انھے نشانچی

انھے نشانچی اجمیر سنگھ اولکھ ((19 اگست 1942- 15 جون 2017)) رچت اکانگی مجموعہ اے، جیہدے کئی ایڈیشن چھپ چکے نیں۔ ایہ اکانگی مجموعہ دے ناشر "فکر پرکاشن پنجابی بھون لدھیاݨا" اے تے چھاپک "آر۔ کے۔ آفسیٹّ، دہلی" اے۔ اس مجموعے دے شروع وچّ آئیاں 'تکاں' انسانی شخصیت دی ترجمانی کردیاں نیں، جو پنجابی دے صوفی شاعر بابا فرید دیاں نیں، جویں:

       "فریدا کالے مینڈے کپڑے
       کالا مینڈا بھیس
       گنہی بھریا میں پھرہِی
       لوک کہݨ درویش"

اس اکانگی مجموعہ (ون ایکٹ) دے 'چوتھے ایڈیشن' دے کردار "کچھ گستاخیاں" اے، جو جون، 2009 دی اے۔ اس وچّ اجمیر اولکھ پہلے توں ہن تکّ دے اڈیشن وچ کیتی تبدیلی بارے دسدے ہن۔ اجمیر اولکھ مطابق، اس مجموعہ وچوں "راہ گیر" اتے "برہم بھوجم" اکانگیاں کڈھ دتیاں۔ اس دوناں اکانگیاں دی تھاں اُتے "لوہے دا پتّ" اکانگی پا دتی۔ "راہ گیر" میری اپنی رچنا نہیں سی بلکہ چینی لکھاری لو سن دے ناٹک دا پنجابی ترجمہ سی تے "برہم بھوجم" میری اپنی رچنا سی، جسنوں 15 سالاں دوران نہ میں منچت کیتا نہ کسے ہور ارارہ نے منچت کیتا۔

دوسرا "بہکدا روہ" دا ناں بدل کے "جدوں بوہل روندیں ہن" کر دتا اے۔

کردار

اس اکانگی مجموعے دے موجودہ ایڈیشن وچ "چار اکانگیاں" نیں۔ جو ہیٹھ لکھیاں نیں۔ جویں،

1. جدوں بوہل روندیں ہن۔
2. انھے نشانچی۔
3. سدھا راہ-ونگا بندہ۔
4. لوہے دا پتّ۔

ایہ اکانگیاں وکھ وکھ سروکاراں نال متعلق ہون کرکے وکھرے وکھرے مدعے چکدیاں نیں۔ ایہناں وچّ نمن دیہی طبقے دی نگردی حالت، دیش-ونڈ دے نال-نال دھارمک کٹڑتا، شاسک دھر دی اے۔ انشاسنتائی تے اس لوٹو نظام پرتی ٹھے ودروہ دی نشاندہی کیتی اے۔ ایہ اجمیر اولکھ دی خاصیت اے کہ اس نے ناٹ رچناواں وچّ "پرولوتاری" طبقے دے حقاں دی گلّ نٹھّ کے کیتی اے تے خود وی زندگی وچ لمیرا سنگھرش کیتا۔ ایسّے کرکے اجمیر اولکھ دی ناٹ رچنا "عشقَ باجھ نماز دا حج نہیں" نوں بھارتی ساہت اکادمی انعام مِلیا تے "انھے نشانچی" نوں گرو نانک دیو یونیورسٹی ولوں "ایشور چندر انعام" 1983 ای: وچّ ملیا۔

اکانگی رچناواں

"جدوں بوہل روندیں ہن"

