انقلابِ روس 1917ء تے ہندوستان
1917ء دا انقلابِ روس انسانی تریخ دا اہم واقعہ اے۔ اس انقلاب دے بعدمحنت کش طبقے نے کرۂ ارض دے اک وسیع حصے پرصدیاں توں رائج طبقاتی نظام دا خاتمہ کردے ہوئے اک مزدور ریاست قائم کيتی سی۔ لینن تے ٹراٹسکی دی قیادت وچ برپا ہونے والے اس انقلاب نے پوری دنیا نوں مکمل طور اُتے تبدیل کر دتا سی۔ پہلی عالمی جنگ دی تباہ کاریاں دے بعد سرمایہ دارانہ ریاستاں وی شدید بحراناں دا شکار سن تے پوری دنیا انقلابی تحریکاں دی لپیٹ وچ سی۔ اک دے بعد دوسرے ملک وچ انقلابات ابھر رہے سن جو سرمایہ دار طبقے دی حاکمیت نوں چیلنج کر رہے سن ۔ جرمنی توں لے کے امریکا تک ہر جگہ محنت کش طبقہ بغاوت دا آغاز کر چکيا سی۔ ایداں دے وچ انقلابِ روس نے پوری دنیا دی انقلابی تحریکاں دے لئی اک عمل انگیز دا کم کيتا سی تے کرۂ ارض دے محنت کشاں اُتے واضح کردتا سی کہ سرمایہ دار طبقے تے اس دی پروردہ ریاست نوں شکست دے کے محنت کش طبقہ فتح یا ب ہوئے سکدا اے۔ حکمرانی کرنا صرف دولت مند افراد تے انہاں دے گماشتاں دا حق نئيں بلکہ جو محنت کش اس دولت نوں پیدا کردے نيں اوہ خود وی منظم ہوئے کے سماج دی اکثریت دے طور اُتے حکمرانی کر سکدے نيں۔ اس کامیاب انقلاب نے انہاں تمام تحریکاں وچ نويں روح پھونک دتی سی تے ہر طرف محنت کش طبقہ اک نويں عزم توں اپنی جدوجہد وچ مصروف عمل ہوئے گیا سی۔ انہاں تمام تحریکاں نوں منظم کرنے دے لئی تے پوری دنیا توں سرمایہ داری دا خاتمہ کردے ہوئے سوشلسٹ سماج دے قیام دی جدوجہد کرنے دے لئی لینن تے ٹراٹسکی دی قیادت وچ کمیونسٹ انٹرنیشنل (کومنٹرن ) دا قیام وی عمل وچ لیایا گیا سی۔ قیام دے پہلے پنج سالاں وچ اس انٹرنیشنل دے اجلاس باقاعدگی توں منظم ہُندے رہے جس وچ دنیا دے تمام ملکاں دی انقلابی تحریکاں تے انہاں دے لائحہ عمل تے طریقہ کار اُتے تفصیلی مباحثے کیتے جاندے تے سوشلزم نوں پھیلانے دے لئی ٹھوس اقدامات کیتے جاندے۔
ہندوستان اُتے وی اس انقلاب دے دور رس اثرات مرتب ہوئے تے اس خطے دے انقلابی نوجواناں، محنت کشاں تے آزادی پسنداں نوں اس انقلاب نے شدید متاثر کيتا۔ اس وقت دے روس تے ہندوستان وچ بوہت سارے مماثلتاں پائی جاندیاں سن۔ گوکہ روس اُتے کسی بیرونی سامراجی طاقت دا غلبہ نئيں سی لیکن اس دے باوجود زار روس دے دور اقتدار وچ آبادی دی اک وسیع اکثریت انتہائی پسماندگی تے غربت وچ زندگی گزارنے اُتے مجبور سی۔ زار دے اپنے سامراجی عزائم وی موجود سن جس دے تحت اس نے ایران توں یوکرائن تک مختلف اقوام نوں اپنا غلام بنا رکھیا سی۔ صنعتی ترقی دی پسماندگی، زراعت اُتے انحصار تے قدیم طرز پیداوار دی وڈے پیمانے اُتے موجودگی سمیت مختلف حوالےآں توں انہاں دو خطےآں دی مماثلتاں دی طویل لسٹ مرتب کيتی جا سکدی اے۔ لیکن انہاں دوخطےآں وچ معیاری فرق ایہ سی کہ روس وچ لینن تے ٹراٹسکی دی قیادت وچ بالشویک پارٹی موجود سی جو گزشتہ کئی دہائیاں توں نظریاتی تے سیاسی بحثاں دے نتیجے وچ انتہائی بلند معیار دے کیڈرز دے نال اک مربوط تے منظم انقلابی پارٹی دی تعمیر دا فریضہ سر انجام دے چکی سی۔ جدوں کہ ہندوستان وچ کمیونزم یا مارکسزم دے نظریات حالے تک رسائی ہی حاصل نئيں کر پائے سن ۔ انیہويں صدی وچ ہی پلیخانوف دی شکل وچ روسی سرزمین اُتے مارکسزم دے نظریات دا تعارف نہ صرف پہنچ چکيا سی بلکہ انہاں نظریات دے گرد منظم جدوجہد دا آغاز وی ہوئے چکيا سی۔ ایہ جدوجہد جتھے عملی میدان وچ روس دے محنت کشاں تک اپنا انقلابی پیغام پہنچیا رہی سی تے انہاں نوں منظم کر رہی سی اوتھے نظریاتی میدان وچ روس دے انقلاب دے کردارپر وی اہم بحثاں جاری سن۔ انہاں بحثاں دے نتیجے وچ ٹراٹسکی دا نظریہ مسلسل انقلاب تشکیل پایا سی جس اُتے عملدرآمد کردے ہوئے 1917ء وچ لینن تے ٹراٹسکی دی قیادت وچ انقلاب برپا کيتا گیا۔
دوسری جانب ہندوستان وچ برطانوی راج کیخلاف عوامی سطح اُتے شدید نفرت پائی جاندی سی تے اس دا اظہار مختلف بغاوتاں تے تحریکاں دی شکل وچ نظر آندا سی لیکن نظریاتی کمزوریاں دے باعث ایہ تحریکاں سامراجی جبر توں آزادی حاصل کرنے وچ کامیاب نئيں ہوسکی سن۔ انقلابِ روس دے بعد ہندوستان دے انقلابیاں دا کمیونسٹ نظریات دے نال تعارف دا آغاز ہويا تے اس دے نال ہی ہندوستان دی آزادی دی تحریک نوں اوہ نظریاتی بنیاداں میسر آنا شروع ہوئیاں جنہاں دی بنیاد اُتے نہ صرف برطانوی سامراج دے حقیقی کردار دا سائنسی تجزیہ کيتاجا سکے بلکہ ہندوستان دے سماج وچ موجود مختلف طبقات دا کردار وی واضح ہوئے۔ تے ايسے دے نال ہی درست بنیاداں اُتے آزادی دی جدوجہد منظم دی جا سکے۔ لیکن سوویت یونین دی سٹالنسٹ زوال پذیری دے باعث ہندوستان دی کمیونسٹ تحریک نوں وی ناقابل تلافی نقصان پہنچیا جس دے نتیجے وچ محنت کش طبقے دی لازوال جدوجہد نوں مذہبی جنونیت دے خونی سمندر وچ ڈبو دتا گیا تے ہندوستان دی آزادی دی تحریک ایتھے توں سرمایہ دارانہ تے سامراجی نظام نوں اکھاڑنے وچ کامیاب نہ ہوسکی۔
اج برصغیر دے حکمراناں سمیت دنیا بھر دے تریخ داناں دی اکثریت محنت کش طبقے دی اس عظیم الشان انقلابی تحریک نوں تریخ دے اوراق توں غائب کرنے دی کوشش کر رہے نيں توں کہ محنت کشاں نوں باور کروایا جا سکے کہ اس خطے وچ کدی کوئی انقلاب برپا نئيں ہويا تے نہ ہی ایتھے کدی محنت کشاں نے اپنے حقوق دے لئی آواز بلند دی اے۔ لیکن مارکسیاں دا فریضہ بندا اے کہ محنت کش طبقے دی تریخ نوں انہاں گماشتہ تریخ داناں دے بنائے ہوئے جھوٹھیاں دے پہاڑ دے تھلے توں کڈ کے منظر عام اُتے لاواں تے محنت کش طبقے دی انقلابی تریخ توں اہم اسباق تے نتائج اخذ کردے ہوئے مستقبل دا لائحہ عمل ترتیب دتیاں
انقلاب روس دے سو سال مکمل ہونے اُتے اس انقلاب دے ہندوستان اُتے اثرات دا حقائق دی بنیاد اُتے جائزہ لینا انتہائی ضروری اے۔ ایتھے دے حکمراناں تے انہاں دی ترتیب دتی گئی تریخ دیاں کتاباں دے مطابق ہندوستان دی آزادی دی تحریک صرف ایتھے دے سرمایہ دار طبقے تے اس دے گماشتہ سیاستداناں دی تریخ اے۔ اس جھوٹی تریخ نوں سچ ثابت کرنے دے لئی جھوٹھے دلائل مہیا کیتے جاندے نيں تے مذہبی منافرتاں دی تریخ دا ماضی دی جانب سفر شروع کر دتا جاندا اے۔ اس دوران محنت کشاں دی ہڑتالاں، احتجاجی مظاہرےآں تے انقلابی تحریکاں نوں فراموش کر دتا جاندا اے جو برطانوی سامراج دی شکست دا باعث بنیاں تے اسنوں ایتھے توں جانے اُتے مجبور کيتا۔ گوکہ بالشویک پارٹی دی طرز اُتے کسی پارٹی دی عدم موجودگی دے باعث محنت کش طبقہ انہاں انقلابی تحریکاں نوں حتمی کامیابی توں ہمکنار نہ کر سکا۔ محنت کشاں دی لازوال قربانیاں دے باوجود انہاں دی حکمرانی قائم نئيں ہوسکی تے برطانوی سامراج دا گماشتہ سرمایہ دار طبقہ نہ صرف اس خطے نوں مذہبی بنیاداں اُتے تقسیم کرنے دا باعث بنا بلکہ ایتھے برطانوی سامراج تے سرمایہ دارانہ نظام دا محافظ تے حکمران وی بن گیا۔
پس منظر[سودھو]
1857ء دی جنگ آزادی وچ پہلی دفعہ ہندوستان دے عوام وچ قوم دا تشخص ابھر کر سامنے آیا سی۔ اس توں پہلے ہندوستان وچ اک قوم ہونے دا تصور موجود نئيں سی۔ ایہ پورا خطہ مختلف ریاستاں تے رجواڑاں وچ تقسیم سی تے ہر علاقے دے اپنے حکمران سن ۔ مغلاں نے اپنے دور سلطنت وچ ہندوستان دے اک وڈے حصے اُتے حکمرانی قائم کيتی لیکن اس دے باوجود انہاں دی حکمرانی دا اک وڈا حصہ مقامی راجاں تے نواباں توں معاہداں دی شکل وچ سی۔ لیکن انگریزاں دی آمد دے نال ہی صورتحال تیزی توں بدلنے لگی۔ انگریزاں نے نہ صرف ایتھے اُتے موجود مقامی حکمراناں دا صفایا کرنا شرو ع کيتا بلکہ ایتھے اُتے سامراجی جبر دے تحت سرمایہ دارانہ نظام وی متعارف کروایا۔ ایتھے توں خام مال نوں زیادہ تیزی تے وڈے پیمانے اُتے برطانیہ منتقل کرنے دے لئی ایتھے اُتے ریلوے لائن تے ٹیلی گراف دا نظام بچھایا گیاجس نے ایتھے صدیاں پرانے ایشیائی طرز پیداوار دے نظام نوں اکھاڑدے ہوئے ایتھے اک مسخ شدہ شکل وچ سرمایہ دارانہ نظام رائج کرنا شروع کر دتا۔ 1848ء وچ پنجاب وچ رنجیت سنگھ دے وارثاں دی حکومت دا خاتمہ کرنے دے نال ہی انگریزاں دا ہندوستان اُتے قبضہ مکمل ہويا۔ لیکن اس دے نال ہی 1857ء دی جنگ آزادی دی راہ ہموار ہوئے گئی۔
