الیگزینڈر کننگھم
سر الیگزینڈر کننگھم ( Sir Alexander Cunningham KCIE ; 23 جنوری ، 1814 – 18 نومبر ، 1893 ) بریٹیش فوج دے بنگال انجینیئر گروپ وچ انجینیئر سن جو بعد وچ ہندوستانی آثار قدیمہ، جغرافیا تے تریخ دے مشہور ودوان دے روپ وچ مشہور ہوئے ۔ ایہناں نوں ہندوستان دےآثار قدیمہ محکمے دا بانی منیا جاندا اے ۔ ایہناں دے دوناں بھرا فرانسس کننگھم تے جوسف کننگھم وی اپنے جوگداناں لئی برطانوی ہند وچ مشہور ہوئے سن ۔ بھارت وچ انگریزی فوج وچ کئی اچّ عہدےآں اتے رہے اتے 1861ء وچ میجر جنرل دے عہدے توں ریٹائرڈ ہوئے ۔ ایہناں نوں ایہناں دے یوگدانوں لئی 20 مئی ، 1870 نوں آرڈر آف سٹار آف انڈیا ( سی ۔ ایس ۔ آئی ) نال نوازیا گیا سی ۔ بعد وچ 1878 وچ ایہناں نوں آرڈر آف انڈین ایمپائر نال وی نوازیا گیا ۔ 1887 وچ ایہناں نوں نائٹ کمانڈر آف انڈین ایمپائر اعلان کیتا گیا ۔
ایہدا جم انگلینڈ وچ سن 1814 ای وچ ہویا سی ۔ اپنے سیوادور دے شروع توں ہی بھارتی تریخ وچ ایہناں دی کافی دلچسپی سی اتے ایہناں نے بھارتی تعلیم دے مشہور شودھک جینس پرنسیپ کیتی ، پرانے سکےآں دے لیکھاں اتے خروشتی لپی دے پڑھنے وچ کافی مدد کیتی سی ۔ میجر کیٹو نوں وی ، جو پرانے بھارتی ستھاناں دی کھوج دا کم سرکار نوں کر رہے سن ، ایہناں نے اپنا تعاون دتا ۔ 1872ء وچ کننگھم نوں بھارتی آثار قدیمہ دا سرویئر بنایا گیا اتے کچھ ہی سال بعد اوہناں دی تعیناتی ( شمالی بھارت دے ) آثآر قدیمہ ڈیپارٹمنٹ دے ڈریکٹر جنرل دے روپ وچ ہوگئی۔ اس عہدے اتے اوہ 1885 تک رہے۔
آثآر قدیمہ ڈیپارٹمنٹ دے وچّ عہدےآں اتے رہندے ہوئے کننگھم نے ہندوستان دی پراݨی تریخ دے موضوع وچ کافی معلومات دنیا دے سامݨے رکھی۔ پراݨے ستھاناں دی کھوج اتے ابھلیکھاں (کتبےآں) اتے سکےآں دے اکٹھا کرن نال انھاننے بھارتی ماضی دے اتہاس دی کھوج لئی قابل قدر مواد مہیا کیتا اتے ودواناں دے لئے اس سمت وچ کم کرن دا رستہ پیش کر دتا ۔ کننگھم دے اس اہم اتے محنتی کم دا ٹیکا آثآر قدیمہ موضوع متعلق رپورٹاں دے روپ وچ ، 23 جلدوں وچ ، چھپا جسدی اہمیت اج عامطور : اک صدی بعد وی پہلاں وانگر ہی اے ۔
کننگھم نے پرانے بھارت وچ آؤݨ والے یونانی تے چینی سیاحاں دے بھارت متعلق تذکرےآں دا ترجمہ اتے اڈیٹنگ وی باریک بینی اتے کامیابی نال کیتی اے ۔ چینی پاندھی یوانچوانگ ( 7ویں صدی عیسوی ۔ ) دی سیاحت دی اوہناں دی تدوین، خاص طور اُتے پرانے ستھاناں دا یاد ، حالے تک بہت اہم منیا جاندا اے ۔ 1871 ای ۔ وچ انھاننے بھارت دا پرانے جغرافعے( اینشینٹ جوگریفی آف انڈیا ) نامی مشہور کتاب لکھی جسدی اہمیت اج تک گھٹ نہیں ہوئی اے ۔ اس کھوج کتاب وچ انھاننے پرانے ستھاناں دا جو تذکرہ کیتا سی اوہ سارا وچ ٹھیک ثابت ہویا ، حالانکہ اوہناں دے ہم عصر اتے انورتی کئی ودواناں نے اسدے موضوع وچ مشکوک سن ۔ اداہرن وجوں ، کوشابی دے تذکرے دے بارے وچ کننگھم دا مت سی کہ ایہہ نگری اسی ستھان اتے وسی سی جتھے حال کوسم (ضلع الا آباد) اے ، ایہی مت اج آثار قدیمہ دیاں کاڈھاں دے روشنی وچ صحیح ہو چکیا اے ۔ پر اس موضوع وچ سالاں تک ودواناں دا کننگھم دے نال اختلاف چلدا رہا سی اتے انت وچ حال دور وچ جدوں کننگھم دا مت ہی ٹھیک نکلیا تدّ اوہناں دی انوکھی سمجھداری دی سارے ودواناں نوں تعریف کرنی پئی اے ۔