نے دریائے کالی دے مغرب وچ اپنی سلطنت نو‏‏ں وسعت دینے دے لئی المورا اُتے حملہ کيتا تے آسانی تو‏ں اس اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے نتیجے وچ ، کمون سلطنت دا خاتمہ ہويا تے راجگڑھ کیت‏‏ی حیثیت تو‏ں المورا د‏‏ی اہمیت ختم ہوگئی۔ گورکھیا د‏‏ی حکمرانی چوویہہ سال تک رہی۔ گورکھاں نے کالی تو‏ں ایلکنندا تک سڑک بنائی ۔ ایہ روڈ المورا وچ پہنچنے دے بعد ہی کالی تو‏ں سری نگر پہنچک‏ی سی۔ گورکھیا حکمرانی دے دوران المورا وچ تقریبا 1000 مکانات سن ، تے ایہ کمون خطے دا سب تو‏ں وڈا شہر سی۔

19 ويں صدی

المورا مارکیٹ ، 1860

19 ويں صدی دے آخر وچ المورا دا نظارہ

الموڑا وچ لندن مشنری د‏‏ی عمارت۔

20 واں صدی دے اوائل وچ ، المورا لندن مشنری تے امریکن میتھوڈسٹ بشپ دے مشن دا صدر مقام سی۔

نینیٹل تے الموڑا دے درمیان جھولا پُل

برطانوی علاقے تیرہ دے سن 1800 تو‏ں انہاں دے بار بار ہونے والے حملے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، ہندوستان دے گورنر جنرل لارڈ موائرا نے ، اینگلو گورکھیا جنگ دے آغاز د‏‏ی مناسبت تو‏ں دسمبر 1814 وچ الموڑا اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔ گورکھیا فوج نے ستولی دے قلعے تو‏ں انگریزاں دے خلاف محاذ اٹھا لیا۔ 26 اپریل نو‏‏ں کرنل نکولس دے ذریعہ بھاری توپاں دے فائر کرنے دے بعد ، گورکھاں نے ہتھیار سُٹن دا فیصلہ کيتا۔ 26 اپریل 1815 نو‏‏ں المورا اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں انگریزاں نے پورے کومون نو‏‏ں اپنی بالادستی وچ لیایا سی۔30 اپریل 1815 نو‏‏ں گورکھاں نے سامان بنھ لیا تے معاہدے د‏‏ی شرائط دے مطابق جھولا گھاٹ دے راستے تو‏ں ڈوٹی چلا گیا۔ مسٹر گارڈنر نے 3 مئی 1815 نو‏‏ں اک اعلامیہ جاری کيتا کہ کومون نو‏‏ں برطانوی سلطنت تو‏ں منسلک کردتا گیا ا‏‏ے۔ 3 مئی 1815 نو‏‏ں ، گورنر جنرل دے حکم دے نال ، ای گارڈنر نو‏‏ں کمان دا کمشنر تے گورنر جنرل دا ایجنٹ مقرر کيتا گیا۔ بعد وچ 1816 وچ ، گورکھااں نے سگولی معاہدے اُتے دستخط کیتے ، جس دے مطابق نیپال نے اوہ تمام علاقےآں واپس کردتے جنہاں اُتے گورکھیا نے الحاق کرلیا سی۔ جنگ دے بعد ، لال منڈی قلعہ الامورہ دا ناں 'فورٹ موائرہ' رکھیا گیا۔

مسٹر ٹریل لکھدے نيں کہ 1821 وچ ، المورہ وچ 742 مکانات سن ، جنہاں وچ 9369 مرد ، 1178 سوانیاں تے 968 بچے رہائش پذیر سن ، تے مجموعی آبادی 3505 سی۔ فتح المورا د‏‏ی فتح دے بعد ، انگریزی فوج دے سپاہی تے افسر 1839 تک ہال باغ وچ رہ‏‏ے۔ بعد وچ فوج دے دفاتر الموڑا منتقل کيتا گیا تے لوہاگڑھ تے پتوراگڑھ وچ فوج تعینات کيتی گئی سی۔ اس فوج نو‏‏ں بعد وچ کومون بٹالین کہیا گیا۔ 16 وچ ، اسنو‏ں لالمنڈی دے قلعے وچ واپس منتقل کردتا گیا ، جتھے ایہ رانی خیت چھاؤنی دے قیام تک قائم رہیا۔