اس خونریز جنگ وچ مقامی آزادی پسنداں نوں کچلنے دے بعد ایتھے اُتے برطانوی راج نے اپنے اقتدار نوں مستحکم کرنے دے لئی تیز ترین اقدامات شروع کر دئیے۔ اس تمام تر عرصے وچ انگریزاں نوں مقامی اشرافیہ دے اک وڈے حصے دی حمایت حاصل رہی۔ ايسے دوران برطانیہ تے ہندوستان دے وچکار جاری تجارت وچ مقامی افراد دی شمولیت دا وی وڈے پیمانے اُتے آغاز ہويا جس توں ہندوستا ن دے مقامی سرمایہ دار طبقے دی تشکیل دا آغاز ہويا۔ جتھے ریلوے تے ٹیلی گراف دے محکمےآں وچ محنت کشاں دے نويں کردار دا آغاز ہويا اوتھے مختلف شہراں وچ ٹیکسٹائل تے متعلقہ چھوٹی صنعتاں دا وی آغاز ہويا جتھے توں ہندوستان دے محنت کش طبقے دی تشکیل شروع ہوئی۔
ہندوستان وچ برطانوی راج دے خلاف بغاوت دی پہلی لڑائی بنگال وچ شروع ہوئی۔ کلکتہ ہندوستان دا راجگڑھ تے ملک دی سب توں اہم بندرگاہ سی جس دے گرد اک جدید شہر دی بنیاد انگریزاں نے ہی رکھی سی۔ اس دے بعد دوسری اہم ترین بندرگاہ بمبئی دی سی جو باقی دنیا توں تجارت دے لئی انتہائی اہمیت دی حامل سی۔ انہاں بندرگاہاں اُتے ہندوستان ی محنت کشاں دی اک وڈی تعداد موجود سی۔ اس دے علاوہ ہندوستان دے مقامی تاجر اں تے نوزائیدہ سرمایہ داراں دے لئی ایہ شہر مرکزی اہمیت دے حامل سن ۔ انہاں دوشہراں وچ ٹیکسٹائل تے پٹ سن دی وی بہت ساریاں ملیاں موجود سن۔ 1896ء وچ بمبئی تے پونا وچ طاعون دی وبا پھیلنے توں وڈے پیمانے اُتے ہلاکتاں ہوئیاں جنہاں توں برطانوی راج دے خلاف نفر ت ہور بھڑک اٹھی۔ اس دوران آزادی پسند سیاست داناں نوں ابھرنے دا موقع ملیا جنہاں وچوں اک بی۔ جی۔ تلک وی سی۔ تلک 1890ء توں کانگریس دا حصہ سی لیکن اوہ مکمل آزادی اُتے کانگریس دے نرم مؤقف دی شدید مخالفت کردا سی۔ ايسے مؤقف دے باعث تلک نوں کانگریسی انتہا پسند کہیا جاندا سی جو 1907ء وچ کانگریس دی پہلی سپلٹ دا باعث بنیا۔ تلک نے اپنے مراٹھی اخبار ’’کیسری‘‘ماں برطانوی سامراج کیخلاف کھل دے لکھنا شروع کر دتا تے کہیا کہ ظالم نوں قتل کرنا کسی دھرم وچ کوئی گناہ نئيں۔ 1897ء وچ دو برطانوی افسران نوں آزادی پسنداں نے قتل کر دتا۔ اس واقعہ دے بعد تلک اُتے قتل دے لئی اکسانے دا الزام لگیا تے اسنوں اٹھارہ ماہ قید دی سزا سنائی گئی۔ جدوں اوہ جیل توں باہر نکلیا تاں اوہ اک آزادی دا ہیرو بن چکيا سی۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ اس دوران بنگال تے ہور علاقےآں وچ آزادی دی تحریک شدت اختیار کرچکی سی۔ ویہويں صدی دے آغاز پرریلوے سمیت ہور ادارےآں تے صنعتاں وچ احتجاجی مظاہرےآں تے ہڑتالاں دا آغاز ہوئے چکيا سی تے محنت کش عوام کھل دے برطانوی سامراج نال نفرت دا اظہار کر رہے سن ۔ تلک نے جیل توں رہیا ہُندے ہی سووراج یا آزادی دا نعرہ لگایا۔ اس نے کہیا کہ ’’سووراج میرا پیدائشی حق اے تے وچ اسنوں لے کے رہاں گا‘‘۔ ایہ نعرہ عوام وچ تیزی توں مقبول ہويا تے برطانوی راج دے خلاف تحریک زیادہ شدت اختیار کر گئی۔
اس تحریک نوں زائل کرنے دے لئی وائسرائے لارڈ کرزن نے1905ء وچ بنگال نوں مذہبی بنیاداں اُتے تقسیم کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس دا خیال سی کہ مشرقی بنگال وچ مسلم نواباں تے اشرافیہ دے نال مل کے اوہ اس آزادی دی تحریک نوں با آسانی مذہبی منافرت دی جانب دھکیل دے گا تے ہندوستان وچ برطانوی راج پہلے دی طرح دوبارہ مستحکم ہوئے جائے گا۔ اس مقصد دے لئی مشرقی بنگال دے مسلمان نواباں تے ہور اشرافیہ نے برطانوی وائسرائے دے گھناؤنے منصوبے دی مکمل حمایت دی تے اس دی ہدایات اُتے 1906ء وچ مسلم لیگ دے ناں توں ڈھاکہ وچ نويں پارٹی بنانے دا اعلان کيتا۔ مسلم اشرافیہ دے اس گماشتہ کردار نوں کسی وی قسم دی عوامی حمایت نئيں مل سکی تے سووراج دی تحریک کمزور ہونے دی بجائے ہور شدت اختیار کردی چلی گئی۔
1905ء وچ روس وچ ابھرنے والے انقلاب نے وی اس تحریک نوں شکتی دتی تے ہندوستان دے سیاسی کارکنان نوں اک نواں حوصلہ ملا۔ نومبر 1905ء وچ تلک نے اپنے اخبار ’’کیسری ‘‘ وچ لکھیا،
’’عوامی مزاحمت تے ہڑتالاں انتہائی اہم طاقت نيں۔ ایہ گل سب جاندے نيں کہ برطانوی افسران دے مقابلے وچ روسی زار تے اس دے افسران زیادہ ظالم تے بربریت پسند نيں۔ لیکن جدوں روس دے نچلے طبقے دے لوک تے اس دے نال اُتے والے طبقے توں پروفیسراں، طلبہ، مزدوراں تے فیکٹری مالکان، ایڈیٹراں تے دکانداراں نے بغیر کسی خوف دے ہر جگہ ہڑتالاں کيتياں تے اپنے مطالبات جرات دے نال زار دے سامنے رکھے تاں سب توں طاقتور بادشاہ کو، جو ویہہ توں بائیس لکھ دی فوج دا سربراہ اے ، ایہ مطالبات تسلیم کرنے پئے۔ ‘‘
ایتھے نظر آندا اے کہ تلک نوں اس انقلاب دے حقیقی کردار دا ادراک نئيں سی تے نہ ہی اوہ روس وچ مارکس وادیاں دی جدوجہد دا علم رکھدا سی۔ اوہ ہڑتالاں دے طبقاتی لڑائی وچ اک کلیدی کردار تے اوزار دے طور اُتے استعمال توں نا بلد سی۔ ايسے غیر سائنسی رویے نے بعد وچ تحریک نوں نقصان وی پہنچایا۔ لیکن اس دے باوجود اس انقلاب نے اسنوں ایہ حوصلہ دتا کہ اوہ برطانوی راج کیخلاف جدوجہد نوں جاری رکھے۔
برطانوی وائسرائے دے بنگال دی تقسیم دے فیصلے کیخلاف سوادیشی تحریک دا آغاز ہوئے گیا۔ اس تحریک دا ہندوستان یاں توں مطالبہ سی کہ انگریزاں دی تمام مصنوعات دا بائیکاٹ کيتا جائے تے صرف ہندوستان ی مصنوعات خریدی جاواں۔ اس تحریک وچ پہلی دفعہ ہندوستان دے مقامی سرمایہ داروڈی تعداد وچ کانگریس وچ شامل ہوئے تے اس مطالبے دی حمایت کيتی۔
لیکن اس تحریک دے دوران محنت کشاں دی ہڑتالاں وڈے پیمانے اُتے پھیل گئياں۔ ریلوے، پنجاب تے بمبئی دے کارخانےآں تے ملاں دے علاوہ ہور بوہت سارے شعبےآں وچ ہڑتالاں دا سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ ایہ تمام ہڑتالاں بغیر کسی یونین دے منظم ہوئے رہیاں سن تے حالے منظم یونین سازی دا آغاز نئيں ہويا سی۔ 21اکتوبر 1905ء نوں سرکاری پرنٹنگ پریساں وچ ہڑتال دا آغاز ہويا۔ ايسے دوران ہاؤرا وچ برن کمپنی دے ملازمین، کلکتہ ٹرام کمپنی دے ملازمین تے دو ہزار قلی تے خاکروب ہڑتال اُتے چلے گئے۔ اکتوبر 1905ء وچ ہی ایسٹ انڈیا ریلوے، بنگال سیکٹر دے 950ریلوے گارڈتنخواہاں وچ اضافے دے لئی ہڑتال اُتے چلے گئے۔ 1906ء وچ پٹ سن ملاں دے اک ہزار توں ودھ محنت کش برطانوی افسران دے غیر انسانی سلوک اُتے ہڑتال اُتے چلے گئے۔ ايسے سال بمبئی دی ٹیکسٹائل صنعتاں وچ وی ہڑتالاں دا آغاز ہوئے چکيا سی۔ 1907ء وچ وی ٹیکسٹائل دے محنت کشاں دی بہت ساریاں ہڑتالاں ہوئیاں سن۔ 1906ء وچ پوسٹ تے ٹیلی گراف دے محکمے دے 500سے ودھ ملازمین نے ہڑتال دی جس توں پورے محکمے دا کم رک گیا۔ 1907ء وچ ریلوے دے محنت کشاں دی ہڑتالاں دا آغاز ہويا جس وچ بوہت سارے معاشی مطالبات شامل سن ۔
محنت کش طبقے دے اس ابھار نے کانگریس دے اندر وی اک نويں سیاسی بحث دا آغاز کر دیااور 1907ء وچ گجرات دے شہر سورت وچ ہونے والے اجلاس وچ کانگریس دو حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئی۔ تلک انتہا پسند حصے دی قیادت کر رہیا سی تے اوہ برطانوی سامراج نوں جڑ توں اکھاڑنے دے حق وچ سی۔ جدوں کہ دوسرانرم دھڑا گوکھلے دی قیادت وچ اس انتہا پسندی دا مخالف سی تے انگریز سامراج توں تعلقات کشیدہ نہ کرنے دا مؤقف اپنائے ہوئے سی۔ تلک نوں بنگال وچ بپن چندرا پال تے پنجاب وچ لالہ لجپت رائے دی حمایت حاصل سی۔