پاتر-جگتر

1. بھگتا : غریب کسان
2. مادھو : بھگتے دا سیری
3. نصیب کر : بھگتے دی بیوی
4. اسوند(اسی) : بھگتے دا کالج پڑھدا وچّ منڈا
5. بیب(کرمجیت) : بھگتے دی مٹیار دھی
6. پپو : بھگتے دا سبھ توں چھوٹا منڈا
7. پالو : بھگتے دی چھوٹی دھی
8. سیٹھ : دھنی انسان
9. انسپیکٹر جوگندر سنگھ : پلسیا
10. بلدیو سنگھ سرپنچ : پنڈ دا سرپنچ
11. سائیں لوک
12. گئانڈھی منڈا
13. دو مزدور

موضوع

اس اکانگی وچّ 'اجمیر اولکھ' نے نمن کسان طبعہ دی نگھردی حالت نوں بیان کیتا اے۔ کسان سارا سال محنت کرکے فصل گھر لے آؤندا اے پر جیہناں نے مقروض بنا رکھیا اے، اوہ جھٹ آ دھمکدے نیں تے رعب پاؤندے نیں۔ سارے ٹبّر دی اسمانی چڑھی خوشی دھڑَمّ کرکے زمین اُتے آ ڈگھدی اے تے اوہناں دیاں ریجھاں، آساں اُتے پانی پھر جاندا اے۔ جس چاواں نال سارا ٹبّر تے سیری روٹی دا پربندھ کردے نیں، اوہ سارے گھر آئی دھاڑ کرکے کھیروں کھیروں ہو جاندے نیں۔ انگریز حاکماں اُتے وی لکھاری وینگ کسدا جتھے مادھو(سیری) پچھدا اے کہ،'

  مادھو: گوریاں کھاندیاں کیہ نیں۔ لال ٹماٹر ورگیاں پئیاں
          نے!
  اسوند: لہو پیندیاں نے۔
  مادھو: کسدا ؟
  اسوند: 'لوکاں دا، میرے پُو بھگتے دا اتے میرے تائے مادھو
                دا۔'

اس توں بناں کسان دی پولیس، آڑھتیاں تے سیٹھاں توں وی پیسے دی لٹّ تے استحصال ہُندا اے۔ اک پکھوں بھگتے دے منڈے اسوند راہیں اس لوٹو نظام دی لٹّ دے متعلق فکر وی دکھائی اے۔ پھر وی اس طبقے دی حالت نگتدی ہی جا رہی اے۔

"انھے نشانچی"

پاتر-جگتر

1. کھڑک سنگھ : مر 40 سال
2. نتھو رام : مر 45 سال
3. پھٹے چکّ : مر 35 سال
4. ہیت رام : مر 35 سال
5. پاگل مٹیار : مر 25 سال
6. گرمکھّ سنگھ : مر 60 سال
7. مسلمان بڈھی : مر 70 سال
8. مسلمان بچہ : مر 6 سال
9. گونگا : مر 20 سال

موضوع

ایہہ اکانگی اس مجموعہ دی پرمکھ اکانگی اے۔ ایہ اکانگی 1947ء دی ونڈ دی پچھوں دے ماحول اُتے چانن پاؤندی اے۔ اس اکانگی دا واپرن دور ستمبر مہینا اے۔ خوفناک ماحول اے، جس وچّ دھارمک کٹن پنے دا شکار لوک دھرم دے ناں 'تر اک دوجے نوں وڈھّ رہے سن۔ کچھ سکھ، ہندو تے مسلمان اک دوجے نوں وکھرے مذہب دے ہون کرکے مار رہے سن۔

اس توں بناں ہ کٹڑ پنے دی انھی ہنھیری وچّ اپنے ہی مذہب دی عورت دی پتّ رول دیندے نیں۔ بھاویں تیویمانی دی عزت بچان دی گلّ کردے نیں۔ کھڑک سنگھ نال جو "پھٹے چکّ" جا لگے نیں، اوہ پیسے یا زمین دے پھسے ہون کرکے ہی لگے نیں پر کِسے نوں جانوں مارن دی ہِمّت نہیں رکھدے، جِویں اکانگی دے انت اُتے جدوں گیانی بزُرگ دے کافی بچان پچھوں وی سکھی بانے وچ مسلم بچے نوں کھڑک سنگھ مارن دی گلّ کردا اے تاں پھٹے چکّ کہندا اے کہ،

   "نہ جی سردار صاحب! میتھوں نیں ایئں جواک اُتے ظلم ہندا!"

