اورنگزیب دی جانشینی دی جنگ
اورنگزیب عالمگیر مغل سلطنت دے تمام حکمراناں وچ سب توں مذہبی بادشاہ سی، اس نے برصغیر وچ اسلام دی ترویج دے لئی کئی اقدامات کيتے تے اسلام دی اس صحیح شکل نوں برقرار رکھنے دی اک شاندار تے تاریخی کوشش کيتی جو ہندو، شیعہ تے ہور غیر شرعی روایات وچ معدوم ہُندی جا رہی سی۔ ایہی وجہ اے کہ غیر مسلم مغربی و اکثر ہندو مورخین تے انہاں دے فکری غلاماں لبرلز، سیکولرز تے ملحدین نے جان بجھ کر اس دی کردار کشی کيتی۔ اس پہ بیشمار الزامات عائد کيتے گئے نيں۔ اورنگزیب عالمگیر پہ اک بہت وڈا اعتراض ایہ اے کہ اس نے تخت نشینی دی جنگ وچ اپنے تن سگے بھائیاں نوں قتل کر دتا تے اپنے والد بادشاہ شاہ جہان نوں قید وچ ڈال دتا۔ انہاں واقعات توں ایہ ثابت کرنے دی کوشش کيتی جاندی اے کہ اورنگزیب عالمگیر اک ہوس پرست بادشاہ سی جس دے سر پہ تخت نشینی دا بھوت سوار سی۔ لیکن اس گل کيتی اصل حقیقت کيتا اے ،ایہ گل کس حد تک سچ اے ؟ اس دی حقیقت کيتا اے تے اورنگزیب عالمگیر نوں اس اقدام پہ کن حالات و واقعات نے مجبور کيتا۔ انہاں سب واقعات نوں سمجھے تے بیان کيتے بغیر سارے معاملے دا ڈھنڈھورا پیٹنا، اورنگزیب نوں قاتل تے ہوس پرست بادشاہ ثابت کرنے دی کوشش کرنا اکثر غیر مسلم تے سیکیولر و ملحد مورخین دی بھرپور کوشش رہی اے۔ اسيں محمد طارق جان صاحب دی کتاب سیکولر لابی، تریخ تے اورنگزیب عالمگیر سمیت مختلف حوالے دے نال اس معاملے دی تحقیق پیش کرنے دی کوشش کرن گے کہ انہاں نیم سچ واقعات دی اصل حقیقت تے اوہ پس منظر کيتا اے جس نوں بیان کيتے بغیر انہاں ساری گلاں دا ڈھنڈھورا پیٹا جاندا اے۔
اورنگ زیب نے ضرور اپنے بھائیاں دا قتل کيتا مگر باقی تِناں بھائی وی اس دے خون دے پیاسنوں سن تے اس دا پورا پس منظر کيتا سی، اسنوں سمجھنا بہت لازمی اے۔ مغل سلطنت وچ ایسا کوئی اصول یا ضابطہ نئيں سی کہ وراثت وڈے بیٹے نوں ہی ملے گی۔ بیٹےآں وچ کوئی وی بادشاہ ہوسکدا سی۔
اورنگزیب دے بارے وچ پھیلی ایسی متنازعہ گلاں دا ذریعہ کيہ اے تاں اس دی حقیقت ایہ اے کہ اورنگ زیب دے متعلق انہاں تصورات دا زیادہ وڈا حصہ فرانسیسی سیاح تے معالج فرانسس برنیئر (1625–1688) جداں لوکاں دی عطا اے، جو اسلام توں اپنے بغض و عداوت تے عیسائیت دی طرف داری کردے ہوئے اپنے آپ نوں قابو وچ رکھنے دی ذرا سی وی کوشش نئيں کردے۔ ایہ شخص دہلی وچ مقیم سی تے شاہ جہان دے وڈے بیٹے دارا شکوہ تے اورنگزیب دا ذاتی طبیب وی رہیا۔ اس نے برصغیر دی ہر اس چیز تے ہر اس شخصیت دا غلط رنگ پیش کرنے دی کوشش کيتی جو راسخ العقیدہ مسلمان سی تے ہر اس شخصیت دی تعریف کيتی جو اس دے خیال وچ عیسائیت دے لئی مفید سی۔مثال دے طور اُتے برنیئر، بادشاہ نورالدین سلیم جہانگیر تے داراشکوہ دی وڈی تعریف کردا اے کیوں کہ اس دا خیال سی کہ دونے عیسائیت دی طرف مائل سن ۔
اسلام توں عداوت دا اظہار ہوئے تاں برنیئر ساری احتیاط بالائے طاق رکھ دیندا اے۔ اس دے نزدیک اسلام اک “توہم پرستی” اے، اک “مہلک تے تباہ کن مجموعہ قوانین” اے جو تلوار دے زور اُتے نافذ ہويا تے ہن وی اُسی ظالمانہ تشدد دے بل اُتے انسانیت اُتے مسلط اے۔ اسلام نوں اک “قابلِ نفرت فریب” دا ناں دیندے ہوئے اوہ اسنوں اک بے معنی تے فضول ٹوٹکا قرار دیندا اے۔ برنیئر نے اسلام نوں “فضول ٹوٹکا ” تک کہہ دتا۔
مسلماناں توں اس دا ایہی تعصب اے جو اسنوں اورنگ زیب توں متنفر کردا اے۔ جدوں اورنگ زیب نے دکن دی گورنری لینے توں انکار کيتا تے اپنے لئی عبادت تے استغراق دی زندگی نوں ترجیح دتی تاں برنیئر نوں ایہ سب کچھ اک مذاق آلودہ فریب لگا، “ایسی پرہیزگاری دا ڈھونگ جو اصلاً اس دے دل وچ سی ہی نئيں۔۔۔۔” اوہ اورنگ زیب دی ساری زندگی نوں “سازش تے اختراع دا مستقل سلسلہ” قرار دیندا اے ۔برنیئر دے مطابق دارا شکوہ اسنوں “کٹھ ملا، ہٹ دھرم جو ہر وقت نماز تے اذکار وچ مشغول رہنے والا” کہہ کے مذاق اُڑاندا سی۔ گویا کہ دوسرا کوئی وی فرد اصل عالمگیر نوں نہ جان سکیا تے شاہ جہانی دربار وچ اسنوں احترام تے استحسان دی نظراں توں ہی دیکھیا جاندا رہیا۔ ایسی سخن سازی دے سبب برنیئر نہ تاں مسلماناں دے لئی قابلِ اعتماد مؤرخ اے تے نہ اورنگ زیب دی ذات تے عہد دے تجزئے دے لئی کوئی سنجیدہ حوالہ۔ دارا شکوہ نے اس دی ساری توجہ اپنی طرف کھچ رکھی اے۔