اس تحریک دا نقطۂ عروج 1908ء وچ ٹیلی گراف دے محنت کشاں دی ملک گیر ہڑتال سی جو چھ روزہ عام ہڑتال دی سطح تک پہنچ گئی سی۔ ایہ ہڑتال برما توں لے کے کلکتہ، بمبئی ، دہلی، الٰہ آباد، آگرہ، لاہور تے کراچی تک پھیل گئی تے پورے ہندوستان دے محنت کشاں نوں اک لڑائی وچ متحد کر دتا سی۔ اس ہڑتال نے واضح کر دتا سی کہ ہندوستان وچ اک محنت کش طبقہ وجود وچ آ چکيا اے جو رنگ، نسل، زبان، مذہب سمیت تمام تعصبات توں بالا تر ہوئے کے طبقے دی بنیاد اُتے اک لڑائی لڑنے دی صلاحیت رکھدا اے۔ اس وقت ٹیلی گراف دے محکمے وچ ملازمین دی زیادہ تعداد یورپی تے یوریشین محنت کشاں اُتے مشتمل سی جو سگنلرز دے عہدے اُتے تعینات سن ۔ لیکن اس دے علاوہ بوہت سارے مقامی محنت کش نائب قاصد، کلرک، پیغام رساں اورہور بوہت سارے کم سر انجام دیندے سن ۔ اس ہڑتال نے انہاں تمام محنت کشاں نوں اک ہی صف وچ لیا کے کھڑا کر دتا سی تے پورے ہندوستان وچ انہاں تمام محنت کشاں نے متحد ہوئے کے اپنے حقوق دی لڑائی لڑی سی۔ ٹیلی گراف دا محکمہ اس وقت برطانوی راج دے لئی کلیدی حیثیت دا حامل سی تے نہ صرف ملک دے اندر بلکہ ملک توں باہر رابطہ رکھنے دے لئی اس محکمے دا کوئی متبادل موجود نئيں سی۔ برطانوی حکومت 1904ء توں ہی محکمے وچ ڈاؤن سائزنگ دے منصوبے بنا رہی سی تے اس مقصد دے لئی 1906ء وچ اک کمیٹی وی قائم کيتی گئی سی جس نے 1907ء وچ اپنی سفارشات پیش کيتياں۔ اس کمیٹی دی سفارشات وچ کم دے اوقات کار وچ وادھا، نائٹ شفٹاں دی تعداد وچ وادھا تے ہور ایداں دے اقدامات سن جنہاں توں ملازمین دے مسائل وچ وڈے پیمانے اُتے اضافے دا امکان سی۔ اس دے علاوہ وڈے پیمانے اُتے چھانٹیاں دا آغاز وی کيتا جا رہیا سی۔ اس صورتحال توں نپٹنے دے لئی ملازمین متحد ہوئے گئے تے انہاں نے پراویڈنٹ فنڈ تے پنشن، میڈیکل دی سہولیات، تنخواہاں وچ وادھا، اپ گریڈیشن سمیت بوہت سارے مطالبات حکومت نوں پیش کیتے۔ اس تحریک دا قائد ہینری بارٹن سی جس نے 1907ء دے اواخر وچ یونین سازی دے عمل دا آغاز کيتا۔ اس نے جنوری 1908ء وچ ٹیلی گراف ایسوسی ایشن دے سیکرٹری دی حیثیت توں برما دے شہر رنگون سے’’ ٹیلی گراف ریکارڈر‘‘ دے ناں توں اخبار وی شروع کر دتا۔ 27فروری 1908ء نوں ڈلیوری کرنے والے نائب قاصداں نے ہڑتال کر دتی۔ دو دن بعد کلکتہ وچ ٹیلی گراف دے محنت کشاں دی ہڑتال دا آغاز ہوئے گیا۔ آغاز وچ 173مستقل تے 193عارضی ملازمین نے آغاز کيتا۔ لیکن جلد ہی ایہ تعداد 400تک پہنچ گئی۔ انہاں نے کلکتہ میدان وچ اک اجلاس کيتا تے آئندہ دا لائحہ عمل ترتیب دتا۔ 2مارچ نوں کلکتہ سنٹرل ٹیلی گراف آفس دے نائب قاصد وی ہڑتال وچ شامل ہوئے گئے۔ 4مارچ نوں مدراس دے ٹیلی گراف دے ملازم اس ہڑتال وچ شامل ہوئے گئے۔ 29مارچ نوں بمبئی وچ وی ہڑتال دا آغاز ہوئے گیا۔ اس دے بعد احمد آباد تے مختلف شہراں وچ پوسٹ آفس دے محنت کش وی اس وچ شامل ہوئے گئے۔ کلکتہ تے کھڈر پور دے شپ یارڈ دے محنت کش وی اس وچ شامل ہوئے گئے۔ چندر نگر دی پٹ سن دی ملاں وچ وی ہڑتال شروع ہوئے گئی جدوں کہ بمبئی دی ریلوے ورکشاپ دے چھ ہزار محنت کشاں نے وی ہڑتال دا آغاز کر دتا۔ انہاں ہڑتالاں نوں توڑنے دے لئی حکومت نے مختلف ہتھکنڈے استعمال کیتے۔ بوہت سارے ملازمین نوں جبری برطرف کر دتا گیاجدوں کہ کچھ نوں لالچ دے کے ڈیوٹیاں اُتے واپس لیانے دی کوشش کيتی۔ مارچ دا پورا مہینہ ایہی لڑائی جاری رہی تے کچھ جگہاں اُتے ٹیلی گراف دی ہڑتال ٹوٹتی وی رہی۔ لیکن اپریل دے آغاز وچ اک دوسری لہر دا آغاز ہويا۔ 6اپریل نوں کلکتہ دی پندرہ ٹرنک لائناں اچانک خراب ہوئے گئياں۔ بمبئی وچ بوہت سارے پیغامات اکٹھے ہونا شروع ہوئے گئے تے بمبئی تے مدراس دی لائن اُتے خرابی شروع ہوئے گئی۔ ايسے دے نال ایہ ہڑتال کراچی، آگرہ، رنگون تک پھیل گئی۔ تلک نے اپنے اخبار کیسری وچ ہڑتال دی حمایت کر دتی۔ اس ہڑتال توں تمام مواصلات دا نظام درہم برہم ہوئے گیا۔ ہندوستان ی سرمایہ دار اس ہڑتال دے مخالف سن تے وائسرائے نوں اسنوں جلد ختم کروانے دی اپیل کر رہے سن ۔ رنگون وچ ہینری بارٹن وڈے وڈے اجلاساں توں خطاب کر رہیا سی تے ہڑتال دے مطالبات اُتے زور دے رہیا سی۔ آخر کار شعبہ مواصلات تے صنعت دے سیکرٹری نے بارٹن نوں رنگون توں کلکتہ بلیا کے مذاکرات کیتے جس دے بعد تنخواہاں وچ ویہہ فیصد وادھا منظور کر ليا گیا۔ 22اپریل 1908ء نوں ایہ ہڑتال کامیابی دے نال انجام پذیر ہوئی تے تمام ملازمین نے دوبارہ معمول دے مطابق کم دا آغاز کر دتا۔ ایہ ہڑتال ملک بھر دے محنت کش طبقے دی اک شاندار فتح سی۔
ہڑتال دے خاتمے دے بعد آزادی دی تحریک دی شدت کم ہونے دی بجائے ہور ودھ گئی۔ ایداں دے وچ تلک نے سجے بازو دے مسلح گروہاں دی وی حوصلہ افزائی شروع کر دتی۔ 30اپریل نوں دو بنگال ی نوجواناں خودی رام بوس تے پرافولا چاکی نے مظفر پور وچ برطانوی افسراں دی گڈی وچ بم سُٹ دتا جس توں دو خواتین ہلاک ہوئے گئياں۔ اس اقدام اُتے خودی رام بوس نوں پھانسی دی سزا دتی گئی۔ تلک نے اپنے رسالے کیسری وچ اس اقدام دی مخالفت کيتی تے فوری طور اُتے سووراج دا مطالبہ کيتا۔ اس اقدام اُتے تلک اُتے بغاوت دا مقدمہ قائم کيتا گیا تے 24جون 1908ء نوں اسنوں گرفتار کر ليا گیا۔ تلک دی گرفتاری اُتے تحریک ہور بھڑک اٹھی تے ہڑتالاں دا سلسلہ شدت اختیار کر گیا۔ عدالت دے سامنے ہزاراں محنت کشاں دی پولیس توں ہاتھا پائی ہُندی تے دوسری جانب ہڑتالاں دا سلسلہ وی جاری رہندا۔ جداں جداں مقدمہ عدالت وچ فیصلے دے نیڑے پہنچکيا گیا ایہ لڑائی شدت اختیار کردی چلی گئی۔ 18جولائی نوں پولیس نے محنت کشاں اُتے گولی چلا دی۔ 19جولائی نوں بمبئی تے مہیم دے علاقےآں وچ 65ہزار مزدور ہڑتال اُتے چلے گئے۔ اگلے دن فیر پولیس نے گولی چلائی جس اُتے شپ یارڈ دے مزدور تے چھوٹے تاجر اں نے کم چھڈ دتا۔ 22جولائی نوں تلک دے مقدمے دا فیصلہ سنایا گیا تے اسنوں چھ سال قید دی سزا سنائی گئی۔ اس سزا دے بعد چھ دن تک ہڑتال دا اعلان کيتا گیا جس وچ پولیس تے محنت کشاں دی شدید لڑائیاں ہوئیاں۔ انہاں لڑائیاں وچ 200کے نیڑے محنت کش ہلاک ہوئے۔ ہڑتالاں وچ صرف بمبئی دے اک لکھ دے نیڑے محنت کشاں نے حصہ لیا جنہاں وچ بعد وچ قریبی علاقےآں دے زراعت توں وابستہ محنت کش وی شامل ہوئے گئے۔ ایہ درحقیقت ہندوستان دے محنت کش طبقے دی برطانوی سامراج دے خلاف منظم جدوجہد دا آغاز سی۔ لینن نے اس تحریک دے بارے وچ لکھیا،
’’برطانوی گیدڑاں دی جانب توں جمہوریت پسند تلک دے خلاف بدنام زمانہ فیصلے تاں۔ ۔ ۔ بمبئی وچ ہڑتالاں تے احتجاجی مظاہرےآں دا آغاز ہويا۔ ہندوستان وچ وی پرولتاریہ عوامی سیاسی جدوجہد وچ شامل ہوئے چکيا اے۔ تے اس لئی ہندوستان وچ روسی طرز اُتے قائم برطانوی ریاست اپنے انجام نوں پہنچے گی‘‘۔ [۱]
تلک دی گرفتاری دے بعد وی تحریک زور تے شور توں چلدی رہی تے بالآخر برطانوی راج نوں بنگال دی تقسیم دا فیصلہ واپس لینا پيا تے 1911ء وچ بنگال دی وحدت نوں بحال کر دتا گیا۔ عوامی تحریک دی شدت توں خوفزدہ ہوئے کے ايسے سال برطانوی حکومت نے ہندوستان وچ اپنا راجگڑھ وی کلکتہ توں دہلی منتقل کر دتا۔ پہلی عالمی جنگ دے آغاز تک مزدور تحریک تیزی توں اگے ودھ رہی سی لیکن عالمی جنگ نے صورتحال نوں یکسر تبدیل کر دتا۔
