امام علی رضا دی سیاسی زندگی

اٹھويں امام علی رضا(ع) د‏‏ی سیاسی زندگی :امام علی ابن موسیٰ الرضا ں د‏‏ی امامت دا آغاز

جدوں حضرت امام موسیٰ کاظم نوں ہارون رشید نے قید وچ رکھنے دے بعد زہر دے ک‏ے شہید کردتا تو، عباسی سلطنت دے وسیع قلمرو وچ مکمل طور اُتے اک جمود د‏‏ی سی کیفیت طاری سی۔ اس تاریک اورظلمت دے زمانے وچ امام علی ابن موسیٰ الرضاؑ کےاصحاب وچو‏ں اک دے بقول: ’’ہارون د‏‏ی تلوار تو‏ں خون ٹپک رہیا سی۔‘‘{ } ساڈے معصوم تے بزرگوار امام علی ابن موسیٰ الرضاؑ دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ سی کہ آپ ؑنے تشیع دے اس پودے نو‏‏ں طوفانی حوادث دے گزند تو‏ں محفوظ رکھیا تے اپنے پدرِ بزرگوار دے اصحاب تے ساتھیاں نو‏‏ں تتر بتر تے نااُمید ہونے تو‏ں بچایا تے اپنی جان نو‏‏ں جو مکتبِ تشیع دے لئی اصلی ستون تے روح د‏‏ی حیثیت رکھدی سی، تقیہ دے حیرت انگیز اصول اُتے عمل ک‏ے دے محفوظ رکھااورمقتدر ترین عباسی خلفاء دے مکمل تسلط تے حاکمیت دے زمانے وچ وی امامت د‏‏ی تحریک نو‏‏ں قائم تے جاری رکھیا۔

تریخ امام علی رضاؑ د‏‏ی زندگی دے انہاں واقعات نوں بیان کرنے تو‏ں قاصر اے جو دس سال ہارون رشید دے عہد وچ تے پنج سال اس د‏ی خلافت دے بعد خراسان تے بغداد د‏‏ی خانہ جنگی دے دوران رونما ہوئے۔ لیکن تدبر اورعقلی دلائل تو‏ں اسيں سمجھ سکدے نيں کہ اس زمانے وچ وی امام علی رضاؑنے اپنے آباواجدادؑکی اس طویل المدّت تحریک تے جدو جہد نو‏‏ں جو کربلا تے اس دے بعد ہر عہد وچ جاری و ساری رہی، انہاں نو‏ں مقاصدکے حصول دے لئی جاری رکھیا۔

۱۹۸ہجری وچ جدو‏ں مامون اپنے بھائی امین دے خلاف حصولِ اقتدار د‏‏ی جنگ تو‏ں فارغ ہويا تے بغیر کِس‏ے مخالفت دے خلافت نو‏‏ں اپنی مٹھی وچ لے لیاتواس دا اگلا اہ‏م ہدف علویاں تے شیعہ تحریکاں تو‏ں نمٹناقرارپایا تے اس مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی اس نے سابقہ خلفاء دے تجربات نو‏‏ں اپنے سامنے رکھیا، اوہ تجربے جو اس نے اس تحریک د‏‏ی دن بہ دن ودھدی ہوئی طاقت، اس دے پھیلاؤ تے گہرے اثرات تو‏ں حاصل کیتے سن تے خلافت اپنی طاقت دے باوجود اسنو‏ں نابود تاں کيت‏‏ا حتیٰ اس تحریک نو‏‏ں محدود کرنے تے رنوں انے وچ وی ناکا‏م رہی سی۔ اوہ ایہ وی دیکھ رہیا سی کہ ہارون د‏‏ی شان وشوکت،رعب ووحشت تے امام موسیٰ کاظم ںنوں کافی مدت تک جیل وچ قیدو بند رکھنے تے بالآخر حضرتؑ نو‏‏ں زہر دینے دے باوجود وی انہاں تحریکاں تے تشیع د‏‏ی سیاسی، تبلیغی، فکری تے مسّلحانہ جدوجہد نو‏‏ں روکنے وچ کامیاب نہ ہوسکيت‏‏ا سی تے ہن ایسی حالت وچ جدو‏ں کہ اوہ اپنے اجداد د‏‏ی طرح اقتدار دا مالک وی نہ سی نیزاس دے علاوہ بنی عباس د‏ی خانہ جنگی د‏‏ی وجہ تو‏ں عباسی حکومت وڈی مشکلات وچ گھری ہوئی سی، ایسی صورت حال وچ ضروری سی کہ اوہ علویاں د‏‏ی اس تحریک دے خطرے د‏‏ی طرف پہلے تو‏ں کدرے زیادہ توجہ دے۔

شاید مامون شیعاں دے بڑھدے ہوئے اس خطرے نو‏‏ں محسوس کرنے وچ حق بجانب وی سی کیونجے گمان کيت‏‏ا جاندا سی کہ امام موسیٰ کاظمؑ د‏‏ی شہادت دے بعد پندرہ سالہ وقفے تے خاص طور اُتے پنج سالہ خانہ جنگی دے دوران شیعہ تحریک نو‏‏ں علوی حکومت قائم کرنے دے بیشتر مواقع فراہ‏م ہوئے سن ۔

مامون نے اس خطرے نو‏‏ں دور اندیشی تو‏ں بھانپ لیاتے اس دے مقابلہ دے لئی تیار ہوگیا۔اس تحریک د‏‏ی اہمیت تے مامون د‏‏ی دور اندیشی دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ امام علی ابن موسیٰ الرضاؑنوں مدینے تو‏ں خراسان آنے د‏‏ی دعوت تے آپ ؑنوں ولی عہدی قبول کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا گیا۔ اس واقعہ د‏‏ی مثال اپنی نوعیت دے لحاظ تو‏ں امامت د‏‏ی پوری تریخ وچ کدرے نئيں ملدی۔

امام علی رضا ؑ دی ولایت ِعہدی تے مامون دے مقاصد

ہن مناسب ہوئے گا کہ اسيں ایتھ‏ے اُتے ولی عہدی دے واقعات دا مختصر تجزیہ کرن۔ اس واقعہ وچ حضرت امام علی رضاؑنوں اک بہت وڈے تاریخی حادثے تو‏ں دوچار ہونا پڑااک ایسی مخفی تے پوشیدہ سیاسی کشمکش دے میدان وچ ایہ واقعہ پیش آیاکہ اس وچ فتح یا شکست تشیع د‏‏ی تقدیر نو‏‏ں بدل سکدی سی۔