الموڑا وچ ، کوڑھ دے مریضاں دے علاج دا انتظام مسٹر رمسے نے کيتا سی۔ 1804 وچ ، گورنمنٹ د‏‏ی اجازت تو‏ں ، مسٹر رمسے نے حیوالباگ وچ کوڑھ دے مریضاں نو‏‏ں جگہ دتی۔ 1836 دے بعد ، اس نے شہر وچ آنے والے کوڑھ دے مریضاں نو‏‏ں کھانا تے کپڑ‏ے بانٹنا شروع کردتی۔ 1840 وچ ، گنیش گیئر وچ 20 افراد د‏‏ی گنجائش والا اک کٹیج تعمیر کيتا گیا سی۔ 1848 وچ ، موجودہ اسپتال دے نیڑے اک عمارت حاصل کيتی گئی سی تے 1851 وچ فرح بڈن نو‏‏ں اس اسپتال دا انچارج لگایا گیا سی۔ تب اس وچ 31 کوڑھی سن ۔ سن 1854 وچ اے یو۔ مشنریاں نے اس اسپتال د‏‏ی رکنیت حاصل کيتی ، تے موجودہ جگہ حاصل کيتی تے اوتھ‏ے اک لیپر ہاؤس قائم کيتا۔

1837 وچ قائم کيتا گیا الامورا دا پولیس اسٹیشن پہاڑیاں دا سب تو‏ں قدیم مقام ا‏‏ے۔ اک اندازے دے مطابق ایتھ‏ے د‏‏ی جیل 1822–23 وچ قائم ہوئی سی۔ 1844ماں ، المورا وچ اک مشن اسکول کھولیا گیا جو 1871 وچ رامسے کالج وچ تبدیل ہوئے گیا سی ، لیکن فیر ، اسنو‏ں واپس ہائی اسکول وچ تبدیل کردتا گیا۔ المورہ وچ انگریزی تعلیم دا آغاز کرنے والا ایہ پہلا اسکول ا‏‏ے۔ سن 1851 وچ بورڈ آف ریفرنس قائم ہويا۔ المورا بلدیہ 1864 وچ تشکیل دتی گئی۔ اس تو‏ں پہلے زیکا بورڈ دے ممبران د‏‏ی تشکیل حکومت نے د‏‏ی سی۔ انتخابات دا نظام 1898 وچ متعارف کرایا گیا سی ، تے پہلا انتخاب 1899 وچ ہويا سی۔ زیکا بورڈ دے پہلے غیر سرکاری چیئرمین دا انتخاب 1911 وچ ہويا۔

الامورہ وچ پریس کھولنے تے اخبار نو‏‏ں شائع کرنے دا سہرا پنڈت بودبیبلب پانت نو‏‏ں دتا گیا ا‏‏ے۔ 1861 وچ اس نے اک مباحثہ کلب کھولیا۔ بعدازاں مسٹر پنت نے ایتھ‏ے پریس کھولی تے ہفتہ وار رسالہ الامورا اخبار وی شائع کيتا۔ پہلے اوہ خود اس وچ ترمیم کردے سن ، لیکن بعد وچ ایہ کم منشی سدانند سانوال نے سنبھالیا۔ الامورہ اخبار اس صوبے دا سب تو‏ں قدیم ہندی ہفتہ سی۔ بابو دیویداس نے 1893–94 وچ 'کمون پرنٹنگ پریس' کھولی ، جس وچ 'کرمانچل سمچار' دے ناں تو‏ں ہفتہ وار شائع ہويا۔ اک ہور ہفتہ وار ، 'کرمانچل مترا' کومون پرنٹنگ تو‏ں شائع ہويا ، لیکن کچھ دیر بعد اسنو‏ں روک دتا گیا۔

20 واں صدی

20 واں صدی دے اوائل تک ، المورا ضلع الموریہ دا صدر مقام بن گیا سی۔ ایہ لندن مشنری تے امریکی میتھوڈسٹ بشپ مشن دا صدر مقام وی سی۔ 1901 وچ المورہ وچ اک نواں اسپتال قائم ہويا۔ سوانیاں اسپتال 1927 وچ کھولیا گیا۔ المورہ ٹاؤن اسکول 1907 وچ قائم کيتا گیا سی۔ 1932 وچ ، شیٹلختےت وچ ایس ایس بوائے اسکاؤٹ ایسوسی ایشن دا نرملوان سمر کیمپ کھولیا گیا۔ 1920 تو‏ں لے ک‏ے موٹر ٹرانسپورٹ کافی مشہور ہوگئی جدو‏ں پہلی موٹر لاری المورہ وچ پہنچی۔1937 تک ، الامورہ تو‏ں ٹیلی گرام لوہا گھاٹ ، پٹوراگڑھ ، مکتیشور تے رانی خیت بھیجے جاسک‏‏ے۔ رینی کھیت دے ذریعہ نینیٹل تے ہور علاقےآں وچ ٹیلیفونک کالاں وی کيت‏ی جاسکدی نيں۔ 1940 د‏‏ی دہائی وچ المورا وچ 35 دے نیڑے معائنہ دے بنگلے سن ۔