جنگ دے آغاز پرانگریز حکمران مزدور تحریک توں خوفزدہ سن ۔ ہینری بارٹن نوں گرفتار کر ليا گیا سی کیونجے برطانوی حکمران جنگ دے دوران ٹیلی گراف جداں کلیدی شعبے وچ ہڑتال دے امکان نوں وی ختم کرنا چاہندے سن ۔ اس صورتحال وچ محنت کشاں دے پاس کوئی قیادت موجود نئيں سی۔ تلک سمیت تمام انتہا پسند راہنماواں نے برطانوی سامراج نوں مکمل حمایت دی یقین دہانی کروائی تے ضمانت طلب کيتی کہ جنگ دے اختتام اُتے برطانیہ ہندوستان چھڈ کے چلا جائے گا۔ اس جھوٹی یقین دہانی اُتے تلک، لالہ لجپت رائے تے ہور انتہا پسند برطانوی فوج وچ بھرتی دے لئی نوجواناں نوں تیار کرنے لگے۔ انتہا پسنداں دے اس فیصلے اُتے دوسری انٹرنیشنل دی غداری دے اثرات نوں رد نئيں کيتا جا سکدا۔ ایہ تمام آزادی پسند عالمی صورتحال توں باخبر سن تے عالمی سطح اُتے جاری تحریکاں توں جڑے ہوئے سن ۔ ایداں دے وچ دوسری انٹرنیشنل عالمی سطح اُتے سیاسی منظر نامے وچ اہمیت دی حامل سی۔ ایہ انٹرنیشنل جنگ توں پہلے محکوم قومیتاں دے حق خود ارادیت دی حمایت کرچکی سی تے نوآبادیاتی ملکاں دی آزادی دی حامی سی۔ لیکن جنگ دے آغاز اُتے اس انٹرنیشنل دے قائد نے اپنے ہی فیصلےآں توں غداری کردے ہوئے جنگ کيتی حمایت دا اعلان کيتا تے کہیا کہ ہر ملک دے محنت کشاں نوں اپنے ملک دے دفاع دے لئی اپنے حکمران طبقے دا نال دینا چاہیے۔ لینن تے ٹراٹسکی نے بھگوڑے کاؤتسکی دے اس فیصلے دی شدید مذمت کيتی تے انٹرنیشنل دی اپوزیشن دا اجلاس سوئٹزر لینڈ دے اک چھوٹے توں قصبے زمروالڈ وچ بلیایا۔ لیکن مخالفت کرنے والے انہاں افراد دی تعداد انتہائی کم سی تے بقول لینن دو تانگاں دی سواریاں توں وی کم سی۔ اس لئی انہاں دی آواز دنیا بھر دے محنت کشاں تے آزادی دی جدوجہد کرنے والےآں تک نئيں پہنچ سکی جدوں کہ دوسری انٹرنیشنل دی قیادت دے فیصلے اُتے عملدرآمد کيتا گیا۔ اس دوران بوہت سارے ہندوستان ی طلبہ برطانیہ تے یورپ دی یونیورسٹیاں وچ زیر تعلیم سن ۔ کچھ برطانیہ دی لیبر پارٹی توں وی منسلک سن ۔ کچھ طلبہ فرانس دی سوشلسٹ پارٹی دے وی ممبر سن تے چند اک نے دوسری انٹرنیشنل دے اجلاساں وچ شرکت کردے ہوئے ہندوستان دی نمائندگی وی دی سی۔ اس دوران لینن اورٹراٹسکی وی لندن تے یورپ دے ہور شہراں وچ مقیم رہے۔ لیکن انہاں دا کسی وی ہندوستان ی نال تعلق قائم نئيں ہوئے سکیا تے ہندوستان دا کوئی وی آزادی پسند انہاں دے نظریات توں آگاہی نئيں حاصل کر سکا۔
اس دوران ہندوستان دی آزادی دی تحریک وچ غدر پارٹی دا کردار اہمیت دا حامل اے۔ ایہ پارٹی امریکا تے کینیڈا وچ رہنے والے ہندوستان یاں نے1913ء وچ بنائی سی۔ انہاں وچ برکلے یونیورسٹی کیلیفورنیا دے ہندوستان ی طالب علم وی شامل سن ۔ اس پارٹی دے اہم لیڈر لالہ ہردیال تے سوہن سنگھ بھکنا سن ۔ اس پارٹی دا پہلا ترجمان اخبار امریکی شہر سان فرانسسکو توں شائع ہويا جس کانام ’غدر‘ سی۔ اس دی پیشانی اُتے لکھیا سی ، ’’انگریز راج دا دشمن‘‘۔ ایہ ہفتہ وار اخبار سی جو گورمکھی تے اردو وچ شائع ہُندا سی تے اسنوں خفیہ ذرائع توں ہندوستان پہنچایا جاندا سی۔ اس پارٹی دے بانی ارکان 1861ء دی امریکا دی خانہ جنگی وچ ابراہام لنکن دی کامیابی توں شدید متاثر سن تے ايسے طرز اُتے مسلح بغاوت دے ذریعے انگریز نوں ہندوستان توں کڈنا چاہندے سن ۔ اس دے لئی انہاں نے امریکا تے کینیڈا وچ رہنے والے ہندوستان یاں نوں وڈے پیمانے اُتے مجتمع کرنا شروع کيتا توں کہ ہندوستان پہنچ کے مسلح بغاوت دے ذریعے انگریز نوں باہر کڈیا جائے۔ پہلی عالمی جنگ دے آغاز نے انہاں نوں ہور حوصلہ دتا تے انہاں نے 1914ء وچ اپنے سفر دا آغاز کيتا۔ لیکن ہندوستان پہنچنے توں پہلے ہی انہاں دی تمام خبراں برطانوی سامراج نوں پہنچ چکیاں سن۔ انہاں نے سمندر وچ ہی انہاں دے بحری جہاز نوں روکیا تے اس بغاوت نوں خون وچ ڈبو دتا گیا۔ کچھ لوک جان بچا کر فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ اس پارٹی اُتے جرمن بادشاہ توں امداد لینے دا الزام وی لگایا گیا تے ہندو جرمن سازش دے ناں توں انہاں اُتے مقدمہ وی چلایا گیا۔ لیکن ناکام ہونے دے باوجود اس بغاوت دی خبر پنجاب سمیت دوسرے علاقےآں وچ پھیل گئی سی اوروڈے پیمانے اُتے نوجواناں تے محنت کشاں نوں شدید متاثر کيتا سی۔ بھگت سنگھ دا والد اورہور بوہت سارے رشتہ دار وی غدر پارٹی دا حصہ یا ہمدرد سن ۔
پہلی عالمی جنگ دے دوران برطانوی سامراج نے اپنے مفادات دے دفاع دے لئی ہندوستان دے محنت کشاں نوں جنگ دا ایندھن بنایا۔ برطانوی فوج وچ جنگ دے دوران پندرہ لکھ دے نیڑے ہندوستان ی فوجیاں نے خدمات سر انجام دتیاں جنہاں وچوں 62ہزار ہلاک جدوں کہ 67ہزار زخمی ہوئے۔ انہاں نوں فرانس، بیلجیم تے یورپ دے مختلف محاذاں سمیت مصر، عراق اورمشرقی ایشیا دے بوہت سارے محاذاں اُتے تعینات کيتا گیا۔ ترکی دے عثمانیاں کیخلاف برطانوی فوج وچ وی ہندوستان ی فوجی وڈی تعداد وچ شریک سن ۔ اس دے علاوہ ہندوستان توں اک لکھ توں ودھ جانور، 37لکھ ٹن دی سپلائی تے وڈی تعداد وچ پٹ سن وی اس جنگ دے لئی مہیا کيتی گئی۔ اس دے علاوہ اج دے معیار دے مطابق دو ارب پاؤنڈ قرضہ وی برطانوی حکومت نوں دتا گیا۔ برطانوی سامراج نے جنگ جیتنے دے لئی ہندوستان نوں درندے دی طرح نوچا تے اپنی لُٹ مار دے مقاصد دے لئی ایتھے دے عوام نوں غربت تے پسماندگی دی دلدل وچ دھکیل دتا۔ اِنّے وڈے پیمانے اُتے خوراک دی اشیا دی برآمد توں خود ہندوستان وچ قحط سالی دی کیفیت پیدا ہوئے گئی۔
اس دوران آزادی دی تحریک وچ وی شدت آندی گئی۔ لکھاں دی تعداد وچ بھرتی ہونے والے فوجی وی جنگ دے ہولناک تجربات توں گزرنے دے بعد جدوں واپس آئے تاں بالکل تبدیل ہوئے چکے سن ۔ اک جانب انہاں نوں سامراجی مقاصد دی حقیقت دا ادراک ہوئے چکيا سی دوسرے اوہ جنگ دے دوران مختلف محاذاں اُتے تعینات ہونے دے باعث دنیا دے ہور حصےآں دے محنت کشاں دے تجربات توں وی آگاہ ہوئے چکے سن ۔ اس دوران بوہت سارے فوجیاں نے برطانوی افسران دے خلاف فوجی بغاوتاں وچ وی حصہ لیا سی۔ پہلی عالمی جنگ دے دوران ہونے والی وڈی فوجی بغاوتاں وچوں1915ء وچ سنگاپور وچ ہونے والی ہندوستان ی فوجیاں دی بغاوت سی۔ اس وچ 850کے نیڑے ہندوستان ی فوجیاں نے حصہ لیا سی تے ایہ ست دن تک جاری رہی۔ اس دوران اٹھ برطانوی افسران تے کئی ہور ہلاک ہوئے۔ برطانوی حکومت نے اسنوں غدر پارٹی دی بغاوت دا حصہ قرار دے کے خون وچ ڈبو دتا۔
انقلابِ روس[سودھو]
1917ء وچ روس وچ لینن تے ٹراٹسکی دی قیادت وچ برپا ہونے والے انقلاب نے عالمی صورتحال نوں یکسر تبدیل کر دتا۔ ہندوستان اُتے وی اس انقلاب دے دور رس اثرات مرتب ہوئے۔ اس انقلاب دی خبراں جدوں ایتھے دے آزادی پسند نوجواناں تے محنت کشاں تک پہنچی تاں انہاں وچ خوشی دی لہر دوڑ گئی۔ انہاں دے لئی ایہ محنت کشاں دی اک وڈی کامیابی سی جس وچ انہاں نے زار دی ظالمانہ بادشاہت دا خاتمہ کرنے دے بعد اوتھے اک مزدور ریاست قائم کر دتی سی۔ سوویت روس وچ جدوں زار دے دور وچ قبضہ کیتے گئے ایران تے ہور مقبوضہ علاقےآں نوں آزاد کرنے دا فیصلہ کيتا گیا تاں اسنوں ہندوستان دے آزادی پسنداں وچ وڈے پیمانے اُتے پذیرائی ملی۔ لیکن اس دوران ایتھے کوئی ایسی منظم سیاسی پارٹی موجود نئيں سی جو اس انقلاب دی نظریاتی بنیاداں نوں ایتھے دے محنت کشاں تک پہنچیا سکدی تے انہاں نوں انہاں نظریات اُتے جوڑدے ہوئے ایتھے اُتے اک سوشلسٹ انقلاب دی جانب لے جاسکدی۔
اس وقت ایتھے برطانوی سامراج توں آزادی دا نعرہ ہی عوامی نعرہ سی لیکن ہندوستان ی سماج دا طبقاتی بنیاداں اُتے درست تجزیہ تے تناظر موجود نئيں سی۔ لالہ لجپت رائے نے 1916ء وچ لکھی جانے والی اپنی کتاب ’’ینگ انڈیا‘‘ وچ آزادی پسنداں دی مختلف قسماں دا ذکر کيتا اے۔ انہاں وچ انتہا پسند جداں کہ خود لالہ جی، مذہبی انتہا پسند جو ہندوستان دی سرزمین نوں ماں سمجھدے نيں، منظم بغاوت دے حامی جداں غدری جو سیاسی آزادی چاہندے نيں، انفرادی دہشت گردی دے حامی جو بم دھماکےآں تے ہور ذرائع توں آزادی حاصل کرنا چاہندے نيں، نرم مزاج کانگریسی جداں گوکھلے تے ہور بہت ساریاں قسماں دا ذکر کيتا اے۔ انہاں تمام قسماں وچ مختلف نظریاتی رجحانات تے انہاں دے فلسفےآں دا وی ذکر اے لیکن کدرے وی سائنسی بنیاداں اُتے سماج دا درست طبقاتی تجزیہ تے اس اُتے درست لائحہ عمل تے طریقہ کار موجود نئيں۔ انقلاب روس دے بعد پہلی دفعہ ہندوستان وچ مارکسی نظریات دا تعار ف پہنچیا۔