اورنگ زیب دی سخت کردار کشی کرنے والے ايسے برنیئر نے شاہجہان دے اپنی بیٹی شہزادی جہاں آراء (1614–1681) دے نال باپ بیٹی دے شفقت پہ مبنی تعلق نوں وی وڈے غلیظ انداز وچ بیان کيتا تے اس متعصب یورپی عیسائی اک سیاح جس نے مؤرخ دا روپ دھارا ہويا سی، نے باپ تے بیٹی جتھے آرا دے معصومانہ رشتے نوں جنسی تعلق دا ناں دے دتا جو قید دے دوران اپنے بیمار باپ دی تیمارداری کررہی سی۔ برنیئر دا بیان اک اخلاق باختہ،گھٹیا تے ماؤف ذہن ہی دی پیداوار ہوسکدا اے۔ کہندا اے، ” ایہ افواہ مشہور اے کہ اس دا اپنی بیٹی نال تعلق اس حد نوں جا پہنچیا جو ناقابلِ یقین اے، جس دے لئی جواز اُسنوں مولویاں دے فتوے توں ملیا جنہاں نے اُسنوں دسیا کہ بادشاہ نوں اس درخت دا پھل کھانے توں روکنا ظلم ہوئے گا جسنوں اس نے خود بویا۔” ایتھے جھوٹھ، افسانہ طرازی تے سکینڈل بازی نے تریخ نویسی دے بلند و بالا دعوے نوں رسوا کرڈالیا اے۔ پہلے تاں باپ بیٹی دا رشتہ زناکاری وچ بدل دتا گیا، فیر مبینہ طور اُتے باپ معاملہ نوں خود طشت از بام کردیندا اے۔ اس دے بعد اس زناکاری نوں مذہبی سند دینے دے لئی مولویاں دی مدد حاصل کيتی جاندی اے۔ برنیئر نے اس افسانہ طرازی وچ حد درجہ غیر ذمہ داری تے لچر پن نوں عروج اُتے پہنچاندے ہوئے غلیظ بولی استعمال کیتی اے۔
برنیئر اپنی لچر بیانی وچ ایہ گل بھُل جاندا اے کہ جو ظاہر ہوئے تے جس دے متعلق ملاواں دا فتویٰ موجود ہو، اسنوں “افواہ” نئيں کہیا جاسکدا، اوہ امر واقعی ہُندا اے۔ گل جے منطق دی ہوئے تے استدلال اُتے مبنی واقعات و حالات ہاں تاں برنیئر ایتھے اُتے اپنے قاری نوں بالکل مایوس کردیندا اے برنیئر دے مدیر کانسٹیبل نے فراسواکیٹو دا جو حاشیہ اپنے بیان وچ ضمناً جوڑا اے، اوہ اس سارے قصو نوں لغو تے جھوٹھ دس دے رد کردیندا اے کہ “بدنیت تے کینہ پرور درباریاں دے علاوہ کدرے تے اس افسانہ طرازی دا شائبہ تک نئيں ملا۔ لہذا ایہ واقعہ مکمل جھوٹھ اے۔ اورنگ زیب دے مکتوبات وچ شاہ جہان دے اعلیٰ اخلاقی مرتبے تے اسلامی تعلیمات دے لئی اس دے دلی احترام دا بیان موجود اے۔ بے چاری جتھے آراء، جسنوں برنیئر اپنے غیر ذمہ دار قلم کاری، جھوٹھ، بغض تے تعصب توں ذبح کرکے رکھ دیندا اے، وفورِ جذبات توں اپنے باپ دا تذکرہ کردے ہوئے کہندی اے کہ اوہ دین دے لئی احترام دے جذبات رکھدا سی تے اخلاقی طور اُتے بلند شخصیت سی۔ایہ اندرونی شہادت زیادہ وزنی تے قابلِ قبول اے کیونجے ایہ کسی تے نے نئيں بلکہ اُس دی بیٹی نے دتی اے جس توں شاہجہان دی طرف منسوب سبھی غلط گلاں دی تردید ہوجاندی اے۔ اسلام دے لئی شاہجہان دی خدمات وڈی واضح نيں۔
اس مقصد دے لئی اطالوی سیاح نکولاؤ منہوچی(1639–1717) یا ژان تیورنیا (1605–1689) وی لائق اعتبار نئيں نيں کیوں کہ انہاں نے وی مخصوص نقطہ نظر دے تحت دارا ہی اُتے نظراں جما رکھی سن۔ جو انہاں نوں اپنے خواباں دا شہزادہ نظر آندا سی جو مسلم ہندوستان دے تخت اُتے عیسائیت نوں بٹھائے گا۔ مگر اورنگ زیب دی کامیابی نے اُنہاں دی اُمیداں اُتے پانی پھیر دتا تے ایويں اوہ اس دے جانی دشمن بن گئے۔ اس لئی انہاں نے دیانت دا دامن چھڈ کے پوری ڈھٹائی دے نال اورنگ زیب دی زندگی توں منسوب واقعات وچ اپنے خیالات و احساست دی رنگ آمیزی شروع کردتی تے جی بھر دے اس دی کردار کشی کيتی۔1