دھارمک کٹڑتا کرکے ہ دوسرے دھرم دے ہمدرداں نوں وی نہیں بخش راے سی۔ اسے کرکے گئانی گرمکھّ سنگھ ماریا جاندا اے، پر ہ نھاں دے کردار دی نشاندیہی کر جاندا اے۔ جویں ہ کہندا اے کہ،

   انھے شکاریو! تسیں نشانے ہمیشہ غلط لان دے عادی
   بن چکے او! تھوڈے وی کی سارے اے؟ تھوڈی نظر دا ٹیر تھونوں
   سدھا دیکھن ایں نئیں دیندا!

ایہ سارے کٹڑپنتھی اپنی مشق لئی تے نشانی بازی لئی بچے اُتے نشانہ سادھدے نیں۔ اک پکھوں ایہ نشانچی نیں۔ پر دوسرے پکھوں ایہہ سجاکھے ہون دے باوجود وی انھے نیں جیہنان نوں اک معصوم بچہ نہیں دسیا، جیہنوں تاں حالے ایہ وی نہیں پتا سی کہ مذہب ہُندا کیہ اے۔ ایسّے کرکے اکانگی دا سرلیکھ 'انھے نشانچی اے۔ اکانگی دے انت اُتے ربّ نوں وی الاہما اے جو مسلم بڈھڑی دئارا اے۔ جویں ایہ کہندی اے کہ،

   بسّ اینی گلّ سی؟کر-تی کہانی ختم!"

"سدھا راہ، ونگا بندہ"

پاتر جگت

1. نمبر اک : برجوا جڈیشری
2. نمبر دو : برجوا ایگزیکٹو
3. نمبر تنّ : برجوا ڈیموکریسی
4. نمبر چار : برجوا سبھیاچار
5. بھرتو : اک مردڑو جیہا فریادی
6. ونگا بندہ : جو اصل وچّ سدھا اے۔
7. دو سنتری

موضوع

اس اکانگی دا موضوع برجوا گٹھ ولو اام انسان دی ہو رہی لٹّ نوں درسانا اے۔ سرکار دے وکھ-وکھ عہدیدار لوٹو نظام دا ہی پکھ پوردے ہن۔ اام طبعہ نوں اسدھا دسّ کے س دی لٹّ ہندی اے۔ پرولوتاری طبعہ بھاویں اس لٹّ توں بچن دی کوشس کردا اے بھاویں س نوں ونگا اتے سسٹم بھنگ کرن والا کیہا جاندا اے۔ برزوآ طبعہ اام انسان دا ماس نوچدا اے ، پھر وی اام کرتی طبعہ نوں زندگی وچ تبدیلی دی ااس اے۔ اک گیت توں اس دا نشان مل جاندا اے۔ جویں،

   کاگا کرنگ ڈھنڈھلیا
   میرا سگلا خایا ماس!
   پھر وی جندے جا راے
   سانوں چانن دی ااس!

ستھاشوہر وی لوٹو دھر دی ہی حامی بھردی اے۔ جس کرکے برزوآ دھر دے چارے بھاگاں نوں صرف کرسی تکّ مطلب اے۔ جویں،

   گیت : دیس اے 'پیارا' سانوں
            زندگی 'پیاری' نالوں
            اس توں 'پیاری' سانوں
            ایہہ کرسی!
   چارے : اساں توڑ دینی،
            اساں توڑ دینی
            دھون جہڑی نہیں مڑدی
            اساں۔.۔.۔.