برطانوی سامراج خود انقلاب روس توں شدید خوفزدہ سی تے ہندوستان اُتے اس دے اثرات مرتب ہونے توں فکر مند سی۔ ايسے دوران جنگ دے اختتام اُتے مزدور تحریک وچ وی شدت آ چکی سی تے آزادی دی تحریک وی زوراں اُتے سی۔ جنگ دے دوران آبادی دی وسیع اکثریت دی غربت تے ذلت وچ شدید وادھا ہويا سی جدوں کہ مختلف وباواں تے قحط دے پھیلنے توں لکھاں افراد ہلاک ہوئے رہے سن ۔ جنگ دے اختتام پر1917ء وچ سوا تن کروڑ دے نیڑے افراد قحط سالی تے وباواں دی وجہ توں ہلاک ہوئے گئے سن ۔ اس دی وڈی وجہ ایہ سی کہ جنگ دے دوران خوراک نوں وڈے پیمانے اُتے ہندوستان توں برآمد کيتا جا رہیا سی۔ انہاں تمام حالات نے وی بے چینی وچ وادھا کيتا تے تحریک دی شدت وچ وادھا ہويا۔ جنگ دے بعد دے سالاں وچ حالات اس نہج تک پہنچ چکے سن کہ لگدا سی کہ برطانیہ نوں ہندوستان نوں ہر صورت وچ آزادی دینی پوے گی ورنہ ایتھے دے لوک ایہ آزادی کھو لاں گے۔ کانگریس تے تلک دی قیادت وچ ہوم رول لیگ برطانوی سامرج توں اپنا وعدہ پورا کرنے دا مطالبہ کر رہی سی کہ انہاں نوں ایتھے اُتے اپنی حکومت قائم کرنے دا اختیار دتا جائے۔ لیکن دوسری جانب برطانوی سامراج اس سونے دی چڑیا نوں ہتھ توں جانے نئيں دینا چاہندا سی لیکن تحریک تے سماجی حالات توں وی خوفزدہ سی۔ اس تحریک نوں زائل کرنے دے لئی1917ء وچ اصلاحات دے لئی سروے دا آغاز کيتا گیا اور1918ء وچ اصلاحات دا بل منظور کيتا گیا جس دے تحت گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1919ء وچ نافذ کيتا گیا۔ اس دے تحت ایتھے دے مقامی افراد دی اک انتہائی قلیل تعداد نوں اپنے نمائندے منتخب کرنے دا اختیار دتا گیا گو کہ انہاں نمائندےآں دے اختیارات نہ ہونے دے برابر سن ۔ انہاں اصلاحات دا مقصد اک طرف مقامی سرمایہ داراں تے انہاں دے گماشتہ سیاستداناں نوں رام کرنا تے آزادی دی تحریک نوں ٹھنڈا کرنا سی۔ لیکن اس دے الٹ نتائج مرتب ہوئے تے مقامی سرمایہ دارخوش ہونے دی بجائے ناراض ہوئے گئے۔ انہاں سرمایہ داراں دی سیاسی میدان وچ نمائندگی گاندھی کر رہیا سی۔
لیکن ايسے دوران 1917ء وچ ہی رولٹ کمیٹی دے ناں توں وی اک کمیٹی قائم کيتی گئی۔ اس کمیٹی دا مقصد بمبئی سمیت ملک بھر وچ ہونے والی ہڑتالاں تے تحریکاں دے سد باب دے لئی اقدامات کرنا تے ہندوستان وچ بالشویکاں دی کسی وی قسم دی موجودگی نوں تلاش کرنا سی۔ اس کمیٹی دی سفارشات اُتے 18 مارچ1919ء وچ بدنام زمانہ رولٹ ایکٹ نافذ کر دتا گیا۔ اس انسانیت سوز قانون دا نفاذ واضح کردا اے کہ برطانوی سامراج ہندوستان دی مزدور تحریک توں کس قدر خوفزدہ سی تے اسنوں کچلنے دی ہر ممکن کوشش کر رہیا سی۔ اس قانون دے تحت پریس دی آزادی نوں سلب کر ليا گیا، بغیر وارنٹ گرفتاری دا اختیار دے دتا گیا، مقدمے دے بغیر غیر معینہ مدت تک گرفتاری دی اجازت دتی گئی، ملزمان مدعی تے دعویٰ جانے بغیر مقدمے وچ پیش ہوئے سکدے سن ۔ اس دے علاوہ سیاسی تے سماجی آزادی اُتے شدید قدغناں لگیا دتیاں گئیاں۔ پولیس نوں کھلی چھُٹ دے دتی گئی کہ اوہ کسی نوں وی گرفتار کر سکدی سی تے کسی وی جگہ دی تلاشی لے سکدی سی۔ اس دے بارے وچ مشہور ہويا کہ ’’نہ دلیل، نہ وکیل، نہ اپیل‘‘۔
برطانوی سامراج دے اس انتہائی ا قدام دے پِچھے جتھے انقلابِ روس دا خوف سی اوتھے ہندوستان وچ منظم مزدور تحریک دا وی وسیع پیمانے اُتے آغاز اس دی وجہ بنا سی۔ 1917ء دے بعد توں ہڑتالاں تے احتجاجی تحریکاں وچ مسلسل وادھا ہور ہا سی۔ دیہاتی علاقےآں وچ وی غربت تے ذلت دے باعث بے چینی وچ شدت آ چکی سی تے کساناں دی بغاوتاں دا آغاز ہوئے چکيا سی۔ دوسری جانب مقامی سرمایہ دار تے چھوٹے تاجر تے سرمایہ داراور کانگریسی سیاستدان وی نالاں سن تے اصلاحات دے بل توں مکمل طور اُتے خوش نئيں سن ۔ گاندھی نے رولٹ ایکٹ دے نفاذ کیخلاف 6اپریل 1919ء کوہڑتال دا اعلان کيتا۔ اس ہڑتال دا مقصد برطانوی حکومت کیخلاف سول نافرمانی دی تحریک دا آغاز کرنا سی توں کہ برطانوی مصنوعات دا بائیکاٹ کيتا جائے۔ لیکن اس دوران پنجاب وچ پولیس تے ہور سکیورٹی ادارےآں دی جانب توں سیاسی کارکنان اُتے تشدد دی کاروائیاں دا آغاز ہوئے چکيا سی جدوں کہ احتجاجی تحریک شدت اختیار کر تی جا رہی سی۔ 10اپریل نوں پنجاب وچ کانگریس دے دو اہم لیڈر ڈاکٹر ستیہ پال تے ڈاکٹر سیف الدین کچلو نوں گرفتار کر ليا گیااور پنجاب وچ فوج نوں بلا لیا گیا۔ 13اپریل 1919ء نوں امرتسر وچ جلیانوالہ باغ دا خونریز واقعہ برپا ہويا جس وچ بیساکھی دا میلہ منانے دے لئی آنے والے عام لوکاں اُتے انگریز افسر کرنل ڈائر دے حکم اُتے گولی چلا دتی گئی۔ برطانوی حکومت دے مطابق اس دن 379لوک قتل اور1200زخمی ہوئے جدوں کہ حقیقی تعداد اس توں کدرے زیادہ اے۔
اس واقعہ نے پورے ہندوستان وچ برطانوی سامراج دے خلاف اک ملک گیر انقلابی تحریک دا آغاز کر دیاجو اک عوامی بغاوت دا روپ دھار گئی۔ دہلی، لاہور، قصور، گوجرانوالہ سمیت کئی شہراں وچ احتجاجی مظاہرےآں دا سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ صرف دو دن بعد گوجرانوالہ وچ اس قتل عام کیخلاف احتجاج ہويا جس وچ ہزاراں افراد نے شرکت کيتی۔ اس احتجاج اُتے پولیس دے تشدد دے علاوہ مشین گن تے بم وی مظاہرین کیخلاف استعمال کیتے گئے جس وچ 12افراد ہلاک تے 27زخمی ہوئے۔ اس دے علاوہ پورے ملک وچ مزدوراں دی ہڑتالاں وچ شدت آ گئی تے لکھاں مزدوراں نے اپنے حقوق دے لئی جدوجہد دا آغاز کر دتا۔ ہندوستان دی پہلی منظم مقامی یونین مدراس وچ 1918ء وچ بنائی گئی سی۔ لیکن اس دے نال ہی انتہائی تیزی توں یونیناں بننے دا آغاز ہوئے گیا تے انہاں یونیناں نے اپنے مطالبات دے لئی ہڑتالاں دا آغاز کر دتا سی۔ جلیانوالہ باغ دے بعد عدم تعاون دی تحریک دے دوران انہاں ہڑتالاں وچ ہور شدت آ گئی سی۔ صرف جولائی 1920ء توں مارچ 1921ء تک بنگال وچ 137ہڑتالاں ہوئیاں۔ انہاں ہڑتالاں وچ ڈھائی لکھ دے نیڑے محنت کشاں نے حصہ لیا۔ اپریل توں جون 1921ء دے صرف تن ماہ وچ بمبئی وچ 33ہڑتالاں ہوئیاں جنہاں وچ دو لکھ چالیس ہزار محنت کشاں نے حصہ لیا۔ ايسے سال مدراس وچ ویہہ ہزار محنت کشاں نے ہڑتال کيتی۔ شمالی ہندوستان وچ ریلوے دے سٹھ ہزار محنت کشاں نے 1920ء وچ ہڑتال کيتی۔ انہاں محنت کشاں دے نال اظہار یکجہتی دے لئی پنجاب دے پرنٹنگ پریس دے محنت کشاں نے ہڑتال کر دتی۔ ايسے ہڑتال دے نتیجے وچ پنجاب لیبر یونین کاقیام عمل وچ آیا۔ ايسے سال کانپور دے چمڑے تے ٹیکسٹائل دے تیس ہزار محنت کشاں دی ہڑتال وی اہمیت دی حامل اے۔ 1920ء وچ تقریباً پچیس لکھ محنت کشاں نے ہڑتالاں وچ شرکت کيتی جنہاں اُتے پولیس دی جانب توں شدید تشدد کيتا گیا۔ اس وچ ہزار دے نیڑے محنت کش ہلاک یا زخمی ہوئے۔ پہلی عالمی جنگ دے بعد مزدور تحریک وچ شدت دی اک وڈی وجہ ایتھے صنعتاں تے انہاں دی پیداوار وچ تیز ترین وادھا وی سی جس توں مقامی سرمایہ دار وڈے پیمانے اُتے فیض یاب ہوئے رہے سن ۔ ايسے دے نال محنت کشاں دے استحصال وچ وی وادھا ہورہیا سی تے اوہ اپنے حقوق دے لئی احتجاجاں تے ہڑتالاں دا طریقہ کار اختیار کر رہے سن ۔
اسی عوامی بغاوت دے دوران31اکتوبر 1920ء نوں بمبئی وچ آل انڈیا ٹریڈ یونین کانگریس دا پہلا اجلاس منعقد ہويا۔ اس اجلاس وچ لالہ لجپت رائے نوں صدر منتخب کيتا گیا جدوں کہ ہور اہم قائدین وچ مدراس دے بی۔ پی۔ واڈیا، بہار توں کان کناں دے راہنما وشوان آنندا تے ہور شامل سن ۔ اس اجلاس وچ لیبر لیڈراں دی شکل وچ سرمایہ داراں دے وی بوہت سارے ایجنٹ شامل سن ۔ لالہ لجپت رائے نے اپنے صدارتی خطبے وچ سرمایہ داری دی شدید مذمت کيتی لیکن اس توں نجات دا کوئی لائحہ عمل تے طریقہ کار پیش نئيں کيتا۔ ٹریڈ یونین کانگریس دے دوسرے مرکزی اجلاس وچ وشوان آنند نے کہیا کہ ’’جے ہندوستان دے محنت کشاں دی ذلت آمیز زندگی ایداں دے ہی جاری رہی تاں بالشوازم نوں ایتھے آنے توں کوئی نئيں روک سکدا۔ ‘‘ اس دوران گاندھی وی ہندوستان وچ اپنی سیاست دا آغاز کر چکيا سی تے سرمایہ داراں تے چھوٹے تاجراں دی حمایت حاصل کر رہیا سی۔ اس نے 1918ء وچ گجرات دے شہر احمد آباد وچ ٹیکسٹائل دے محنت کشاں دی ہڑتال وچ مداخلت دی کوشش کيتی تے سرمایہ داراں دی جانب توں صلح دا پیغام لے کے محنت کشاں دے پاس گیا جسنوں محنت کشاں نے سختی توں رد کر دتا۔ اس دے بعد گاندھی نے مزدور تحریک توں مکمل طور اُتے کنارہ کشی اختیار کر لئی۔ اس نے اس وقت کہیا کہ ، ’’سانوں مزدوراں دے نال بالکل وی چھیڑ چھاڑ نئيں کرنی چاہیے۔ پرولتاریہ دا سیاسی استعمال انتہائی خطرناک اے ‘‘۔ [۲]