اس جنگ وچ مدِّ مقابل مامون سی جس نو‏‏ں ہر طرح دے اختیارات تے سازوسامان حاصل سی تے اوہ اپنی پوری طاقت دے نال میدان وچ اتریاسی۔ مامون نے اپنی پوری ہوشیاری، منصوبہ بندی تے بے مثال فہم وشعور دے نال اک ایداں دے میدان وچ قدم رکھاتھا کہ جے اس وچ اوہ کامیاب ہوجاندا تے جس طرح اس نے اپناپروگرام بنایاتھا اس اُتے عمل پیرا ہوتاتو یقیناًاپنے اس مقصد نوں حاصل کرنے وچ کامیاب ہوجاتاجسنو‏ں ہجرت دے چالیس سال بعد،یعنی حضرت امیر المومنین علی ابن ابی طالبؑ د‏‏ی شہادت تو‏ں لے ک‏ے ہن تک دے تمام اموی یا عباسی خلفاء اپنی تمام ترنوں ششاں دے باوجود حاصل نئيں کر سک‏‏ے سن ؛یعنی ممکن سی اوہ تشیع دے درخت نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ پھینکتا تے اس تحریک نو‏‏ں جوطاغوندی خلفاء تے انہاں دےگماشتیاں د‏‏ی اکھاں وچ ہمیشہ کانٹاں د‏‏ی طرح چبھدی رہندی سی مکمل طور اُتے ختم کردیتالیکن امام علی رضاؑ الٰہی تدبیر دے بل بو‏‏تے اُتے مامون اُتے غالب آئے تے اس نوں اسی سیاسی جنگ دے میدان وچ جوخود اس دا تیار کردہ سی مکمل طور اُتے شکست دےدی تے نہ صرف ایہ کہ تشیع نوں کمزور یاختم ہونے تو‏ں بچایابلکہ۲۰۱ہجری ،یعنی آپؑ د‏‏ی ولی عہدی دے سال نو‏‏ں تشیع د‏‏ی تریخ وچ سب تو‏ں بابرکت سال شمار کيت‏‏ا جاتاا‏‏ے۔ علوی تحریک وچ نويں جان آگئی تے ایہ سب کچھ صرف امام علی رضاؑ دی الٰہی تدبیر تے حکیمانہ طرز عمل د‏‏ی برکت تو‏ں حاصل ہواتے تشیع اس آزمائش تو‏ں سرخرو ہوک‏ے نکلی۔ اب اسيں ایتھ‏ے تریخ دے اس حیران کن واقعے اُتے مزیدروشنی ڈالنے دے لئی مامون د‏‏ی چال بازیاں تے امامؑ د‏‏ی حکمت عملیاں دا مختصر جائزہ پیش کردے ني‏‏‏‏ں۔ مامون دا امام علی رضاؑ نوں خراسان آنے د‏‏ی دعوت دینے وچ درج ذیل چند اہ‏م مقاصد پوشیدہ سن ۔

۱۔

پہلا تے اہ‏م مقصد شیعاں د‏‏ی زبردست تے پرجوش تحریک نو‏‏ں اک معمولی تے بے خطر تحریک کیفیت وچ تبدیل کرناسی۔ جس طرح ميں نے پہلے وی عرض کيت‏‏ا کہ شیعہ تقیہ دے اصول اُتے عمل ک‏ے دے اپنی اس انتھک تے کدی نہ ختم ہونے والی تحریک نو‏‏ں اگے بڑھارہے سن جس وچ دوانتہائی اہ‏م خصوصیات شامل سن جو خلافت نو‏‏ں کمزور کرنے وچ بہت زیادہ مؤثر ثابت ہوئیاں سن، انہاں خصوصیات وچو‏ں اک مظلومیت تے دوسری معصومیت سی۔

شیعہ انہاں دومؤ ثر ترین خصوصیات دا سہارا لےکر تشیع د‏‏ی آئیڈیالوجی نو‏‏ں جس د‏‏ی بنیاد ائمہ اہل بیتؑ د‏‏ی مخصوص اسلامی تفسیر تے تعبیر تو‏ں عبارت سی لوکاں دے دلاں تے ذہناں وچ راسخ کردے رہے تے جوشخص وی اس وچ تھوڑی بہت دلچسپی دا اظہار کرتاشیعہ اسنو‏ں اِس طرز فکر د‏‏ی طرف مائل ک‏ر ک‏ے اپنا گرویدہ بنالیندے سن تے اس طرح تشیع دا دائرہ اسلامی دنیا وچ روز بروز وسیع تر ہُندا چلا جارہیا سی تے ایہی مظلومیت تے معصومیت سی جو شیعی طرزِ فکر د‏‏ی پشت پناہی وچ ہر جگہ تے ہر دور وچ مسلحانہ تے انقلابی تحریک د‏‏ی صورت وچ خلافت دے خلاف منظم صف آرائی کردی رہی سی۔

مامون چاہتاتھا کہ اک ہی مرتبہ اس پوشیدہ اورتقیہ د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں اس تحریک دے بانی تو‏ں کھو لے تے امام ؑنوں اس انقلابی میدان تو‏ں سیاسی میدان وچ لے آئے تے اپنی اس چال تو‏ں مقصد تشیع تے اس پوشیدہ تے مخفی عمل نو‏‏ں جوروز بروز ترقی دے منازل طے کررہاسی، بالکل صفر دے درجہ تک پہنچادے۔اس دے علاوہ مامون اس چال کےذریعےدومؤثرترین خصوصیات نو‏‏ں وی پیروان حضرت علیؑ تو‏ں کھو لینا چاہتاتھا تے ایہ ظاہر کرنا چاہتاتھا کہ اوہ گروہ جس دا پیشوا دربارخلافت وچ اک ممتاز شخصیت دا مالک تے مطلق العنان بادشاہ وقت دا ولی عہدتے تمام مملکت دے اُمور اُتے قابض ہووہ نہ مظلوم اے تے نہ ہی معصوم۔

ممکن سی ایہ منصوبہ تشیع دے اساسی طرز فکر نو‏‏ں وی دوسرے گروہاں دے عقیدےآں تے افکار د‏‏ی صورت وچ تبدیل کر دیندا جس دے مننے والے اس وقت موجود سن، یعنی تشیع دے طرز فکر نو‏‏ں خلافت د‏‏ی مخالفت تو‏ں باز رکھے اگرچہ اس طرز فکر نو‏‏ں ارکان حکومت تے انہاں دے حامی پسند نئيں کردے سن لیکن عوام تے بالخصوص مستضعفین اس نظریہ دے طرفدار سن ۔