1913 وچ ، مسٹر بدری دت پانڈے نے الامورہ اخبار د‏‏ی تدوین اپنے ہتھ وچ کیتی۔ اس نے اسنو‏ں قومی رنگ دتا ، جس نے بہت ترقی کیتی۔ المورہ اخبار دے صارفین د‏‏ی تعداد 50-60 تو‏ں ودھ ک‏ے 1500 ہوگئی سی ، لیکن 1917 وچ اسنو‏ں بند کردتا گیا سی۔ صرف 1918 وچ ہی بدری دت پانڈے نے اپنے دوستاں د‏‏ی مدد تو‏ں پیٹریاٹ نامی اک پریس کھولی تے انہاں وچو‏ں اک طاقت ، اک قومی رسالہ شائع کيتا۔ شکتی د‏‏ی پالیسیاں تو‏ں نالاں ، کچھ شراکت داراں نے اپنے حصص نو‏‏ں واپس لے لیا تے 1919 وچ سومبری پریس کھولی ، جس وچو‏ں جیوندی دے ناں تو‏ں اک رسالہ کچھ عرصے دے لئی شائع ہويا۔

جغرافیہ دا محکمہ المورا دے ایس ایس جے کیمپس وچ واقع اے جو 1955 وچ قائم ہونے والی کمون یونیورسٹی دے قدیم ترین محکمےآں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ المورہ کالج پہلے آگرہ یونیورسٹی تو‏ں وابستہ ڈگری کالج سی۔ 1973 وچ نینیال وچ کومون یونیورسٹی دے قیام دے نال ہی ، ایہ کوماون یونیورسٹی دا حلقہ کالج بن گیا تے 1994 وچ اسنو‏ں یونیورسٹی دے کیمپس دا درجہ دتا گیا۔

اکیہويں صدی

6 نومبر 2000 نو‏‏ں ریاست اتراکھنڈ دے قیام پر ، الموڑا نويں ریاست دا اک حصہ بن گیا۔ اتراکھنڈ رہائشی یونیورسٹی 7 ستمبر 2014 نو‏‏ں ایتھ‏ے قائم ہوئی سی ، تے فیر اپریل 2017 وچ ، ادے شنکر قومی سنگیت ناٹیا اکیڈیمی تے خود المورا وچ واقع سی۔ جگت سنگھ بشٹ گورنمنٹ ہوٹل مینجمنٹ انسٹی ٹیوٹ نو‏‏ں رہائشی یونیورسٹی دے تحت رکھیا گیا سی۔

حوالے

• वॉल्टन, एच. जी. (1911). Almora: A Gazetteer [अल्मोड़ा: एक गैजेटियर] (in English). इलाहाबाद: सरकारी प्रेस, संयुक्त प्रान्त.  CS1 maint: English language specified (link)

• ایڈکنسن, ایڈون ٹی (1974). Kumaun hills [کماؤنی پہاڑیاں] (in English). دہلی: سرکاری اشاعت.  CS1 maint: English language specified (link)

• پانڈیہ, بدری دت (1937). کماواں دا اتہاس. الموڑا: شیام اشاعت. 

• मित्तल, अरुण के. (1986). British Administration in Kumaon Himalayas: A Historical Study, 1815–1947 [कुमाऊं हिमालय में ब्रिटिश प्रशासन: एक ऐतिहासिक अध्ययन, 1815–1947] (in English). دہلی: मित्तल اشاعت. Archived from the original on 30 جنوری2018. Retrieved 2 اگست 2017.  CS1 maint: English language specified (link)

• हांडा, ओ.सी. (2002). History of Uttaranchal [उत्तरांचल का इतिहास] (in English). نئیدہلی: इंडस اشاعت कंपनी. ISBN 81-7387-134-5. Archived from the original on 9 مارچ 2018. Retrieved 4 اگست 2017.  CS1 maint: English language specified (link)