مزدور تحریک دے نال نال زراعت توں وابستہ محنت کشاں دی تحریکاں دا آغاز ہوئے چکيا سی تے مختلف علاقےآں وچ کساناں نے جاگیر داراں دی زمیناں اُتے قبضاں دا آغاز کر دتا سی۔ پنجاب ، یو پی تے ہور بوہت سارے علاقےآں وچ وی کساناں دی بغاوتاں شروع ہوئے چکیاں سن۔ پنجاب وچ کساناں نے دولت مند زمینداراں تے جاگیرداراں کیخلاف مسلح بغاوت شروع کر دتی سی۔ بہت ساریاں جگہاں اُتے گردواراں دا قبضہ وی غریب کساناں دے پاس آ گیا سی۔ یو پی تے ہور جگہاں اُتے وی صورتحال مختلف نئيں سی تے کساناں دی بغاوتاں شدت اختیار کر رہی سن۔
یہ تمام بغاوتاں تے تحریکاں گاندھی دی قیادت وچ چلنے والی کانگریس دی عدم تعاون دی تحریک وچ مجتمع ہوئے رہیاں سن۔ دوسرے لفظاں وچ محنت کش طبقے دی اپنی کوئی پارٹی نہ ہونے دے باعث اس تحریک دی قیادت ہندوستان دے مقامی سرمایہ دار طبقے دے پاس آ گئی سی جس دی نمائندگی گاندھی کر رہیا سی۔
روس وچ لینن تے ٹراٹسکی اس نتیجے اُتے بہت پہلے ہی پہنچ چکے سن کہ پسماندہ ملکاں دا سرمایہ دار طبقہ کوئی وی انقلابی کردار ادا کرنے دے قابل نئيں رہیا۔ ٹراٹسکی نے اپنے نظریہ مسلسل انقلاب وچ اس دی تفصیلی وضاحت کيتی سی۔ اس نے لکھیا سی کہ انہاں ملکاں وچ بورژوا انقلاب دے فرائض حالے تک پورے نئيں ہوئے لیکن انہاں دی تکمیل سرمایہ دار طبقہ نئيں کر سکدا بلکہ ایہ فرائض وی محنت کش طبقے نوں ہی ادا کرنے ہون گے۔ ايسے لئی انہاں ملکاں دا انقلاب مسلسل ہوئے گا تے ایہ بورژوا انقلاب دے فرائض پورے کردا ہويا سوشلسٹ اقدامات دی جانب ودھے گا۔ روس دے 1917ء دے انقلاب وچ ایہ نظریہ درست ثابت ہويا سی تے لینن تے ٹراٹسکی نے اک کامیاب سوشلسٹ انقلاب دے ذریعے مارکسی نظریات دی درستگی پوری دنیا اُتے واضح کر دتی سی۔ روس دے فروری 1917ء دے انقلاب دے بعد اوتھے دے سرمایہ دار طبقے دا خصی پن وی واضح ہوئے گیا سی جو پہلے تاں اقتدار نوں مکمل طور اُتے حاصل کرنے توں ہی کترا رہاتھا تے واپس اسنوں زار دے وزیراں دی جانب دھکیل رہیا سی تے بعد وچ کوئی اک وی مسئلہ حل نئيں کر سکا۔ زار دی سامراجی جنگ نوں وی ختم کرنے دی بجائے انہاں نے اسنوں جاری رکھنے دا فیصلہ کيتا سی۔ درحقیقت فروری 1917ء وچ زار روس دا تخت گرانے وچ وی بالشویکو ں تے انہاں دے تربیت یافتہ مزدوراں نے کلیدی کردار ادا کيتا سی۔ ہندوستان وچ محنت کش طبقے دی ایسی کوئی پارٹی موجود نئيں سی۔ برطانوی سامراج کیخلاف جاری تمام تحریکاں دی قیادت کانگریس پارٹی دے پاس آ گئی سی جو مقامی سرمایہ دارطبقے دی نمائندگی کر رہی سی۔ آغاز وچ اس پارٹی دے اک حصے نے عدم تعاون دی تحریک توں اختلاف کيتا سی لیکن بعد وچ پوری پارٹی اس تحریک دی حمایت وچ یکجا ہوئے گئی سی۔ سجے بازو دی تحریک خلافت نے وی اس تحریک دی حمایت دا اعلان کر دتا سی۔ اس تحریک دا مقصد ترکی وچ ظالم تے جابر سلطنتِ عثمانیہ دا احیا سی۔ اس رجعتی بادشاہت دے خاتمے کیخلاف خود ترکی وچ اک بورژوا انقلاب دا آغاز ہوئے چکيا سی جس دی قیادت مصطفیٰ کمال اتاترک کر رہیا سی لیکن ہندوستان دے بوہت سارے رجعتی ملیا اس دے باوجود سلطنت عثمانیہ دے احیا دی رد انقلابی تحریک چلا رہے سن ۔ اس تحریک دیاں بنیاداں ہندوستان ی سماج دے پسماندہ حصےآں وچ سن۔
عدم تعاون دی تحریک جداں جداں اگے ودھدتی گئی اس دی شدت وچ وادھا ہُندا چلا گیا تے سماج دے ہور حصے اس دے نال جڑدے چلے گئے۔ برطانوی سامراج نے اس تحریک نوں کچلنے دے لئی ہر حربہ استعمال کيتا لیکن تحریک دی شدت وچ کمی نئيں آئی۔ تحریک دی شدت اِنّی زیادہ سی تے برطانوی سامراج دی ہندوستان وچ شکست اِنّی واضح ہوئے گئی کہ خود ہندوستان دا سرمایہ دار طبقہ اس تحریک توں خوفزدہ ہوئے گیا۔ انہاں دے نزدیک برطانوی سامراج دی چھتری دے بغیر انہاں دی بقا ممکن نئيں سی تے نہ ہی اوہ سامراج توں مکمل آزادی حاصل کرنا چاہندے سن ۔ انہاں نوں نظر آ رہیا سی کہ ایہ تحریک جے برطانوی سامراج نوں اکھاڑنے وچ کامیاب ہوئے گئی تاں مزدوراں تے کساناں دے حوصلے ہور بلند ہون گے تے اوہ مقامی سرمایہ داراں کیخلاف بغاوت دا آغاز کر دیؤ گے۔
اسی خوف تے تذبذب دے عالم وچ گاندھی نے مارچ 1922ء وچ بغاوت دے عروج اُتے عدم تعاون دی تحریک دے خاتمے دا اعلان کر دتا۔ اس اعلان دی وجہ چوری چورا دے علاقے وچ اُتے تشدد فسادات نوں دسیا گیا۔ اس واقعہ وچ خبراں دے مطابق 21پولیس والے ہلاک ہوئے سن ۔ گاندھی دا کہنا سی کہ اوہ عدم تشدد دے نظریہ اُتے یقین رکھدا اے تے اس پرتشدد واقعہ دے بعد تحریک نوں جاری رکھنا ممکن نئيں۔ جدوں کہ حقیقت اس توں بالکل مختلف اے۔
عدم تعاون دی تحریک توں پہلے ہی یوپی وچ کساناں دی بغاوتاں دا آغاز ہوئے چکيا سی۔ جدوں گاندھی نے تحریک دے دوران ٹیکساں تے محصولات دی عدم ادائیگی دی تحریک دا آغاز کيتا تاں بغاوت وچ موجود انہاں کساناں نے اسنوں خوش آمدید کہیا۔ انہاں کساناں دے لئی سووراج یا مکمل آزادی دا مطلب ٹیکساں تے ہر قسم دے جبر توں آزادی سی۔ ایہ تحریک جنگل دی اگ دی طرح تمام دیہاتاں وچ پھیل گئی۔ دیہاتاں وچ ہزاراں دی تعداد وچ لوک کانگریسی رضاکار بن گئے تے مختلف جگہ ناکے لگیا کر انگریزی مصنوعات دی تلاشی لینے لگے۔ ايسے دے نال ہی جاگیراں اُتے قبضاں دا سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ اس صورتحال وچ متعدد جگہاں اُتے انہاں دا پولیس دے نال ٹکراؤ ہونے لگا۔ 2فروری 1922ء نوں انہاں رضاکاراں نے اک ایداں دے علاقے وچ ناکہ لگیا رکھیا سی جتھے دا جاگیر دار انگریزاں دا گماشتہ سی تے اپنے مزارعاں اُتے بد ترین جبر دے لئی بدنام سی۔ اس جگہ اُتے پولیس نے رضاکاراں اُتے گولی چلائی۔ اس دے اگلے دن تن ہزار رضاکار ايسے جگہ اُتے ناکہ لگانے پہنچ گئے۔ اس دوران ایہ جلوس چوری چورا دے مقام توں گزر رہیا سی جدوں اک پولیس اسٹیشن توں اس اُتے گولی چلائی گئی۔ اس اُتے کسان مشتعل ہوئے گئے تے تھانے نوں اگ لگیا دتی جس وچ 21پولیس والے ہلاک ہوئے گئے۔ لیکن کساناں دی ہلاکتاں نوں رپورٹ نئيں کيتا گیا جو یقیناًاس توں کدرے زیادہ سی۔ ایتھے توں ایہ بغاوت ہور شدت اختیار کر گئی تے پورے ملک وچ ہور پھیل گئی۔ گاندھی اس تمام صورتحال توں شدید خوفزدہ ہوئے گیا تے اسنوں لگیا کہ صورتحال اس دے کنٹرول توں باہر ہوئے چکی اے۔ ايسے لئی اس نے تحریک دے خاتمے دا اعلان کر دتا۔ درحقیقت ایہ تحریک جمہوری مطالبات توں بہت اگے ودھ چکی سی تے نجی ملکیت نوں چیلنج کر رہی سی۔ گاندھی نجی ملکیت دا سب توں وڈا محافظ سی تے مقامی سرمایہ دار طبقے دا گماشتہ سی۔ انہاں دے لئی تحریک دی ایہ شدت ناقابل برداشت سی تے خود انہاں دے اپنے طبقے دے مفادات نوں چیلنج کر رہی سی۔ ايسے لئی اس تحریک نوں ختم کرنے دا اعلان کيتا گیا۔ جے اس وقت محنت کش طبقے دی کوئی پارٹی موجود ہُندی تاں گاندھی دی غداری دے بعد اس دی حقیقت محنت کشاں اُتے عیاں کر سکدی سی۔ اس دے نال ہی تحریک نوں سوشلسٹ پروگرام دیندے ہوئے نہ صرف برطانوی سامراج توں آزادی دی جانب لے کے جا سکدی سی بلکہ سرمایہ داری دا وی خاتمہ کيتا جا سکدا سی۔