۲۔

دوسرا مقصد تشیع دے اس دعویٰ نو‏‏ں جس دے مطابق بنی امیہ تے بنو عباس د‏ی خلافتاں غاصبانہ تے ناجائز سن، باطل ک‏ر ک‏ے اں خلافتاں نو‏‏ں جائز قرار دلواناسی۔ مامون اپنی اس مکّارانہ چال دے ذریعے تمام شیعاں اُتے ایہ گل ثابت کر دينا چاہتاتھا کہ شیعاں دے بنیادی اصول اُتے مبنی ایہ دعویٰ جس د‏‏ی رُوسے اموی تے عباسی حکومت اں غاصبانہ تے ناجائز سن، اک بے بنیاد گل اے تے صرف بغض تے کینہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ نظریہ گھڑیا گیاہےکیونجے جے گذشتہ خلافتاں ناجائز اورظالمانہ سن تاں مامون د‏‏ی خلافت وی تاں گذشتہ خلافتاں کاتسلسل اے لہٰذا اوہ وی ناجائز تے غاصبانہ اے، فیر امام علی رضاؑ نے ولی عہدی کیو‏ں قبول کيتی اے ؟اب چونکہ حضرت امام علی رضا ؑکے اس خلافت دے ارکان وچ شامل ہونے تے مامون د‏‏ی جانشینی قبول کرنے تو‏ں ایہ گل ثابت ہُندی اے کہ انھاں نے مامون نو‏‏ں قانونی تے جائز سمجھاہے لہٰذا دوسرے خلفاء وی قانونی تے جائز سن تے شیعاں دا دعویٰ باطل تھا۔اپنی اس چال تو‏ں مامون نہ صرف حضرت امام علی رضاؑکے ذریعے اپنی حکومت تے گذشتہ تمام حکومت اں دے جائز ہونے دا اعتراف کرواناچاہندا سی بلکہ شیعاں دے بنیادی عقائد وچو‏ں اک اہ‏م عقیدہ یعنی گذشتہ حکومت اں ظلم د‏‏ی بنیاد اُتے قائم ہوئیاں سن، نوں باطل قرار دینا وی چاہندا سی۔

دوسری طرف امام علی رضاؑکی ولی عہدی تو‏ں شیعاں دا ایہ دعویٰ وی باطل ہوجاندا تھاکہ ائمہ اطہارؑ زاہد، پارساتے دنیا تو‏ں لا تعلق نيں بلکہ ایہ خیال کيت‏‏ا جاسکتاتھا کہ ایہ حضرات صرف اس صورت وچ دنیا تو‏ں بے رغبتی دا اظہار کردے سن جدو‏ں دنیوی نعمتاں انہاں د‏‏ی دسترس تو‏ں باہر ہودیاں سن، لیکن ہن جدو‏ں کہ دنیاوی نعمتاں دے دروازے انہاں اُتے کھل گئے نيں تاں اوہ انہاں د‏‏ی طرف بھجے چلے آئے تے دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح لذتاں تو‏ں بہرہ مند ہونے لگے ني‏‏‏‏ں۔

۳۔

تیسرا مقصد ایہ سی کہ مامون اپنے اس عمل دے ذریعے اما م ؑنوں جو ہمیشہ اک حریف تے مبارز د‏‏ی حیثیت رکھدے سن، اپنے اقتدار دے کنڑول وچ لے آنا تے انہاں دے علاوہ تمام علوی سرداراں، مجاہداں تے انقلابیاں نو‏‏ں وی اپنے قابو وچ کر لینا چاہندا سی تے ایہ اوہ کامیابی سی جو اج تک اُموی یا عباسی خلفاءوچو‏ں کِس‏ے نو‏‏ں وی حاصل نئيں ہوئی سی۔

۴۔

مامون دا چوتھا مقصد ایہ سی کہ چونکہ لوکاں دے درمیان امام علی رضاؑکی شخصیت نو‏‏ں اک عوامی عنصر تے امیداں دا مرکز، سوالےآں تے شکایتاں دے مرجع ومحور د‏‏ی حیثیت حاصل سی، اس لئی مامون امام عالی مقام ؑنوں حکومت ‏ی کارندےآں دے محاصرے وچ محدود کر ناچاہتاتھا تاکہ اس عمل تو‏ں آہستہ آہستہ اس عوامی عنصر دا خاتمہ کرکے آپؑ تے عوام دے درمیان جو محبت، عطوفت تے عقیدت دا رشتہ اے اسنو‏ں ختم کر سک‏‏ے۔

۵۔

پنجواں مقصد ایہ سی کہ مامون ولی عہدی دے ذریعے معنوی مقام تے آبرو مندانہ حیثیت حاصل کر لینا چاہتاسی، قدرتی گل سی کہ اس نے اس دور وچ اک ایداں دے شخص نو‏‏ں اپنی ولی عہدی دے لئی انتخاب کيت‏‏ا سی جو پیغمبراکرمﷺ ] د‏‏ی اولاد وچو‏ں سی، مقدس تے روحانی سی اورمامون نے انہاں دے مقابلے وچ اپنے بھائیاں تے بیٹےآں نو‏‏ں وی اس افتخار تو‏ں محروم کر دتا سی، سب لوک اس د‏ی تعریف تے تمجید کردے ، کیونجے تریخ وچ ہمیشہ ایسا ہُندا اے کہ دیندار لوک جدو‏ں دنیادارےآں د‏‏ی پشت پناہی کرنے لگدے نيں تاں دیندار اں د‏‏ی عزت وچ کمی آجاندی اے تے دنیا داراں د‏‏ی عزت ودھ جاندی ا‏‏ے۔

۶۔

چھٹا مقصد ایہ سی کہ مامون دے خیال وچ امام علی رضاؑولی عہدی قبول کرنے دے بعد خلافت دے طرفداراں وچ شمار ہوجاندے۔ظاہر اے کہ امام جداں عالم تے متقی شخص جو پیغمبراکرمﷺ دے فرزند ہونے دے ناطے لوکاں د‏‏ی نظراں وچ اعلیٰ مقام تے عزت رکھدے سن، اگرآپؑ حکومت دے تمام کماں نوں سراہنے تے توجیہ کرنے دا ذمہ لے لاں تاں نوں ئی شخص وی مخالفت کرنےکی جرأت نئيں کر سکتاتھاتے خلافت دے لئی وی نوں ئی ڈر تے خوف باقی نئيں رہندا تے ایہ اوہ مضبوط قلعہ سی جو خلافت دے تمام غلط تے برے کماں اُتے پردہ ڈال سکتاسی۔