سلطنت عثمانیہ دے برعکس مغل سلطنت دی اک بہت وڈی خامی سی کہ اس وچ تخت نشینی دا باقاعدہ کوئی نظام موجود نئيں سی جدوں کہ سلطنت عثمانیہ نے ستارہويں صدی دے اوائل وچ تخت نشینی دیاں جنگاں توں بچنے دے لئی ایہ نظام مقرر کيتا سی کہ سب توں وڈا بیٹا تخت نشین ہوئے گا جدوں کہ مغل سلطنت وچ ایسا کوئی نظام نئيں سی۔اک بادشاہ دی وفات دے بعد اس دے بیٹے آپس وچ جنگ کردے تے جو جِتیا اوہی سلطان دا حساب سی۔ آخر وچ ایہی نظام بعد وچ مغل سلطنت دے خاتمے تے زوال دا سبب بنیا۔
اورنگزیب عالمگیر دے والد شاہ جہان دے چار بیٹے سن جنہاں دے ناں اورنگزیب عالمگیر، دارا شکوہ، شاہ شجاع تے مراد بخش سن ۔ انہاں وچ سب توں وڈا دارا شکوہ سی۔ چاراں بیٹے برصغیر دے مختلف علاقےآں وچ عامل یعنی گورنر سن ۔ شاہ جہان سب توں زیادہ حمایت دارا شکوہ دی کردا سی۔2
1657 ء وچ شاہ جہان بیمار پے گیا تے اس نے اس گل نوں واضح کر دتا کہ اس دی خواہش دارا شکوہ نوں اپنا جانشین بنانے دی اے جس پہ اورنگزیب دے چار بیٹےآں وچ تخت نشینی دی جنگ شروع ہوگئی جس دی تفصیل ایہ اے:
شاہ جہان دی بیماری دے دوران دہلی وچ مقیم شاہ جہان دے بیٹے دی سازشاں تے والد دی خیریت، زندگی موت دی خبر چھپانے تے انہاں خبراں دی وجہ توں کہ دارا شکوہ والد دی وفات دی خبر چھپا کر خود بادشاہ بننے دی کوشش کر رہیا اے، باقی بھائی دارا شکوہ دی بد نیندی توں خبردار ہوگئے تے اس پہ سب توں پہلے شاہ جہان دے اک بیٹے تے اورنگزیب دے چھوٹے بھائی شاہ شجاع نے جو اس وقت بنگال دا عامل یعنی گورنر سی، نے نومبر 1657ء وچ بنگال وچ اپنے آپ نوں نواں بادشاہ مقرر کيتا تے اپنی گھڑ سوار فوج، توپ خانہ تے دریائی کشتیاں لے کے آگرہ دی طرف چل پڑاجب کہ اسنوں آگرہ دی طرف ودھنے توں روکنے دے لئی شاہ جہان دے سب توں وڈے بیٹے دارا شکوہ نے اپنے بیٹے سلمان شکوہ تے ہندو جنرل جے سنگھ دی قیادت وچ دہلی توں اک لشکر بھیجیا جنہاں دا شاہ جہان دے دوسرے بیٹے شاہ شجاع دی فوج توں ورناسی دے نیڑے مقابلہ ہويا۔3
آخرکار تخت نشینی دی اس جنگ وچ شاہ شجاع نوں بنارس دے نیڑے 1658ء وچ شکست ہوئی تے دارا شکوہ دیاں فوجاں بہار وچ اس دا پِچھا کردیاں رہیاں۔ شکست دے بعد اوہ واپس بنگال اپنے راج محل وچ واپس آگیا تے وڈے بھائی دارا شکوہ توں صلح دا معاہدہ کيتا جس دے مطابق 17 مئی 1658ء وچ شاہ شجاع دے ہتھ وچ بنگال، اڑیسہ تے بہار دے اکثر حصےآں دا تسلط دے دتا گیا۔ اس دے بعد شاہ شجاع بنگال پہ حکومت کردا رہیا تے ہن جنگ شاہ جہان دے بیٹے دارا شکوہ دی اورنگزیب تے شاہ مراد دی متحدہ فوجاں توں سی۔ اس جنگ وچ اورنگزیب نے دارا دی فوجاں نوں دو بار یعنی دھرمات تے سامو گڑھ دے مقام پہ شکست دتی۔جدوں شاہ شجاع نے دیکھیا کہ اورنگزیب تے مراد بخش دی متحدہ فوجاں نوں دارا دے خلاف فتح ہوئے چکی اے تے دارا وی الحاد دے جرم وچ اورنگزیب دے ہتھوں قتل کيتا جا چکيا اے، اس دے دل وچ اک بار فیر تخت حاصل کرنے دی خواہش نے جنم لیا تے اس نے ہن اورنگزیب دے خلاف مغل سلطنت دے راجگڑھ کیتی طرف پیش قدمی شروع کر دتی۔ اس دوران اورنگزیب نے کوشش کيتی کہ جنگ نہ ہوئے تے اس نے شاہ شجاع نوں صلح کيتی پیشکش کیتی جس دے مطابق اورنگزیب نے شاہ شجاع نوں بنگال دا عامل یعنی گورنر بننے دی پیشکش کیتی نہ صرف صلح کيتی پیشکش مسترد کر دتی بلکہ الٹا شاہ شجاع نے ہور توں ہور علاقےآں پہ قبضہ شروع کر دتا تے اورنگزیب دی طرف توں صلح کيتی پیشکش نوں مسترد کر دتا تے مغل سلطنت دے راجگڑھ کیتی طرف اورنگزیب دے خلاف پیش قدمی شروع کر دتی جو اس وقت اورنگزیب دے زیر اہتمام سی۔ظاہر اے شاہ شجاع دے خلاف جنگ وچ پہل وی اورنگزیب نے نئيں کيتی، بلکہ شاہ شجاع نوں انہاں علاقےآں یعنی بنگال، اڑیسہ، بہار دی حکمرانی کيتی پیش کش دی جس دا معاہدہ اوہ پہلے دارا شکوہ توں وی کر چکيا سی لیکن شاہ شجاع دے دل وچ تخت دی شدید لالچ پیدا ہو چکیا سی تے اس نے اورنگزیب دے علاقےآں نوں ہتھیانا شروع کر دتا تے الٹا اورنگزیب دے زیر اہتمام سلطنت دے راجگڑھ آگرہ دی طرف پیش قدمی شروع کر دتی۔