گاندھی دے اعلان توں ہندوستان بھر وچ تحریک نوں ناقابل تلافی نقصان پہنچیا تے وڈے پیمانے اُتے انقلابی نوجوان تے محنت کش مایوسی وچ چلے گئے۔ خود کانگریس دو حصےآں وچ تقسیم ہوئے گئی۔ موندی لعل نہرو تے دوسرے لیڈراں نے گاندھی اُتے شدید تنقید دی تے کانگریس توں وکھ ہوئے کے سووراج پارٹی قائم کر لئی۔ اس پارٹی دا مقصد برطانوی راج توں مکمل آزادی حاصل کرنا سی۔ درحقیقت کانگریس دی ایہ پھوٹ ہندوستان دے بورژوا اورپیٹی بورژوا طبقے دے متصادم مفادات دی عکاسی کردی اے۔ سرمایہ دار طبقہ جتھے برطانوی سامراج دی چھتری تلے خود نوں محفوظ محسوس کردا سی اوتھے پیٹی بورژوا سامراجی قوانین تے پابندیاں دی جکڑ بندیاں توں آزادی حاصل کرنا چاہندے سن ۔
تحریک دے خاتمے دے بعد ہزاراں افراد نوں گرفتار کر کے مقدمے چلائے گئے۔ ملک بھر وچ تحریک نوں کچلنے دے لئی فوج نوں طلب کر ليا گیا تے سامراجی جبر دی انتہا کر دتی گئی۔ چوری چورا دے واقعے وچ 228افراد اُتے مقدمہ چلایا گیا جنہاں وچوں 172کو سزائے موت سنائی گئی۔ دوسرے لفظاں وچ نجی ملکیت دا تقدس بحال کرد یا گیااور ریاستی جبر نوں تقویت دتی گئی۔
تحریک دے بعد مقامی سرمایہ دار طبقے نے برطانوی سامراج توں ہور مراعات حاصل کيتياں تے ہندوستان وچ صنعتاں دے قیام اُتے پابندی دے خاتمے دا مطالبہ منظور کروایا۔ عالمی جنگ توں پہلے برطانوی سامراج ہندوستان نوں زیادہ تر خام مال دے حصول تے تیار مال دی کھپت دے لئی منڈی دے طور اُتے استعمال کردا سی۔ ایداں دے قوانین موجود سن جنہاں دے تحت ہندوستان وچ نويں صنعتاں دی حوصلہ شکنی کيتی جاندی سی۔ لیکن اس دوران ہندوستان دے سرمایہ داراں دے پاس خاطر خواہ سرمایہ مجتمع ہوئے چکيا سی تے اوہ انہاں قوانین دا خاتمہ چاہندے سن ۔ اس مقصد دے لئی مقامی سرمایہ دار برطانوی سامراج اُتے مسلسل دباؤ ڈال رہے سن ۔ جنگ دے دوران ہی برطانیہ وچ حکمران طبقے وچ اس پالیسی دی تشکیل دا آغاز ہوئے چکيا سی جس وچ مقامی سرمایہ داراں نوں صنعتاں لگانے دی اجازت دتی جائے۔ انہاں دا خیال سی کہ اس توں انہاں دا اقتدار ہندوستان وچ ہور مستحکم ہوئے گا۔ برطانوی سامراج دے اس اقدام دی وجہ جتھے مقامی سرمایہ داراں دا دباؤ سی اوتھے اس دی اک اہم وجہ ایہ وی سی کہ برطانوی سامراج سمیت تمام عالمی سامراجی طاقتاں دا انحصار صنعتی سرمائے دی بجائے مالیاتی سرمائے اُتے ودھ چکيا سی۔ اس لئی اوہ اپنی نوآبادیات نوں صنعتی سرمائے دی بجائے مالیاتی سرمائے توں کنٹرول کرنے دی جانب ودھ رہے سن ۔ لینن نے اپنی کتاب ’’سامراج۔ ۔ ۔ سرمایہ داری دی حتمی منزل ‘‘ وچ عالمی سطح اُتے ہونے والی اس تبدیلی نوں تفصیل توں بیان کيتا اے۔
اس سارے عمل وچ ہندوستان وچ لواے، سٹیل، کپڑے سمیت ہور بہت ساریاں صنعتاں دا وڈے پیمانے اُتے آغاز ہويا۔ سب توں وڈا ٹھیکہ ٹاٹا نوں دتا گیا جسنوں ہندوستان دی ریلوے نوں خام لوہا تے سٹیل مہیا کرنے دی اجازت دے دتی گئی۔ اس عمل دے دوران مزدور تحریک وی تیزی توں مضبوط ہُندی چلی گئی۔ دوسری جانب ہندوستان دے سرمایہ دار تے نواب، راجے، مہاراجے تے ہور اشرافیہ برطانوی سامراج دے ہور نیڑے ہُندے چلے گئے۔ انہاں دے نزدیک برطانوی سامراج دی چھتری تلے ہی اوہ اپنی تجوریاں بھر سکدے سن تے انہاں سامراجی آقاواں دے جانے دے بعد ایتھے دے محنت کش عوام انہاں توں اقتدار کھو سکدے نيں۔ اس تمام تر کشمکش دا اظہار سیاسی میدان وچ وی ہُندا رہیا۔
کمیونسٹ پارٹی[سودھو]
روس وچ انقلاب دے فوری بعد اس انقلاب نوں دنیا بھر وچ پھیلانے دے لئی تیسری انٹرنیشنل جسنوں کمیونسٹ انٹرنیشنل (کومنٹرن ) وی کہیا جاندا اے دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔ مارچ 1919 ء وچ لینن تے ٹراٹسکی دی قیادت وچ اس دا تاسیسی اجلاس روس وچ منعقد کيتا گیا۔ اس دا مقصد دنیا دے مختلف ملکاں وچ کمیونسٹ پارٹیاں نوں منظم کرنا سی۔ اس انٹرنیشنل دے دوسرے سالانہ اجلاس وچ نوآبادیاتی ملکاں وچ جاری آزادی دی تحریکاں دی حمایت دا اعلان کيتا گیا۔ اس اجلاس وچ کمیونسٹ پارٹی آف میکسیکو دا مندوب ایم این رائے سی۔ اس نے نوآبادیاتی ملکاں وچ آزادی دی تحریکاں اُتے پیش ہونے والی قرار داد پربحث وچ بھرپور حصہ لیا۔ اس اجلاس وچ ایم این رائے تے لینن دے اختلافات وی سامنے آئے۔ لینن دا مؤقف سی کہ نوآبادیاتی ملکاں دے عوام دی آزادی دی تحریکاں دی مکمل حمایت کيتی جائے جدوں کہ رائے دا مؤقف سی کہ انہاں ملکاں دے سرمایہ دار طبقے دی حمایت کرنے دی بجائے اوتھے کمیونسٹ تحریک نوں وکھ توں منظم کيتا جائے۔ اجلاس وچ فیصلہ کيتا گیا کہ لینن دے مؤقف دے نال رائے دا مؤقف وی ضمنی طور اُتے شامل کے لیا جائے۔ اجلاس دے بعد ہندوستان وچ کمیونسٹ پارٹی تعمیر کرنے دی ذمہ داری وی ایم این رائے نوں سونپ دتی گئی۔ رائے انٹرنیشنل دی ایگزیکٹو کمیٹی دا وی ممبر سی تے اس توں پہلے میکسیکو دی کمیونسٹ پارٹی دی بنیاد رکھ چکيا سی۔ ایہ ذمہ داری ملنے دے بعد رائے تے اس دی بیوی ایولن ٹرینٹ رائے نے اکتوبر 1920ء وچ سوویت یونین دے علاقے تاشقند وچ اس پارٹی دی بنیاد رکھی۔ اس پارٹی دے بنیادی اراکین وچ ابانی مکھر جی تے اس دی بیوی روزا فٹنگوف وی شامل سن ۔ اس دے علاوہ ہندوستان دے مختلف علاقےآں وچ وی چھوٹے گروپ موجود سن جو کمیونسٹ پارٹی دی حیثیت توں آزادانہ طور اُتے کم کر رہے سن ۔
ایم این رائے[سودھو]
ایم این رائے نے روس دی طرز اُتے ہندوستان وچ بالشویک پارٹی بنانے دی کوششاں دا آغاز کر دتا۔ لینن تے ٹراٹسکی دی نظریاتی بحثاں تے انقلاب روس دے واقعات دی شکل وچ اس دے پاس اوہ تمام نظریاتی بنیاداں موجود سن جنہاں اُتے ہندوستان دی کمیونسٹ پارٹی دی تعمیر دی جا سکدی سی۔ اس نے افغانستان وچ موجود ہندوستان توں ہجرت کرکے آنے والے نوجواناں دے نال بحثاں دا آغاز کر دتا۔ انہاں وچوں بوہت سارے نوجوان تحریک خلافت توں متاثر سن تے سلطنت عثمانیہ دے احیا دے لئی استنبول جانا چاہندے سن ۔ رائے نے انہاں توں بحثاں کيتياں کہ جدوں ترکی دے عوام ہی اس بادشاہت نال نفرت کردے نيں تاں اوہ اوتھے جا کے کيتا کرن گے۔ انہاں وچوں 40کے نیڑے نوجوان تاشقند وچ قائم رائے دے سیاسی تے عسکری سکول وچ تربیت حاصل کرنے اُتے آمادہ ہوئے گئے۔ اس دوران رائے نے ہندوستان دی کمیونسٹ پارٹی دے علیحدہ اخبار دا وی آغاز کر دتا۔ 1922ء وچ وین گارڈ دے ناں توں اس ا خبار دی باقاعدہ اشاعت شروع ہوئے گئی۔ رائے دے علاوہ وی کچھ لوکاں نے لینن تے ماسکو وچ سوویت حکومت نال رابطہ کرنے دی کوشش کيتی لیکن اوہ مارکسی نظریات توں مکمل طور اُتے نا بلد سن ۔
اس دوران برطانوی حکومت نے وی ہندوستان وچ بالشویک نظریات دے پھیلاؤ دی سخت نگرانی شروع کر دتی سی۔ روس توں افغانستان دے راستے آنے والے کمیونسٹاں نوں گرفتار کر کے مختلف مقدمات چلائے گئے۔ انہاں وچ پشاور سازش کیس، کانپور بالشویک سازش کیس دے تحت انہاں افراد نوں سخت سزاواں سنائی گئی۔ انہاں مقدمات دی اخبارات وچ خبراں دے ذریعے بوہت سارے انقلابی نوجواناں تے محنت کشاں تک کمیونسٹ پارٹی دے نظریات نے رسائی حاصل کيتی۔ ایتھے اُتے عوامی سطح اُتے کمیونسٹ نظریات نوں متعارف کروانے وچ انہاں مقدمات دا اہم کردار اے۔ اس دوران برطانیہ وچ وی کمیونسٹ پارٹی دی بنیاد رکھی جا چکی سی تے اوہ وی ہندوستان دے محنت کشاں دے نال رابطے بنا رہی سی۔ ايسے حوالے توں مختلف مضامین وی CPB دے جریدے وچ شائع ہُندے رہے۔
تاشقند وچ تربیت حاصل کرنے والےآں نے سوویت حکومت توں درخواست کيتی کہ افغانستان دا بادشاہ برطانوی سامراج دے شدید خلاف اے تے اس نے ہندوستان توں جلا وطن ہونے والےآں نوں پناہ دے رکھی اے۔ اس دی مدد توں برطانوی سامراج کیخلاف آزادی دی جنگ دا آغاز کيتا جا سکدا اے۔ جے سوویت حکومت سانوں اسلحہ فراہم کرے تاں اسيں اس آزادی دی جدوجہد دا آغاز کرن گے۔ لیکن لینن نے اس حکمت عملی دی شدید مخالفت کيتی تے کہیا کہ افغانستان دے بادشاہ دے طبقاتی مفادات برطانوی سامراج دے نال جڑے ہوئے نيں۔ اس وقت اوہ خواہ انہاں دا مخالف ہوئے لیکن جدوں تحریک دا آغاز ہوئے گا تاں اوہ خود اپنے ملک وچ تحریک پھیلنے دے خوف توں برطانوی سامراج دی حمایت کر کے تحریک نوں کچلنے دی جانب ودھے گا۔ اس لئی سانوں ہندوستان تے افغانستان دے محنت کش طبقے اُتے مشتمل قوتاں نوں تیار کرنا ہوئے گا۔