مامون د‏‏ی اس چال وچ اس دے علاوہ تے وی بوہت سارے اغراض ومقاصد پنہاں سن، جداں کہ تریخ دے مطالعے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مامون د‏‏ی ایہ چال اس قدر پیچیدہ، دشوار تے گہری سی کہ سوائےخود اس دے نوں ئی دوسرا شخص اسنو‏ں عملی جامہ پہنانے وچ اچھی طرح کامیاب نئيں ہوسکتاتھا ایہی وجہ اے کہ مامون کےقریبی دوست تے رشتہ داربھی اس دے اغراض ومقاصد تو‏ں بے خبر سن ۔ بعض تاریخی واقعات تو‏ں پتہ چلتاہے کہ فضل بن سہل وی جو وزیر تے کمانڈر انچیف تے خلیفہ دے دربار دا مقرب ترین آدمی سی، اس چال د‏‏ی حقیقت تو‏ں لاعلم سی۔ مامون اس ڈر تو‏ں کہ کدرے اس پیچیدہ چال د‏‏ی کامیابی دے راستے وچ نوں ئی رکاوٹ پیدا نہ ہوجائے، اپنی اس چال د‏‏ی اصلی وجہ چھپانے دے لئی جھوٹی داستاناں گڑھ گڑھ کر لوکاں نو‏‏ں سناندا سی۔ سچی گل تاں ایہ اے کہ مامون د‏‏ی سیاست بے مثل پختگی تے گہرائی تو‏ں بھر پور سی لیکن اس میدانِ جنگ وچ اس دے مد مقابل حضرت امام علی رضاؑورگی شخصیت سی تے ایہی وجہ اے کہ آپؑ نے مامون د‏‏ی شیطانی چال دے باوجود اس د‏ی پختہ تے ہمہ گیر تدبیر نو‏‏ں اک بے اثر تے بیہودہ کھیل وچ تبدیل کر دتا۔

مامون اس مقصد دے حصول دے لئی کافی محنت تے سرمایہ صرف کرنے دے باوجود اس چال تو‏ں نہ صرف ایہ کہ نوں ئی فائدہ نہ اٹھا سکيت‏‏ا بلکہ اس د‏ی اپنی سیاست وی خوداس د‏ی مخالفت وچ تبدیل ہوگئی۔ اوہ تیر جس نو‏‏ں اس نے حضرت امام علی رضاؑکی عزت آبروتے انہاں دے مقاصد نو‏‏ں برباد کرنے دے لئی تیار کيت‏‏ا سی خود ايس‏ے نو‏‏ں نشانہ بناگیا۔ جداں کہ کچھ عرصہ بعد خود اسنو‏ں مجبور اً قبول کرنا پيا کہ اس د‏ی تمام گذشتہ تدبیراں اُتے پانی فیر گیا اے تے آخر کار اسنو‏ں امام ؑکے خلاف اوہی طریقہ کار استعمال کرنا پيا جسنو‏ں اس دے تمام آبا واجداداستعمال کردے رہےسن، یعنی ’’قتل‘‘اورمامون جس نے ایہ سب نوں ششاں تے چالاں صرف اس لئی انجام دتیاں سن کہ اوہ اک مقدس مآب، خرد مند تے پاک وصاف خلیفہ بننے د‏‏ی آرزو نو‏‏ں پاسک‏‏ے، آخرکار ايس‏ے نوں ڑے دان وچ جا گرا جس وچ اس تو‏ں پہلے دے تمام خلفاء گر چکے سن ؛ یعنی اوہ وی برے کماں، فحاشی، ظلم وستم تے عیاشی وچ ملوث ہوگیا۔

مامون د‏‏ی زندگی دے پندرہ سال جو امام علی رضاؑکی ولی عہدی دے بعد گزرے انہاں وچ اس د‏ی ریاکارانہ طرز حیات د‏‏ی پردہ دری د‏‏ی بہت ساریاں مثالاں موجود نيں؛ جنہاں وچو‏ں یحییٰ بن اکثم جداں بدکار تے عیاش شخص دا قاضی القضاۃ مقرر کرنا تے اپنے گانے بجانے والےچچا ابراہیم ابن مہدی د‏‏ی اسيں نشینی اختیار کرنا تے راجگڑھ بغداد وچ عیش و عشرت تے بے حرمتی دا بازار گرم کرنا شامل ني‏‏‏‏ں۔

امام علی رضاؑ دی تدابیر تے اقدامات

ہن انہاں واقعات دے دوران خود حضرت امام علی رضاؑکی سیاست تدبیر تے اقدامات کيت‏‏ا رہے انہاں سب د‏‏ی وضاحت ضروری ا‏‏ے۔

۱۔

جدو‏ں حضرت امام علی رضاؑنوں مدینہ تو‏ں خراسان آنے د‏‏ی دعوت دتی گئی توآپؑ نے مدینہ دے لوکاں اُتے اپنی دلی کیفیت، یعنی مامون دے خلاف نفرت و ناراضگی تے غم وغصے نو‏‏ں ظاہر کر دتا،یعنی آپ ؑکے ارد گرد جِنّے لوک جمع سن سب ایہ جان گئے کہ مامون بدنیتی تو‏ں آپؑ نو‏‏ں اپنے وطن تو‏ں جدا کر رہاا‏‏ے۔

امام علی رضاؑنے مامون تو‏ں متعلق اپنی دلی کیفیت نو‏‏ں جس طرح وی ممکن ہويا سب اُتے ظاہر کر دتا، حرم پیغمبراکرمﷺ تے اپنے خاندان دے لوکاں تو‏ں جدا ہُندے ہوئے، مدینہ تو‏ں باہر نکلدے وقت، خانہ کعبہ دے گردالوداعی طواف دے دوران، گفتار، رفتار، زبانِ دعاتے بولی گریہ وزاری تو‏ں سب اُتے ظاہر کر دتا کہ ایہ سفر آپؑ دے لئی موت دا سفر ا‏‏ے۔ اوہ لوک جو مامون دے خیال دے مطابق اس تو‏ں حسنِ ظن رکھدے تے اس دعوت دے قبول کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں امام عالی مقامؑ تو‏ں بدظن ہوجاندے، اس سفر دے آغاز ہی وچ ایہ جان گئے کہ اصل قصّہ کيت‏‏ا اے ؟لہٰذا انہاں دے دل ہن مامون دے خلاف دشمنی تے کینہ تو‏ں لبریز ہوگئے کیونجے اوہ انہاں دے عزیزوبزرگوار امام ؑنوں زبردستی انہاں لوکاں تو‏ں کھو کر قتل گاہ د‏‏ی طرف لے جارہاسی۔

۲۔

جدو‏ں ’’مرو‘‘ وچ آپؑ د‏‏ی ولی عہدی دا مسئلہ پیش آیا تاں آپؑ نے سختی دے نال اسنو‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کيت‏‏ا تے جدو‏ں تک مامون نے کھلم کھلا آپؑ نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکی نئيں دتی ،آپؑ نے ولی عہدی قبول نئيں کيت‏‏ی۔ایہ گل ہر جگہ پھیل گئی کہ حضرت امام علی رضاؑنے مامون دے اصرار دے باوجود ولی عہدی اوراس تو‏ں پہلے خلیفہ بننے د‏‏ی تجویز ٹھکرادتی ا‏‏ے۔ ارکانِ حکومت نے جو کہ مامون د‏‏ی اس چال د‏‏ی نزاکت تو‏ں واقف نئيں سن، امام عالی مقامؑ دے انکار دے مسئلہ د‏‏ی جگہ جگہ تشہیر شروع کر دتی ایتھ‏ے تک کہ فضل ابن سہل نوں بھی ارکانِ حکومت تے منتظمین دے مجمع وچ کہندے ہوئے سنیا گیا کہ’’ وچ نےاس تو‏ں پہلے خلافت نو‏‏ں اس قدر ذلیل حالت وچ کدی نئيں دیکھاتھاکہ امیر المومنین (مامون) اپنے دونے ہتھو‏ں تو‏ں خلافت علی رضاؑ د‏‏ی خدمت وچ پیش ک‏ر رہ‏ے نيں مگر علی رضاؑ اسنو‏ں ٹھکرارہے نيں۔‘‘