اس پہ پنج جنوری 1659ء وچ موجودہ اترپردیش دے ضلع فتح پور دے نیڑے جنگ خواجہ ہوئی۔ اس جنگ وچ شاہ شجاع نوں شکست تے اورنگزیب نوں فتح حاصل ہوئی۔ اس دے بعد اوہ بھج کر بنگال دی طرف چلا گیا لیکن اورنگزیب دی فوجاں نے میر جملہ دی قیادت وچ اس دا پِچھا جاری رکھیا۔ ہن ہُندا تاں ایہ کہ شاہ شجاع ہن شکست دے بعد اورنگزیب نوں ايسے طرح صلح کيتی پیشکش کردا جداں اس نے دارا شکوہ توں شکست کھانے دے بعد دارا شکوہ نوں پیش کيتی سی لیکن الٹا اوہ بار بار اورنگزیب دی فوجاں دے خلاف جنگ کردا رہیا۔ آخرکار اپریل 1660ء وچ اسنوں فیصلہ کن شکست ہوئی تے اس دے بعد خود اس دی اپنی فوج دے اکثر افراد تے فوجی سردار چھڈ کے چلے گئے لیکن اس نے اس موقع پہ وی اورنگزیب توں صلح کرنے دی کوشش نئيں کيتی جو اسنوں پہلے بنگال دی حکومت کیتی پیشکش کر چکيا سی بلکہ الٹا اک بار فیر اورنگزیب دے خلاف فوج منظم دی لیکن فیر شکست کھادی ہن اسنوں پتہ سی کہ اورنگزیب دے خلاف بار بار جنگ کيتی وجہ توں اس دی جان بخشی مشکل اے۔ ممکن اے کہ ہن وی اورنگزیب اسنوں معاف کر دیندا لیکن اس نے اپنے گھرانے نوں لیا تے اراکان یعنی برما دی طرف فرار ہوگیا۔
شاہ شجاع اورنگ زیب توں شکست کھانے دے بعد اراکان دے بدھ مت حکمران ساندا تھوداما دے پاس چلا گیا جس نے اس توں وعدہ کيتا سی کہ اوہ اسنوں مکہ مکرمہ حج اُتے جانے دے لئی جہاز فراہم کريں گا لیکن بدھ مت بادشاہ نے شجاع توں کیہ ہویا وعدہ توڑ ڈالیا تے اس توں تے اس دی بیوی بیٹیاں توں سارا سونا چاندی کھو لیا۔ اس دوران اس دے مغل حامیاں نے بدھ مت بادشاہ نال جنگ کيتی لیکن شکست کھادی 4 اورنگزیب دے بنگال دے مغل صوبہ دار نے شاہ شجاع دے بیٹےآں نوں چھڑانے دی کوشش کيتی لیکن ناکام رہیا تے بدھ مت بادشاہ نے 25 جولائی 1663ء وچ انہاں دی گردناں اڑا دتیاں5
اس موقع پہ شاہ شجاع دے بارے وچ دو تفصیلات ملدی نيں۔ اک ایہ کہ شاہ شجاع تے اس دے بیٹے زین الدین محمد سیمت اس دے دو بیٹےآں نوں اراکان دے بدھ مت بادشاہ نے اس تریخ نوں قتل کر دتا سی تے دوسری ایہ کہ شاہ شجاع فرار ہونے وچ کامیاب ہوگیا سی۔ اس دی بیٹی گل رخ بانو بیگم دی بدھ مت بادشاہ نے عزت پرت لی تے اس نے اس وجہ توں خود کشی کر لئی جدوں کہ اس دی باقی دو بیٹیاں شہزادی پذیر بیگم( عمر 23 سال)، شہزادی آمنہ بانو بیگم( عمر دو سال) نوں شاہ شجاع دے اک پوتے شہزادہ اعظم شجاع( عمر چھ سال) دے نال اورنگزیب دی طرف آگرہ بھیج دتا گیا۔6
شاہ شجاع دے حامی باقی لوک اراکان وچ مقیم مغلاں تے پٹھاناں دی مدد سے7 پرتگیزی بحری جہاز راناں دے نال شمال دی طرف چلے گئے جنہاں نے انہاں توں اس دی سونے چاندی دے بدلے وچ بھاری قیمت لی۔کہیا جاندا اے کہ برمی بدھ مت بادشاہ دی طرف توں سونا چاندی پرت لئی جانے، وعدہ توڑنے، اس دے بیٹےآں نوں اس مزاحمت پہ گرفتار کر لئی جانے دے بعد شاہ شجاع تے اس دے حامی دسمبر 1661ء وچ منی پور پہنچے۔8اس موقع پہ اورنگزیب دے حکم پہ مغلاں نے شاہ شجاع دے غم زدہ گھرانے نوں منی پور توں مغل سلطنت وچ لیانے دی کوشش کيتی9، جس دا مطلب اے کہ اس موقع پہ وی اورنگزیب نے اس دے خاندان نوں تنہا نئيں چھڈیا تے انہاں دی خود ساختہ جلا وطنی ختم کرنے تے انہاں نوں آگرہ واپس لیانے دی کوشش کيتی لیکن منی پور دے حکمران نے شاہ شجاع نوں اس ڈر توں منی پور دے غاراں وچ چھپنے دے لئی بھیج دتا کہ کدرے اورنگزیب شاہ شجاع نوں قتل نہ کرا دے۔
ایہ تاں سی شاہ شجاع دی کہانی تے اس توں صاف ظاہر اے کہ اورنگزیب نے شاہ شجاع نوں قتل نئيں کيتا بلکہ اورنگزیب توں تخت نشینی دی جنگ وچ شکست کھانے دے بعد اوہ اراکان بھج گیا سی مغل اسنوں جانی نقصان نہ پہنچاواں۔ اپنی جان دے ڈر توں شاہ شجاع نے اورنگزیب دے پاس آگرہ واپس جانے دی جگہ منی پور انڈیا دے غاراں وچ چھپنے نوں ترجیح دتی لیکن کيتا اورنگزیب اسنوں قتل کرنا چاہندا سی یا نئيں اس بارے وچ کوئی معلوم نئيں۔ لیکن ایہ گل بالکل حقیقت اے کہ اس خود ساختہ جلا وطنی وچ ہی منی پور دے پہاڑی علاقےآں وچ شاہ شجاع دا 1661ء وچ انتقال ہويا تے اس دے گھرانے نوں اورنگزیب عالمگیر پہلے ہی آگرہ وچ پناہ دے چکيا سی تے شاہ شجاع نوں اورنگزیب نے قتل نئيں کيتا بلکہ اوہ منی پور دے پہاڑاں وچ اپنی طبعی موت مرا۔ جے اسيں شاہ شجاع دی اس ساری کہانی پہ غور کرن تاں پتہ چلدا اے کہ اس ساری کہانی وچ اورنگزیب درج ذیل وجوہات دی وجہ توں قصور وار نئيں:
1۔ شاہ شجاع نال جنگ وچ پہل اورنگزیب نے نئيں کيتی بلکہ شاہ شجاع نے کيتی۔ تخت نشینی دی جنگ وچ دارا شکوہ توں 1658ء وچ شکست کھانے دے بعد شاہ شجاع سکون توں بنگال، اڑیسہ تے بہار پہ سکون توں حکومت کر رہیا سی۔ اس دے دل وچ اک بار فیر تخت حاصل کرنے دی خواہش نے جنم لیا تے اس نے ہن اورنگزیب دے خلاف جنگ شروع کر دتی۔
2۔ اورنگزیب نے کوشش کيتی کہ جنگ نہ ہوئے تے اس نے شاہ شجاع نوں صلح کيتی پیشکش کیتی جس دے مطابق اورنگزیب نے شاہ شجاع نوں بنگال دا عامل یعنی گورنر بننے دی پیشکش کیتی نہ صرف صلح کيتی پیشکش مسترد کر دتی بلکہ الٹا شاہ شجاع نے ہور توں ہور علاقےآں پہ قبضہ شروع کر دتا تے اورنگزیب دی طرف توں صلح کيتی پیشکش نوں مسترد کر دتا تے مغل سلطنت دے راجگڑھ کیتی طرف اورنگزیب دے خلاف پیش قدمی شروع کر دتی جو اس وقت اورنگزیب دے زیر اہتمام سی۔ اس صورت وچ شاہ شجاع دے خلاف جنگ کرنا اورنگزیب دے لئی ناگریز ہوئے گیا سی۔
3۔ ہُندا تاں ایہ کہ شاہ شجاع ہن شکست دے بعد اورنگزیب نوں ايسے طرح صلح کيتی پیشکش کردا جداں اس نے دارا شکوہ توں شکست کھانے دے بعد دارا شکوہ نوں پیش کيتی سی لیکن الٹا اوہ بار بار اورنگزیب دی فوجاں دے خلاف جنگ کردا رہیا۔ آخرکار اپریل 1660ء وچ اسنوں فیصلہ کن شکست ہوئی تے اس دے بعد خود اس دی اپنی فوج دے اکثر افراد تے فوجی سردار چھڈ کے چلے گئے لیکن اس نے اس موقع پہ وی اورنگزیب توں صلح کرنے دی کوشش نئيں کيتی جو اسنوں پہلے بنگال دی حکومت کیتی پیشکش کر چکيا سی بلکہ الٹا اک بار فیر اورنگزیب دے خلاف فوج منظم دی لیکن فیر شکست کھادی
4۔ اورنگزیب توں مسلسل جنگ تے شکست کھانے دے بعد اسنوں پتہ سی کہ اورنگزیب دے خلاف بار بار جنگ کيتی وجہ توں اس دی جان بخشی مشکل اے۔ ممکن اے کہ ہن وی اورنگزیب اسنوں معاف کر دیندا لیکن اس نے اپنے گھرانے نوں لیا تے اراکان یعنی برما دی طرف فرار ہوگیا۔ ہن وی اس نے اورنگزیب توں صلح دا معاہدہ یا جان بخشی دی کوئی کوشش نئيں کيتی۔ جے اوہ کردا تاں ہوئے سکدا سی اورنگزیب اسنوں معاف کر دیندا بلکہ کچھ علاقےآں دی حکمرانی وی سونپ دیندا۔ اس نے اورنگزیب توں صلح یا امن معاہدہ دی جگہ اپنی ضد، ہٹ دھرمی دی وجہ توں خود ساختہ جلا وطنی اختیار کيتی تے اپنی ضد تے جنگ پہ اصرار دی وجہ توں خود نوں تے اپنے گھر والےآں نوں جلا وطنی دی انہاں تمام تکالیف دا شکار کيتا جنہاں دا ذکر اُتے ہوئے چکيا اے۔
5۔ جلاوطنی دے دوران وی جدوں برما دے بادشاہ نے شاہ شجاع توں وعدہ خلافی کی، اس دا سونا چاندی کھو لیا، اس دے دو بیٹےآں تے بیٹیاں نوں قید کر ليا، اس دی اک بیٹی دی عزت پرت لی تاں نگزیب دے حکم پہ بنگال دے مغل صوبیدار نے انہاں نوں چھڑانے دی کوشش کيتی لیکن انہاں نوں برما دے بادشاہ نے قتل کر دتا جدوں کہ شاہ شجاع دی بیٹیاں تے پوتا اورنگزیب دی طرف گ بھیج دتے گئے جنہاں نوں اورنگزیب نے پناہ دتی۔
6۔ شاہ شجاع تے اس دے خاندان دے باقی افراد جدوں بعد وچ برما توں بھج کر منی پور انڈیا چلے گئے تب وی اورنگزیب دے حکم پہ مغلاں نے شاہ شجاع دے غم زدہ گھرانے نوں منی پور توں مغل سلطنت وچ لیانے دی کوشش کيتی لیکن منی پور دے حکمران نے شاہ شجاع نوں اس ڈر توں منی پور دے غاراں وچ چھپنے دے لئی بھیج دتا کہ کدرے اس موقع پہ شاہ شجاع منی پور انڈیا دے اک غار وچ چھپا ہويا سی۔اس موقع پہ وی شاہ شجاع نے اورنگزیب توں صلح یا معاہدہ دی کوئی کوشش نئيں کيتی تے ايسے جلاوطنی وچ انتقال کر گیا۔اس ساری کہانی توں ظاہر اے کہ اس ساری صورحال تے اپنے خاندان دی تے اپنی جلاوطنی دا ذمہ دار شاہ شجاع اپنی تخت دی لالچ، ضد تے ہٹ دھرمی دی وجہ توں خود سی تے ایہ گل جھوٹھ اے کہ اورنگزیب نے اسنوں قتل کيتا بلکہ اس نے اپنی خود ساختہ جلا وطنی دے دوران منی پور انڈیا دے پہاڑاں وچ طبعی موت نوں گلے لگایا لیکن تریخ وچ اورنگزیب عالمگیر دی کردار کشی دے لئی ایہ مشہور کر دتا گیا کہ شاہ شجاع نوں اورنگزیب نے قتل کرا دتا سی۔