ہندوستان دی سرزمین اُتے کمیونسٹ پارٹی دا تاسیسی اجلاس دسمبر1925ء وچ کانپور وچ منعقد ہوئے ا۔ اس اجلاس وچ ہندوستان دے مختلف حصےآں وچ کم کرنے والے کمیونسٹ گروپاں نوں اکٹھا کيتا گیا تے تنظیم سازی دا آغاز کيتا گیا۔ اس اجلاس وچ وی اکثر مندوبین مارکسزم دے نظریات توں مکمل طور اُتے واقف نئيں سن ۔ ایہ لوک اپنے اپنے طریقےآں توں برطانوی سامراج کیخلاف جدوجہد ضرور کر رہے سن تے اس دے لئی قیدوبند دی صعوبتاں وی برداشت کر رہے سن لیکن مارکسزم دی نظریاتی بنیاداں تے سائنسی طرز فکرسے مکمل طور اُتے آگاہی نئيں رکھدے سن ۔ ہندوستان دے انقلاب دے کردار دے حوالے توں وی اوہ مسلسل انقلاب دے نظریے دی بجائے محض قومی آزادی دی جدوجہد دے طریقہ کار دے زیادہ نیڑے سن ۔ اس دوران مزدور تحریک وچ وی شدت آندی جا رہی سی۔ لیکن اسنوں درست نظریاتی بنیاداں تے لائحہ عمل تے طریقہ کار فراہم کرنے والا کوئی نئيں سی۔ 1924ء وچ بمبئی دی ٹیکسٹائل ملاں دے ڈیڑھ لکھ محنت کشاں نے ہڑتال کر دتی سی۔ انہاں وچ تیس ہزار عورتاں تے بچے وی شامل سن ۔ اس ہڑتال دے نتیجے وچ بمبئی دی تمام 83ملیاں مکمل طور اُتے بند ہوئے گئی سن۔ محنت کشاں دا مطالبہ سی کہ اجرتاں تے بونس وچ وادھا کيتا جائے۔ ایہ ہڑتال کئی ماہ تک جاری رہی تے اس وچ بمبئی دے ہور محنت کش تے عوام وی شامل ہُندے گئے۔ مقامی سرمایہ داراں نے اس ہڑتال نوں کچلنے دی ہر ممکن کوشش کيتی لیکن محنت کش اک لمبے وقت تک اپنے مطالبات اُتے ڈٹے رہے تے فاقاں سمیت ہر قسم دا جبر برداشت کيتا۔ ايسے طرح دوسرے علاقےآں تے شعبےآں وچ وی ہڑتالاں وچ شدت آندی جا رہی سی۔ خاص طور اُتے ریلوے دے محنت کشاں دی ہڑتالاں تے احتجاجاں وچ وادھا ہورہیا سی۔
لیکن اس سارے عرصے وچ کمیونسٹ پارٹی نظریاتی ابہام تے ہور وجوہات دے باعث منظم انداز وچ کم دا آغاز نئيں کر سکی سی۔ اس دے نال ہندوستان دے انقلاب دے کردار اُتے تفصیلی بحث درکار سی۔ اس سلسلے وچ کمیونسٹ انٹرنیشنل وچ ہونے والی بحثاں انتہائی اہمیت دی حامل نيں۔ ستمبر 1920ء وچ کمیونسٹ انٹرنیشنل دے فیصلے دے مطابق مشرقی عوام دے لئی خصوصی کانفرنس باکو وچ منعقد کيتی گئی۔ اس اجلاس وچ 1900کے نیڑے مندوبین نے شرکت کيتی۔ اس اجلاس دی صدارت کمیونسٹ انٹرنیشنل تے سوویت یونین دے اہم رہنما زنوویف نے کيتی۔ امریکی کمیونسٹ تحریک دے راہنما جان ریڈ نے وی اس وچ خصوصی شرکت کيتی تے یکجہتی دا پیغام پہنچایا۔ اس اجلاس وچ ایران، ترکی، انڈونیشیا تے ہور مشرقی ملکاں توں مندوبین نے وڈی تعداد وچ شرکت کيتی۔ ہندوستان دے وی درجن بھر مندوبین اوتھے موجود سن ۔ اس اجلاس توں بالشویک نظریات دا تعارف تاں انہاں ملکاں تاں ضرور پہنچالیکن نظریہ مسلسل انقلاب دے تحت واضح لائحہ عمل تے طریقہ کار مرتب نئيں کيتا جا سکیا۔ اس اجلاس وچ سامراجی ملکاں دے خلاف آزادی دی جدوجہد دا واضح پیغام دتا گیا جس توں انہاں ملکاں دے محنت کشاں وچ خوشی دی لہر دوڑ گئی۔
اس دے بعد وی کمیونسٹ انٹرنیشنل وچ ایہ نوآبادیاتی ملکاں دی آزادی دی تحریکاں دے بارے وچ بحث جاری رہیاں۔ خاص طور اُتے چین وچ 27-1925ء دی انقلابی تحریک اُتے کمیونسٹ انٹرنیشنل وچ ہونے والی بحثاں انتہائی اہمیت دی حامل نيں۔ اس دوران لینن دی وفات دے بعد سوویت یونین دی سٹالنسٹ زوال پذیری دا عمل شروع ہوئے چکيا سی تے ٹراٹسکی دے انٹرنیشنلسٹ نظریات نوں رد کيتا جا رہیا سی۔ چین دی کمیونسٹ پارٹی وی انقلاب روس دے بعد ہی قائم ہوئی سی لیکن اوتھے پہلی عالمی جنگ دے بعد مزدور تحریک وچ شدت آنے دے باعث کمیونسٹ پارٹی بہت جلد عوامی بنیاداں حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گئی سی۔ لیکن سٹالن دی جانب توں کمیونسٹ پارٹی نوں حکم دتا گیا کہ اوہ سرمایہ دار طبقے دی پارٹی کومنٹانگ تے اس دے قائد چیانگ کائی شیک دی حمایت کرن۔ ٹراٹسکی نے اس دی شدید مخالفت کيتی تے کہیا کہ سرمایہ دار طبقہ کسی وی صورت وچ انقلابی کردار اداکرنے دا اہل نئيں۔ آخر کار ٹراٹسکی دی پیش گوئی درست ثابت ہوئی تے چیانگ کائی شیک نے بر سر اقتدار آندے ہی کمیونسٹاں دے قتل عام دا آغاز کر دتا۔ اس اُتے کومنٹانگ دے دوسرے دھڑے دے قائد وانگ جین وی دی حمایت دا غلط فیصلہ کيتا گیا۔ ایم این رائے اس توں پہلے ٹراٹسکی دے نظریہ مسلسل انقلاب دی مکمل حمایت کردا سی تے ہندوستان دے انقلاب دے کردار نوں ايسے نظرئیے اُتے تشکیل دیندا سی۔ لیکن چین دے انقلاب دے کردار اُتے اوہ تذبذب دا شکار ہوئے گیا۔ 1927ء وچ جدوں ٹراٹسکی نوں پارٹی توں نکالنے دا فیصلہ ہوئے رہیا سی تاں اس نے اس فیصلے دی حمایت کر دتی۔ اس نے چین وچ کمیونسٹ پارٹی دی جانب توں سرمایہ دار طبقے دی حمایت دے غلط فیصلے دی وی حمایت کيتی۔ انہاں فیصلےآں دا جتھے چین دی کمیونسٹ پارٹی کوبھاری خمیازہ بھگتنا پيا تے اس دی قیادت دی اکثریت نوں صفحۂ ہستی توں مٹا دتا گیااوتھے ہندوستان دی نوزائیدہ کمیونسٹ تحریک نوں وی نظریاتی زوال پذیری دا سامنا کرنا پيا۔ اک طرف ہندوستان دے کمیونسٹ برطانوی سامراج دے جبر دا مقابلہ کر رہے سن تے پوری طرح منظم وی نئيں ہوئے سن دوسری طرف انقلاب دے کردار دے حوالے توں زوال پذیر نظریات تے لائحہ عمل انہاں تک پہنچنا شروع ہويا۔ اس نظریاتی زوال پذیری دے بعد خود ایم این رائے بتدریج مارکسزم توں دور ہُندا گیا تے بالآخر اسنوں خیر باد کہہ دتا۔
ہندوستان دی کمیونسٹ پارٹی کو1930ء دی دہائی وچ ابھرنے والی تحریکاں دے دوران عوامی بنیاداں ملنا شروع ہوئیاں سن جس وچ بھگت سنگھ دی پھانسی نے کلیدی کردار ادا کيتا۔ اس دے علاوہ میرٹھ سازش کیس وچ برطانوی راج نوں عوامی ردعمل سامنا کرنا پيا جس وچ ریلوے وچ ہڑتال منظم کرنے اُتے 33 ٹریڈیونین قائدین کو1933ء وچ سزاواں سنائی گئياں۔ ايسے دوران مزدور تحریک دے اک نويں ابھار دا آغاز ہوئے ا سی جس وچ کمیونسٹ پارٹی باقاعدہ طور اُتے منظم انداز وچ قائم ہوئی تے 1934ء وچ کمیونسٹ انٹرنیشنل دے نال اس دا الحاق ہويا۔ لیکن اس دوران ماسکو وچ سٹالنسٹ زوال پذیری دا عمل اپنی انتہا نوں پہنچ چکيا سی جس دے باعث ہندوستان دی کمیونسٹ تحریک مارکسزم دے درست نظریات تک رسائی حاصل نہ کر سکی۔ انہاں سٹالنسٹ پالیسیاں دے نتیجے وچ کانگریس دے کھبے بازو دے دھڑے کانگریس سوشلسٹ پارٹی نوں پہلے سوشل فاشسٹ قرار دتا گیا تے فیر انہاں دے اندر مداخلت شروع کر دتی گئی۔ بہت ساریاں جگہاں اُتے اس سوشلسٹ پارٹی نوں کمیونسٹ پارٹی وچ تبدیل کرنے دیاں کوششاں کيتیاں گئیاں تے مداخلت دے دوران اپنے وکھ ڈھانچے تحلیل کر دتے گئے۔ ايسے طرح پہلے سٹالن دے ہٹلر دے نال معاہدے تے فیر برطانیہ تے امریکی سامراج دے نال معاہداں نے ہندوستان دی کمیونسٹ پارٹی نوں شدید نقصان پہنچایا۔ دوسری عالمی جنگ دے دوران جدوں مزدور تحریک اپنے عروج اُتے سی تے برطانوی سامراج کیخلاف آزادی دی تحریک پورے ملک وچ جنگل دی اگ دی طرح پھیل چکی سی، کمیونسٹ پارٹی دے کارکنان برطانوی فوج وچ بھرتیاں کروانے دی مہم چلا رہے سن ۔ انہاں نظریاتی کمزوریاں دے باعث ہندوستان دا محنت کش طبقہ لازوال قربانیاں دے باوجود انقلاب روس دی طرز اُتے سوشلسٹ انقلاب برپا کرنے وچ کامیاب نئيں ہوئے سکا۔ اس ناکامی دا نتیجہ ہندوستان دی مذہبی بنیاداں اُتے تقسیم دی صورت وچ نکلیا جس وچ لکھاں افراد قتل تے کروڑاں ہجرت کرنے اُتے مجبور ہوئے۔
ہورویکھو[سودھو]
حوالے[سودھو]
باہرلےجوڑ[سودھو]
[[گٹھ:ہندوستان ]]