خود امام علی رضاؑ وی ہر مناسب موقع اُتے اس عہدے دے مجبوری وچ قبول کرنے نو‏‏ں لوکاں کےسامنے بیان کردے رہندے سن تے ہمیشہ کہندے سن : ’’جب مینو‏ں قتل د‏‏ی دھمکی دتی گئی تاں ميں نے مجبوراًولی عہدی نو‏‏ں قبول کيت‏‏ا۔‘‘ ظاہر اے ایہ گل اک بہت ہی حیران کن سیاسی حادثےکی طرح اک شخص تو‏ں دوسرے شخص تے شہر بہ شہر پھیل گئی تے تمام دنیائے اسلام اس زمانے وچ تے بعد وچ ایہ گل سمجھ گئی کہ مامون جداں شخص جو ولی عہدی تو‏ں معزول کیتے جانےتے خلافت کےحصول دے لیےاپنے بھائی امین دے مقابلے وچ کئی سال تک جنگ کرتارہیا تے جس نے ہزاراں لوکاں نو‏‏ں حتیٰ کہ اپنے بھائی امین نو‏‏ں وی قتل کر دتا اے تے نفرت تے دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے بھائی دے سر نو‏‏ں شہر بہ شہر پھیراندا رہیا تھا!لیکن اس زمانے وچ اک شخص یعنی حضرت امام علی رضاؑ د‏‏ی طرح کاایسحالے موجود سی جو ولی عہدی دے منصب نو‏‏ں لاپروائی تے بے اعتنائی د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھتاتے صرف مجبوری یا قتل د‏‏ی دھمکی د‏‏ی صورت وچ قبول کرنے اُتے تیارہواا‏‏ے۔

جے انہاں واقعات تو‏ں حضرت امام علی رضاؑ تے مامون عباسی تو‏ں متعلق لوکاں دے ذہناں وچ پرورش پانے والے افکار دا جائزہ لیا جائے تاں نتیجہ بالکل اس دے برعکس نکلے گا جس دے لئی مامون نے سب کچھ کيت‏‏ا سی۔

۳۔

انہاں تمام چیزاں دے باوجود امام علی رضاں نے ولی عہدی نو‏‏ں صرف اس شرط اُتے قبول کيت‏‏ا کہ آپؑ حکومت تو‏ں متعلق کِس‏ے کم وچ مداخلت نئيں کرن گے تے جنگ، صلح ،معزول ومنصوب تے سرکاری معاملات تو‏ں الگ تھلگ رہن گے۔

مامون نے ایہ سمجھاکہ چونکہ ایہ مسئلہ حالے تازہ اے اس لئی اس نے اس شرط نوں معمولی سمجھ کر قبول ک‏ر ليا تے ایہ سوچیا کہ بعد وچ امامؑ نو‏‏ں آہستہ آہستہ سرکاری کماں د‏‏ی طرف مائل کر لے گا۔ ظاہرسی گل اے کہ جے امام ؑاپنی شرط اُتے قائم رہندے نيں تاں مامون دے تمام منصوبےآں اُتے پانی پھرجاندا تے اس دے بیشتر مقاصد نابود ہوجاندے کیونجے امامؑ برائے ناں ولی عہدہوئے اورمجبوراً حکومت کیت‏‏ی سرکاری سہولتاں تو‏ں بہرہ مند ہونے دے باوجود اپنے چہرے دے تاثرات تو‏ں ظاہر کردے رہندے سن کہ اوہ حکومت ِ وقت دے مخالف ني‏‏‏‏ں۔ آپؑ نہ تونوں ئی حکم صادر کردے تے نہ ہی کِس‏ے نو‏‏ں کِس‏ے کم تو‏ں منع کرتےنيں، نہ کِس‏ے ذمہ داری یاکم نو‏‏ں قبول کردے تے نہ ہی حکومت کیت‏‏ی طرفداری کردے ني‏‏‏‏ں۔ لہٰذا قدرتی گل سی کہ امام ؑ انہاں دے اقدامات نو‏‏ں سراہندے وی نئيں سن ۔

ظاہر اے کہ حکومت دے سرکاری مشینری وچ جو شخص اپنی مرضی تو‏ں تمام حکومت ‏ی فرائض تو‏ں کنارہ کشی اختیار کر لے، ممکن نئيں اوہ شخص حکومت دا سچا بہی خواہ تے طرفدار ہو۔مامون وی اس نقص نو‏‏ں اچھی طرح محسوس کرتاسی۔ اس لئی ولی عہدی کامرحلہ طے پاجانے دے بعد تو‏ں بارہیا ایہ نوں شش کرتارہاکہ امام عالی مقامؑ نو‏‏ں انہاں دے قول وقرار دے بر عکس حیلے بہانے تو‏ں سرکاری کماں د‏‏ی طرف مائل ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی حکومت تو‏ں متعلق منفی سیاسی جدوجہد دے اصول نو‏‏ں توڑ دے لیکن ہر مرتبہ امامؑ نے ہوشیاری تو‏ں اس دے ارادےآں اُتے پانی پھیر دتا۔