شاہجہان دی بیماری دے دوران وچ دارا شکوہ نے تمام انتظام حکومت اپنے ہتھوں وچ لے لیا۔ داراشکوہ دی اس جلدبازی توں شاہجہان دی موت دی افواہاں پھیلنے لگاں تے ملک وچ ابتری پھیل گئی۔ شاہ شجاع نے بنگال وچ اپنی بادشاہت قائم کرلئی تے آگرہ اُتے فوج کشی دے ارادے توں روانہ ہويا۔ بنارس دے نیڑے دارا تے شجاع دی فوجاں وچ جنگ ہوئی جس وچ دارا نوں فتح تے شجاع نوں شکست ہوئی جس دا بیان اُتے ہوئے چکيا اے۔10باربیرا ڈی میٹکاف تے سیمس آر میٹکاف دے مطابق دارا شکوہ اک نااہل جنرل سی لیکن تخت نشینی دی جنگ دونے دے درمیان مذہبی نظریات دے فرق دی وجہ توں نئيں سی۔11جب کہ کئی ہور مورخین نے مذہبی نظریات دے فرق نوں دونے دے درمیان تخت نشینی دی جنگ کيتی وجہ قرار دتا اے ۔دارا شکوہ لبرل مذہبی خیالات دا مالک سی جدوں کہ اورنگزیب راسخ العقیدہ مسلمان سی۔دارا شکوہ نے شاہ محمد دلربا دے ناں اپنے اک خط وچ واضح طور اُتے تسلیم کيتا اے کہ سرمد، بابا پیارے، شاہ محمد دلربا، میاں باری، محسن فانی کشمیری، شاہ فتح علی قلندر، شیخ سلیمان مصری قلندر جداں آزاد مشرب صوفیا دی صحبت دی بدولت اسلام مجازی اس دے دل توں برخاست ہوئے چکيا اے تے کفر حقیقی رونما ہوئے رہیا اے تے اوہ انئيں کيتی صحبت دی برکت توں کفر حقیقی دی صحیح قدر سمجھ سکیا اے تے اس دا نتیجہ ایہ ہويا اے کہ ہن اوہ صحیح معنےآں وچ زنار پوش، بت پرست بلکہ خود پرست و دیر نشین بنا اے۔12
برنیئر جو دارا شکوہ دا طبیب رہیا سی، اس دی دل کھول کر تعریفاں کردا اے۔ اوہ دارا دے عیسائیت دی طرف جھکاؤ دے سوندے ریورنڈ بوزی توں نیازمندانہ تعلقات دا نتیجہ سمجھدا اے، جس نے اُسنوں عیسائیت دی تعلیم دتی سی تے بوہت سارے عیسائی توپچی وی مہیا کیتے سن جنہاں توں اُس دا توپخانہ تیار ہويا۔ برنیئر دے سفرناواں دا مدیر، آرچی بالڈ کانسٹیبل، فراسواکیٹو دی “ہندوستان وچ مغل خاندان دی تاریخ” دی سند دے نال، جو 1826 نوں لندن توں شائع ہوئی، ایہ وادھا کردا اے کہ جے ریورنڈ ہنری بوزی دے مشوراں اُتے عمل کيتا جاندا تاں قطعی ممکن سی کہ عیسائیت تخت (دہلی) اُتے براجمان ہوجاندی۔مذہب تے ثقافتاں دے حوالے توں داراشکوہ دا طرزِ عمل ہندو اشرافیہ تے انتظامی اہلکاراں دے لئی جذباتی اپیل رکھدا سی۔ اوہ دارا دی شکل وچ اکبر بادشاہ دا دوسرا جنم دیکھ رہے سن کہ جس دی تخت نشینی توں بالآخر اسلام مقامی اثر پذیر سبھیاچار وچ اپنا وجود کھو بیٹھے گا۔ ايسے لئی انہاں نے اپنا سب کچھ دارا اُتے لگادتا سی۔ دارا شکوہ دا کوئی مذہب نئيں سی ،ہندوواں وچ ہندوواں دی ، انگریزاں وچ انگریزاں دی ، یہودیاں وچ یہودیاں تے محمدیاں ﷺ دے مذہبی تعلیمات دی بیک وقت تعریف کردا جس دتی وجہ توں اورنگ زیب اسنوں کافر کہندا سی۔وہ ہور صوفیاں دے علاوہ اک گمراہ ننگے پیر سرمد کاشانی دا وی مرید سی جس دے نظریات اِنّے متنازعہ سن کہ اورنگزیب دے دربار وچ موجود یورپی وی برداشت نہ کر سکے۔ اورنگزیب دا ذاتی طبیب فرانسس برنیئر کہندا اے کہ مینوں اس دے ننگے پن توں سخت نفرت اے۔ انہاں دناں دہلی وچ مقیم اٹلی دے ڈپلومیٹ نکولو مینوسی نے وی دارا شکوہ تے سرمد دوناں نوں ملحد قرار دتا جو اپنے نظریات دی ترویج تیزی توں کر رہے سن ۔ سرمد کاشانی نے دارا شکوہ نوں اپنے اسلام دشمن تے متضاد نظریات توں بہت متاثر کيتا تے اوہ اس دا شاگرد بن گیا۔ ایہی اوہ نقطہ آغاز سی جس توں راسخ العقیدہ سنی مسلمان اورنگزیب عالمگیر دا اپنے وڈے بھائی دارا شکوہ تے اس ننگے فقیر سرمد توں اختلاف شروع ہويا جو درحقیقت اک ننگے فقیر دا روپ دھارے اک خفیہ یہودی یا ملحد دے طور پہ اسلام تے مغل شاہی خاندان دے شہزادےآں دے مذہبی نظریات دی جڑاں کٹ رہیا سی۔دارا شکوہ آزاد خیال وی سی تے مذہبی معاملات وچ ، عقائید وچ تطبیق دینے والا صلح کل، یعنی اکبری پالیسی دا پیروکار وی سی۔ اسنوں ہندو دانشوراں تے مذہبی پنڈتاں نے گھیرا ہويا سی۔ اک ایداں دے مسلم معاشرے وچ جو ہندو انڈیا وچ اپنی شناخت تے بقا دے حوالے توں روز افزاں پریشانی دا شکار سی، اوہ قابل قبول کردار نہ سی۔ مسلمان عوام سمجھ رہے سن کہ جے دارا اقتدار وچ آیا تاں ایہ انہاں دی بربادی دا پیغام ہوئے گا۔ ایہی وجہ سی کہ اورنگزیب اپنے وڈے بھائی دارا شکوہ دی مغل تحت پہ بادشاہی دے خلاف سی تے اس دے خلاف جنگ کرکے خود بادشاہ دے طور پہ تخت نشین ہويا۔13، 14اور ایہی وجہ سی کہ اورنگزیب نے سرمد تے اپنے وڈے بھائی دارا شکوہ دوناں نوں قتل کرایا تے لوک سمجھدے نيں کہ ایہ تخت نشینی دی سیاسی جنگ سی۔بقول یورپی مؤرخ ونسنٹ سمتھ، جس نے اکبر اُتے تحقیقی کم کيتا اے، اسنوں اکبر مسلمان نظر نئيں آندا سی۔ برنیئر دا مدیر ارچی بالڈ کانسٹیبل، کارتو دی سند دے نال کہندا اے، ارتداد شاہی خاندان وچ درآیا سی۔ شاہجہان دی دو بیٹیاں نے عیسائیت قبول کر لئی سی۔ اس درجہ سنگین صورتِ حال وچ مسلمان جاندے سن کہ اوہ عددی اعتبار توں اقلیت نيں تے بحیثیت مسلم امت اُنہاں دا وجود اپنے عقیدے دے مضبوطی توں جڑے رہنے اُتے منحصر سی۔ کفر دے اس ماحول وچ بقا دے لئی اوہ لازمی طور جاندے سن کہ انہاں دے تہذیبی رویے ہر طرح دے غیر اسلامی اثرات توں پاک رہنے ضروری نيں۔
اس پس منظر وچ اورنگ زیب، داراشکوہ چپقلش محض تختِ دہلی دا جھگڑا نہ سی۔ ایہ مسلماناں تے ہندوواں دے وچکار تہذیباں دے ٹکراؤ دا فطری مظہر سیجنہاں دی نمائندگی دو مثالی نمونے (عالمگیر تے دارا) کررہے سن ۔ داراشکوہ سمجھدا سی کہ “اُپِنشد” قرآن پاک توں برتر کتاب اے۔ اس نے “سیر الاسرار” دے ناں توں خود اس دا فارسی ترجمہ کيتا۔ الہ آباد دے شیخ محب اللہ دے ناں اس دا خط تریخ نے محفوظ رکھیا اے جس وچ اوہ اس حد تک جاندا اے کہ اوہ اپنے وجدانی معارف و اثرات نوں (الہامی) کتاباں دے مندرجات توں بدرجہا بہتر سمجھدا اے۔ دارا شکوہ دے ایداں دے خیالات مسلماناں وچ بے چینی تے اشتعال پیدا کررہے سن ۔ شاہی تخت اُتے اس دے ممکنہ قبضے دا خیال ہندوواں نوں اس دی طرف کھچ رہیا سی، کیونجے دارا دی کامیابی وچ انہاں نوں مسلماناں دے تسلّط دے خاتمے دی جھلک نظر آرہی سی۔ مسلماناں دے لئی ہندوواں دا داراشکوہ دی نامزدگی اُتے مجتمع ہونا گزرے ہوئے عہدِ اکبری دی تریخ دہرائے جانے دے مترادف سی۔ دارا شکوہ نال جنگ محض تخت نشینی دی جنگ نئيں سی بلکہ اورنگزیب اسنوں اس دے اسلام دشمن نظریات دی وجہ توں حکومت دے قابل نئيں سمجھدا سی۔اس دے انہاں اسلام متضاد نظریات تے تخت نشینی دی لالچ دی وجہ توں تخت نشینی دی اوہ جنگ شروع ہوئی جس وچ دارا شکوہ دے بعد سب توں پہلا کردار شاہ شجاع سی تے دوسرا کردار دارا شکوہ دے خلاف شاہ جہان دے باقی دو متحد بھائی اورنگزیب تے مراد بخش۔
اس دا ہور پس منظر ایہ اے کہ اپنی بیماری توں برساں پہلے اپنی اولاد دی حکمرانی کيتی صلاحیتاں اُتے اک درباری توں گل کردے ہوے اس نے دارا شکوہ اُتے اپنے تحفظات دا اظہار کيتا، جدوں کہ اورنگ زیب دے متعلق اُس نے مثبت رائے دی۔ بیشک اس دا دل دارا دے نال سی تے عقل دا فیصلہ اورنگ زیب دے حق وچ سی۔ دارا دی کوشش سی کہ کسی طرح شاہجہان نوں اعتماد وچ لے کے تخت اُتے قبضہ کرلیا جائے۔ طویل وقت تک دارا تے باقی تن بھائیاں دے درمیان شہ تے مات دا کھیل چلدا رہیا۔ دارا نے شاہجہان نوں اعتماد وچ لے کے کئی ایداں دے فرمان جاری کروائے، جس توں تِناں بھائی دارا دے تئاں بدظن ہوگئے۔