پھر وی اام کرتی طبعہ ااپن ہوند لئی کم شیل اے تے نعرہ لگاندا اے۔ جویں

   اے چانن دے کاتلو کں بھلاں کردے!
   لکھاں سورج نوڑ لُ، ایہناں رہنا چڑدے!
   ایہناں رہنا۔.۔.۔

"لواے دا پتّ"

پاتر جگت

1. سوتردھار
2. برچھا : پہلاں مر 10 سال، پھیر پورا گبھرو
3. پما : مر 10 سال
4. تارہ : مر 10 سال
5. نارنگ : مر پہلاں 35 سال، پھر 45 سال
6. سادھا : پہلاں 40 سال، پھر 50 سال
7. اک آدمی
8. تھانیدار
9. حولدار
10. کجھ سپاہی تے کجھ کرتی-کامیی

موضوع

اکانگی وچلی جے کہانی دی لڑی دیکھی جاوے تاں ایہہ "سدھا راہ-ونگا بندہ" دے سنگھرش دی اگلیری داستان اے۔ کہانی دا مکھ پاتر برچھا برجوا دھر دے پرتیندھّ نارنگ سنگھ دی وکھی وچ برچھے وانگ کھبھن لئی ططپر رہندا اے۔ س دی جات بھاویں چھوٹی اے، پر س دی ماں جٹّ نال وئاہی ہون کرکے س دا جم چی جات وچ ہویا۔ پھر وی "چہڑی" ذات دا ٹھپا س دے لگا رہندا اے۔ ہ اس دے لئی ہی ہر اک نال لڑھ جاندا اے، بھاویں ہ پنڈ دا چودھری ہی کں نہ ہووے۔ ہ خود نوں "لواے دا پتّ" مندا اے۔ اسے کرکے ہ ہر اوکڑ نال ٹاکرا کردا اے۔ س دا وڈے ہوئے دا بھاویں قتل ہو جاندا اے، پر ہ پھر جی ٹھدا اے ارتھات "لواے دے پتّ" کدے ختم نہیں ہندے، صرف روپ بدلدے نے۔ کدے ہتھوڑا، کدے داتی، کدے بندوق، کدے کارخانے دے مشینی پرزے، کدے مزدور دے گھر مگھدا طوا۔ اویں ہی ہ اس وار "برچھا" اے۔ سوشت دھر لوٹو طبعہ نوں مردے جاں دکھی ہندے دیکھ کے خوش ہندی اے۔ جویں چنھاتمک روپ دسیا اے کہ،

   برچھا: اوکھے ہندے ناغ نوں ویکھ کے میرے من نوں خوشی ملدی اے!

اس ترھا برچھا خود نوں لوہا مندا کہندا اے کہ،

   برچھا: 'تسیں کار جھوٹدے ہوں، میرے کول لواے دی بندوق اے!
              میں لوہا کھادھا اے، تسیں لاے دی گلّ کردے ہوں!

اس ترھا کردا برچھا "ڈومھنے" روپی برزوآ دھر دے پرتیندھّ نارنگ سنگھ نال بھڑ جاندا اے، بھاویں زخمی ہو جاندا اے پر پھر لہو-لہان پچھوں ٹھّ پیندا اے۔ ااپنیا نوں بچاندا نمن دھر دا پرتیندھّ کئی وار 'شہید' وی ہو جاندا اے، پر "سپنیا" نوں نہیں مرن دندا۔ برچھے جیہا 'لواے دا پتّ' برچھے وانگ اڑ کے 'وقت' نوں وی وقت پا دندا اے۔ ایہہ ہی زندگی اے، اسے وچ ہی تبدیلی تے مقام اے۔ جس نال سماں وی تھم جاندا اے، جِویں

     جین دا اک ایہہ وی ڈھنگ ہندا اے،
     بھر ٹریفک وچ چفال لٹ جانا!۔.۔
     تے سلپّ کر دینا وقت دا بوجھل پہیا!
     جین دا اک ایہہ وی ڈھنگ ہندا اے۔.۔.۔.۔