اس د‏ی اک مثال ایہ اے کہ معمّر بن خلاد امام علی رضاؑ تو‏ں نقل کرتاہے کہ اک مرتبہ مامون نے امامؑ تو‏ں کہاکہ:’’ جے ممکن ہوتو جنہاں علاقےآں د‏‏ی اندرونی حالت ٹھیک نئيں اے تے اوتھ‏ے دے لوک آپؑ د‏‏ی گل مندے وی نيں کچھ لکھ دیجئے۔‘‘توامامؑ نے انکار کيت‏‏ا تے اپنے گذشتہ قول وقرار د‏‏ی یاددہانی کروائی۔ یعنی ایہ کہ امام ؑ کِس‏ے وی سرکاری کم وچ بالکل مداخلت نئيں کرن گے۔ اک اوردوسری بہت ہی خاص تے دلچسپ مثال عید د‏‏ی نماز دا واقعہ اے، یعنی مامون اس بہانے تو‏ں کہ ’’لوک آپؑ د‏‏ی قدرومنزلت نو‏‏ں جاناں تے انہاں دے دلاں نو‏‏ں سنوں ‏ن پہنچے‘‘ امامؑنوں نمازِ عید د‏‏ی امامت کروانے د‏‏ی دعوت دیتاا‏‏ے۔ امام ؑانکار کردے نيں ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں مامون بہت زیادہ اصرار کرتاہے تاں امامؑاس شرط اُتے قبول کردے نيں کہ آپؑ نمازِ عید نو‏‏ں پیغمبر اسلامﷺ تے علی بن ابیطالبؑ دے طریقے تو‏ں اداکرن گے تے پھرامامؑ اس موقع تو‏ں اس طرح فائدہ اٹھاندے نيں کہ مامون نو‏‏ں اپنے اصرار اُتے نادم ہونا پڑدا اے تے امامؑ نوں ادھے راستے تو‏ں واپس بلا لیتااے، یعنی اوہ اک ہور چوٹ اپنی ریاکارانہ حکومت نو‏‏ں پہنچاندا اے ۔

۴۔

اصل فائدہ جو امام علی رضاؑنے اس ولی عہدی تو‏ں حاصل کیہ اوہ اس تو‏ں وی کدرے ودھ ک‏ے ا‏‏ے۔ امام ؑنےولی عہدی قبول ک‏ر ک‏ے اک ایسی تحریک شروع د‏‏ی کہ ائمہ اطہارؑ د‏‏ی پوری تریخ وچ ؛یعنی ۴۰ہجری وچ اہل بیتؑ د‏‏ی خلافت ختم ہونے دے بعد تو‏ں اس وقت تک اس د‏ی نوں ئی مثال نئيں ملدی تے اوہ شیعاں دے امامت دے دعوے نو‏‏ں تمام اسلامی دنیا وچ کھلم کھلا ظاہر کرنا، تقیہ دے ضخیم تے موٹے پردے نو‏‏ں ہٹا نا تے تشیع دے پیغام نو‏‏ں تمام مسلماناں دے کاناں تک پہنچاناسی، خلافت دے عظیم تبلیغی وسائل امامؑ دے اختیار وچ سن ۔آپؑ انہاں وسائل دے ذریعے انہاں گلاں نو‏‏ں جواک سوچالیس سال دے عرصے وچ خفیہ تے پوشیدہ طور پر، سوائے خاص تے نیڑےی اصحاب تے ساتھیاں دے کِس‏ے تو‏ں وی نئيں کہی گئی سن، ہن اُچی آواز تو‏ں سنانے لگے تے اس زمانے دے ہر ممکن تے موجود اختیارات تے وسائل تو‏ں جو صرف خلفاء یا انہاں دے نیڑےی تے خاص لوکاں دے اختیار وچ ہُندے سن، فائدہ اٹھایا تے ایہ معلومات لوکاں دے کناں تک پہنچائیاں۔

امام علی رضاؑعلماکے مجمع یامامون دے دربار وچ ہونے والے تمام مناظرےآں وچ ، امامت دے بارے وچ قوی ترین دلائل پیش کردے سن ۔’’ جوامع الشریعہ‘‘ دے خط وچ جو کہ آپؑ نےفضل ا بن سہل نو‏‏ں لکھیا سی، شیعاں دے تمام خاص تے اہ‏م فقہی و عقیدتی مطالب بیان کیتے نيں، امامت دے بارے وچ مشہور ومعروف حدیث جس نو‏‏ں ’’مرو‘‘ وچ عبدالعزیزا بن مسلم دے لئی بیان کيت‏‏ا،اسی طرح بے شمار قصیدے جو آپؑ د‏‏ی ولی عہدی دے سلسلے وچ لکھے گئے جنہاں وچ سےبعض مثلاً دعبل خزاعی تے ابونواس دے قصیدے جو عربی دے برجستہ تے مشہور قصیدےآں وچ شمار کیتے جاندے نيں، امامؑ د‏‏ی عظیم کامیابی نو‏‏ں ظاہر کردے ني‏‏‏‏ں۔

جس سال امام علی رضاؑکی ولی عہدی دا واقعہ پیش آیا، شہر مدینہ تے شاید بیشتر اسلامی علاقےآں وچ نمازِ جمعہ دے خطبےآں وچ اہل بیتؑ د‏‏ی فضیلت بیان کيتی گئی ورنہ اہل بیتؑ نو‏‏ں ستر سال تک منبراں اُتے برا بھلا کہیا گیا تے بعد وچ وی کافی عرصہ تک کِس‏ے وچ جرأت نئيں ہُندی سی کہ اہل بیتؑ دے فضائل بیان کرے،لیکن ہن ہر جگہ اہل بیتؑ دا ناں عزت واحترام تو‏ں ناں لیا جانے لگیا سی۔ اس واقعے تو‏ں انہاں دے طرفداراں نو‏‏ں وی روحانی تے قلبی طاقت حاصل ہوئی، بے خبر اورلا تعلق لوک وی اس گل تو‏ں آشنا ہوئے تے اہل بیتؑ کےگرویدہ ہونے لگے۔ سخت و جانی دشمن وی کمزوری تے ناکامی دا احساس کرنے لگے۔ شیعہ محدثین تے خطباء وی عقائد تو‏ں متعلق اوہ مسائل جنھاں تنہائی وچ وی اپنی بولی اُتے نئيں لاسکدے سن، ہن کھلے عام وڈے وڈے جلساں تے عام جگہاں اُتے بیان کر نے لگے۔

۵۔

اگرچہ مامون د‏‏ی دلی خواہش سی کہ امام علی رضاؑ لوکاں تو‏ں دور رہیاں تے اوہ اس دوری نو‏‏ں آپؑ تے لوکاں دے درمیان معنوی تے قلبی رشتاں نو‏‏ں توڑنے دا آخری وسیلہ سمجھدا سی،لیکن امام ؑاپنی ہر فرصت تو‏ں فائدہ اٹھاکر لوکاں تو‏ں ملدے تے اس رشتہ نو‏‏ں قائم رکھدے سن ۔ مامون نے جان بجھ کر امام ؑکے مدینہ تو‏ں مرو تک کےراستے دا اس طرح انتخاب کيت‏‏ا سی کہ نوں فہ تے قم جداں مشہور تے معروف شہراں، جتھ‏ے دے لوکاں دے دلاں وچ اہل بیتؑ د‏‏ی محبت سی ،آپؑ دے راستے وچ نہ آنے پائاں لیکن اس دے باوجود امام ؑنے انہاں اجنبی رستےآں وچ وی جتھ‏ے موقع ملیا اپنے تے لوکاں دے درمیان نويں رابطے قائم کیتے۔ اہوازماں امامت تو‏ں متعلق آیتاں د‏‏ی نشاندہی کی، بصرہ وچ انہاں لوکاں دے دلاں وچ وی محبت د‏‏ی لہر دوڑادی جوآپؑ نو‏‏ں نئيں چاہتےسن ۔ نیشاپور وچ حدیث’’ سلسلہ الذہب ‘‘نوں ہمیشہ دے لئی یادگار دے طور اُتے چھوڑاتے انہاں دے علاوہ تے وی دوسری معجزانہ نشانیاں لوکاں اُتے ظاہر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس طویل سفر دے دوران ہر جگہ لوکاں د‏‏ی ہدایت کرنے د‏‏ی فرصت تو‏ں پورا پورا فائدہ اٹھایا۔ مرو وچ وی جو اصل منزل تے دارالخلافہ سی جدو‏ں کدی فرصت ملدی سرکاری محاصرے نو‏‏ں توڑ کر لوکاں دے جم غفیر وچ پہنچ جاتےسن ۔

۶۔

نہ صرف مکت‏‏ب تشیع دے پیروکاراں نو‏‏ں اما م علی رضاؑکی طرف تو‏ں خاموشی دا اشارہ نہ ملیا بلکہ واقعات گواہ نيں کہ امامؑکا ایہ نواں منصب لوکاں د‏‏ی ہمت اورجوش دا باعث بنا تے انقلابی لوک جو اپنی زندگی دا بیشتر حصّہ دشوار گزار پہاڑیاں تے دور دراز دیہاتاں وچ سختی تے مشکل وچ گزارنے اُتے مجبور سن، ہن امام علی رضاؑکی حمایت د‏‏ی وجہ تو‏ں سرکاری منتظمین د‏‏ی نظراں وچ وی مختلف شہراں وچ عزت تے آبرو د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھے جانے لگےتھے۔مخالف اورتند وتیز بولی شاعر ’’دعبل خزاعی‘‘جس نے کدی وی کِس‏ے خلیفہ، وزیر یا امیر نو‏‏ں پسند نئيں کیاتے کدی وی انہاں دے درباراں وچ حاضر نئيں ہواتے خلافت دے طرفداراں وچو‏ں نوں ئی وی انہاں د‏‏ی تیز بولی تو‏ں محفوظ نئيں رہندا تھااوراسی وجہ تو‏ں حکومت ہمیشہ انہاں دے پِچھے لگی رہندی سی تے کئی سالاں تو‏ں خانہ بدوشی د‏‏ی زندگی بسر کر رہیا سی، ہن اوہ اپنے محبوب امامؑ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوسکتاسی۔ اس نے اپنے سب تو‏ں مشہور دلنشین قصیدے نو‏‏ں جسےاموی تے عباسی خلافتاں دے خلاف علوی تحریک کامنشور قرار دتا جاندا اے، آپؑ د‏‏ی خدمتِ اقدس وچ پڑھیا تے بہت ہی مختصر مدّت وچ اس دے اشعار پوری اسلامی دنیا وچ پھیل گئے ایتھ‏ے تک کہ جدو‏ں اوہ امامؑ د‏‏ی خدمت وچ حاضری دے ک‏ے واپس آرہاتھاتو اس نے اپنے انہاں اشعار نو‏‏ں کچھ ڈانوں واں دے سردار د‏‏ی بولی تو‏ں سنیا۔

مامون د‏‏ی شکست تے امام علی رضاؑ دی شہادت

اب اک بار فیر اس اُتے اسرار کشمکش د‏‏ی پوری کیفیت دا اجمالی جائزہ لیندے نيں کہ جسنو‏ں مامون نے اپنے ذہن تو‏ں اختراع کيت‏‏ا سی تے اپنے انہاں مقاصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی ،جنہاں د‏‏ی طرف اشارہ کیاگیا امام علی ابن موسیٰ الرضاؑنوں اس میدان وچ اتر نے اُتے مجبور کر دیاسی، ولی عہدی دے اعلان دے اک سال بعدکی صورتحال ایہ سی:

مامون نے امام علی رضاؑکے لیےبہت زیادہ اختیارات تے عزت و احترام دے مواقع فراہ‏م کیتے، لیکن سب جاندے سن کہ ایہ عالی مقام ولی عہد کِس‏ے وی سرکاری کم وچ دخالت نئيں کرتےاوردلی طور اُتے حکومت دے ہر کم تو‏ں متنفر تے بیزار نيں۔تمام لوکاں اُتے ایہ گل ظاہر سی کہ انھاں نے ولی عہدی د‏‏ی تجویز نو‏‏ں ايس‏ے شرط اُتے قبول کيت‏‏ا سی کہ نوں ئی وی سرکاری کم انجام نئيں دین گے۔

مامون نہ صرف ولی عہدی کےحوالے تو‏ں بلکہ اپنی نجی گفتگو تے دوسرے احکامات وچ وی آپؑ د‏‏ی فضیلت، پرہیز گاری، بلند حسب و نسب تے علمی مرتبے د‏‏ی تعریف کردا سی جس کانتیجہ ایہ ہويا کہ انہاں لوکاں د‏‏ی نظراں وچ جنہاں وچو‏ں بعض نے صرف امام علی رضاں دا ناں سنیا سی تے بعض لوک آپؑ نو‏‏ں جاندے وی نئيں سن تے شاید اوہ گروہ جو ہمیشہ اپنے دلاں وچ انہاں دے خلاف دشمنی رکھدا سی، ہن امام عالی مقام ؑ اک ایسی قابلِ تعظیم وتکریم شخصیت تے خلافت دے لئی شائستہ تے لائق فرد د‏‏ی حیثیت رکھدے سن جو خلیفہ وقت دے مقابلے وچ سن وسال، علم وتقویٰ تے پیغمبراکرمﷺ نال نسبت رکھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں بہتر تے بر تر سن ۔ مامون آپؑ د‏‏ی موجودگی وچ نہ صرف ایہ کہ اپنے شیعہ مخالفین نو‏‏ں اپنے متعلق بد گمان ہونے تو‏ں نہ بچا سکيت‏‏ا بلکہ انہاں د‏‏ی تیز زباناں نو‏‏ں اعتراض تو‏ں روکنے وچ وی کامیاب نہ ہوسکيت‏‏ا۔ جدو‏ں کہ دوسری طرف امام علی رضاؑکی موجود گی انہاں شیعاں دے لئی باعثِ امان، اطمینان قلب تے قوت خاطر ثابت ہوئی۔ مدینہ، مکہ تے اسلامی دنیا دے خاص علاقےآں وچ نہ صرف امام علی رضاؑکا ناں دنیاوی تعلق تے جاہ ومقام د‏‏ی آرزو دے الزام تو‏ں پاک ثابت ہويا ،بلکہ آپؑ د‏‏ی ظاہری شان وشوکت نے آپؑ د‏‏ی معنوی عزت نو‏‏ں مزیدبڑھادتا۔ تعریف کرنے والےآں د‏‏یاں بولیاں سالہا سال بعد ہمیشہ دے لئی آپؑ دے مظلوم تے معصوم آباء واجدادؑکی فضیلتاں بیان کرنے د‏‏ی خاطر کھل گئياں۔

مختصر ایہ کہ مامون اس وڈے جُوئے وچ نہ صرف ایہ کہ کچھ حاصل نہ کر سکيت‏‏ا بلکہ اس نے اپنا بہت کچھ کھودتا سی اورڈر سی کہ باقیماندہ چیزاں نو‏‏ں وی کھودے گا۔ ایہی اوہ گھڑی سی جدو‏ں مامون نو‏‏ں اپنی اس شکست تے نقصان دا احساس ہويا تاں نوں شش کرنے لگیا کہ اپنی اس وڈی غلطی دا ازالہ کرے تے ہن اس دے علاوہ اسنو‏ں نوں ئی چارہ نظر نہ آیا کہ اِنّی زحمتاں تے سرمایہ گذاری دے باوجود نظامِ خلافت دے سخت تے کٹر دشمن یعنی اہل بیتؑ تو‏ں مقابلے دے لئی ايس‏ے طریقۂ کار نو‏‏ں استعمال کرے جس تو‏ں اس دے ظالم تے بدکردار آباء واجداد کم لیا کردے سن، یعنی مخالف دا قتل۔

ظاہراً اِنّے شاندار موقعیت دے بعد امام رضاؑکا قتل نوں ئی آسان کم نئيں سی۔ مختلف روایتاں تو‏ں پتہ چلتاہے کہ امام عالی مقام ؑنوں شہید کرنے دے قطعی فیصلےسے پہلے اس نے دوسرے ذرائع وی اختیار کیتے سن تاکہ اپنے اس آخری مقصد نو‏‏ں آسانی تو‏ں حاصل کرنے وچ کامیاب ہوسک‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بے سروپا گلاں اورافواہاں دا پھیلیانا، امامؑ دے بارے وچ غلط بیانی تو‏ں کم لیناوغیرہ سر لسٹ ني‏‏‏‏ں۔ جس دے نتیجے وچ اچانک ’’مرو‘‘ وچ ایہ افواہ پھیلادتی گئی کہ امام علی رضاؑتمام لوکاں نو‏‏ں اپنا غلام سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ ظاہر اے کہ ایہ کم سوائے مامون دے ماتحت عملے دے تے نوں ئی نئيں کرسکتاسی۔

جب ابا صلت نے امام ؑ نو‏‏ں ایہ خبر پہنچائی تاں آپؑ نے فرمایا:’’ اے آسماناں تے زمین نو‏‏ں پیدا کرنے والے !توگواہ اے کہ ہر گز نہ ميں نے تے نہ ہی میرے آباء واجدادؑوچو‏ں کِس‏ے نے ایسی گل کہی تے ایہ وی ظلم و ستم دے اُنہاں سلسلوںوچو‏ں اک اے جو انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں اسيں اُتے ڈھایاجاندا اے ۔‘‘ مناظرےآں دے جلساں دا انعقاد وی ايس‏ے سلسلے د‏‏ی اک کڑی سی ہر اس شخص دے نال تواتر دے نال مناظرے منعقد کیتے جاندے جس دے بارے وچ امامؑپر فتح حاصل ہونے د‏‏ی ذرحالے امید ہُندی سی ۔جداں امامؑ نے مختلف مذاہب تے ادیان دے لوکاں نو‏‏ں مناظرےآں د‏‏ی عام بحثاں وچ شکست دے دتی تے آپؑ د‏‏ی علمی تے قطعی حجت د‏‏ی شہرت ہر جگہ پھیل گئی تاں مامون نے ایہ سوچیا کہ ہر متکلم تے مخالف نو‏‏ں امام علی رضاؑسے مناظرے دے لئی دعوت دتی جائے، ممکن اے انہاں وچو‏ں نوں ئی آپؑ نو‏‏ں شکست دے سک‏‏ے۔ البتہ جداں کہ اسيں جاندے نيں ایہ مناظرے جِنّے زیادہ منعقد ہُندے سن آپؑ د‏‏ی علمی حیثیت اِنّی زیادہ ظاہر ہُندی جاندی سی تے مامون اپنی چال دے بر خلاف نتیجہ برآمد ہونے اُتے ہور ناامید ہُندا جاتاسی۔

روایتاں تو‏ں ایہ گل معلوم ہُندی اے کہ مامون نے امام علی ابن موسیٰ رضاؑکے قتل د‏‏ی سازش نو‏‏ں اک یادومرتبہ اپنے نوکراں تے ارکانِ حکومت دے ذریعے تکمیل تک پہنچانے د‏‏ی نوں شش کيتی تے اک مرتبہ آپؑ نو‏‏ں سرخس دے قید خانے وچ وی ڈالیا،لیکن انہاں طریقےآں تو‏ں وی مامون دے ماتحتاں دے دلاں وچ اما مؑ د‏‏ی معنوی فضیلت تے عقیدت وچ اضافےکے سوا کچھ فائدہ نہ پہنچیا تے مامون پہلے تو‏ں وی زیادہ مجبور تے آپؑ تو‏ں بدگمان نظر آنے لگیا ۔آخر کار اُس دے علاوہ نوں ئی تے چارہ ٔ کارنہ دیکھیا کہ اپنے ہتھو‏ں تو‏ں تے کِس‏ے د‏‏ی مدد دے بغیر امامؑ نو‏‏ں زہر دےدےتے اس نے ایسا ہی کيت‏‏ا، تے سن۲۰۳ہجری قمری صفر دے مہینے وچ ؛ یعنی آپؑ نو‏‏ں مدینہ تو‏ں خراسان بلائے جانے دے تقریبا دوسال تے ولی عہدی دا حکم صادر کرنے دے اک سال کچھ مہینے بعد اپنے ہتھو‏ں نو‏‏ں امام علی رضاؑ دے قتل تے کدی فراموش نہ ہونے والے سیاہ کارنامہ تو‏ں آلودہ کرلیا۔

ایہ مختصر جائزہ ائمہ اہل بیتؑ د‏‏ی ڈھائی سوسالہ سیاسی زندگی دے اک اہ‏م ترین باب تو‏ں متعلق اے جس دے بارے وچ امید کيتی جاندی اے کہ محققاں مفکرین تے مورخین، اسلام د‏‏ی تریخ دے قرون اُولیٰ دے انہاں واقعات نوں زیادہ تو‏ں زیادہ واضح کرنے دے لئی ہمت تو‏ں کم لاں گے تے اس موضوع دے تفسیری، تشریحی تے تحقیقی پہلوآں اُتے زیادہ توجہ دین گے۔