اس مقصد دے لئی دارا شکوہ نے دربار نوں ایداں دے امراء توں پاک کرنا شروع کيتا جنہاں دے متعلق اندیشے سن کہ اوہ دوسرے شہزادےآں خصوصاً اورنگ زیب توں مراسم رکھدے نيں۔ دربار وچ اورنگ زیب دے رابطہ افسر عیسیٰ بیگ نوں پہلے حوالۂ زندان کردتا گیا، فیر اس دی جائیداد ضبط کر لئی گئی۔ داراشکوہ نے مراد بخش (م: 1661 ء) دے خلاف وی اقدام کيتااور گجرات وچ اس دی جگہ اپنے حامی قاسم خان نوں مقرر کردتا۔ فتنہ انگیزی ودھانے دے لئی اُس نے مراد نوں آمادہ کيتا کہ برار وچ اورنگ زیب دا علاقہ اپنے قبضے وچ لے لے تاکہ دونے وچ جنگ بھڑک اُٹھے۔ لین مراد نوں سازش دی سُن گن مل گئی۔ اس نے سورت فتح کرکے خود اپنی بادشاہت دا اعلان کردتا۔
اورنگ زیب اس ساری صورتِ حال دا دکھ تے افسوس دے نال مشاہدہ کررہیا سی۔ ہر گزردے دن دے نال اوہ داراشکوہ دے ہتھ اپنی گردن اُتے تنگ ہُندے دیکھ رہیا سی۔ جے داراشکوہ دی صوفی طبیعت وچ کوئی خفیہ پہلو سی تاں اوہ جلدہی ظہور وچ آنے والا سی۔ اس دے ضمن وچ تن گلاں بالکل واضح سن، اوہ اسلام دا مخالف تے آزاد رو سی تے تخت اُتے قبضہ کرنے دے لئی پوری بے رحمی توں سب کچھ کرگزرنے اُتے تُلا ہويا سی، خواہ اس دی جو وی قیمت اُسنوں چکانی پئے۔ اس نے قبیح حربے جاری رکھے۔ اوہ شاہجہان دے جعلی دستخطےآں دے نال شاہی فرامین جاری کردا ، شاہجہان دے صحت مند ہونے دا تاثر پھیلاندا تے بھائیاں دے خلاف اک عظیم جنگی مشن دی تیاری تے تقویت وچ جتا رہیا۔ پہلے قدم دے طور اُتے اس نے دکن توں مغل افسران نوں واپس بُلالیا جو دراصل اورنگ زیب دا سیاسی حلقۂ اثر سی۔ فیر اس نے مالوہ نوں ضبط کرلیا جو اورنگ زیب دی جاگیر سی۔ ایہ گویا اورنگ زیب دی پشت وچ خنجر گھونپنا سی، جو اس وقت بیجا پور وچ جنگجو ہندو مرہٹاں توں برسرِ پیکار سی جو سلطنتِ دہلی دے دشمن سن ۔ کوئی شک نئيں کہ اورنگ زیب دے لئی بے حد مشکل صورتِ حال پیدا کردتی گئی جو بیجاپور تے گولکنڈہ نوں ایہ تاثر نئيں دینا چاہندا سی کہ مملکت مختلف دھڑاں وچ بٹی ہوئی اے۔ مرکزی اقتصادی امداد تے فوجاں وچ کٹوندی نے دکن وچ اس دی موجودگی نیڑے قریب غیر یقینی بنادی سی۔ وڈا بھائی کھل دے اس دے خلاف میدان وچ آگیا سی۔ اورنگ زیب دی تحقیر کرنے والے بتاواں کہ انہاں حالات وچ اُسنوں کيتا کرنا چاہیدا سی؟ کیہ اوہ اپنا آپ اک منتقم مزاج بھائی دے سامنے ڈال دیندا یا اپنی زندگی بچاندا؟
دارا وقت دے نال نال اِنّا مضبوط ہوئے چکيا سی کہ اس نے شاہی دربار وچ شاہجہان دے نیڑے ہی اپنا تخت بنوا لیا سی۔ اوہ بادشاہ دی جانب توں احکامات جاری کرنے لگیا سی۔ دارا نوں سب توں زیادہ خوف اورنگزیب توں سی۔ اس نے اک نئيں کئی مرتبہ اورنگزیب دے خلاف فرمان صادر کيتا ، جس دی وجہ توں اورنگ زیب تے دارا دے درمیان دشمنی ہور گہری ہوئے گئی۔دارا نے اپنے والد تے باقی بھائیاں دے درمیان نفرت ودھانے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔ اوہ خفیہ طور اُتے بھائیاں نوں بھیجے گئے یا فیر انہاں دی طرف توں آئے پیغامات نوں شاہجہان نوں دکھا کر ایہ ثابت کرنے دی کوشش کردا رہیا کہ تِناں سازش کر رہے نيں۔ غور کرنے والی گل ایہ اے کہ خود شاہجہان نوں دارا شکوہ اُتے اعتماد نئيں سی۔ اسنوں لگدا سی کہ دارا اسنوں زہر دینے دا منصوبہ بنا رہیا اے۔ اس وقت دارا تے اورنگ زیب دے درمیان جو خط و کتابت ہوئی ، اوہ خود شاہجہان دے لئی ڈر پیدا کرنے والی سی۔شاہجہان نے دارا نوں مشورہ دتا کہ اورنگ زیب توں نمٹنے وچ تحمل دا ثبوت دے لیکن دارا دے دماغ پہ بادشاہ بننے دا جنون سوار سی۔
اورنگزیب عالمگیر تے اس دے وڈے بھائی دارا شکوہ دے درمیان جنگ کيتی اک ہور وجہ ایہ وی سی کہ دارا شکوہ ہر صورت خود نوں بادشاہ دیکھنا چاہندا سی تے اس نے اس مقصد دے لئی اورنگزیب عالمگیر سمیت اپنے باقی بھائیاں دے خلاف سازشاں شروع کر دتی تے انہاں دے خلاف اپنے والد شاہ جہان دے کان بھرنا شروع کر دتے۔ ملیا صالح کمبوہ دی کتاب عمل صالح جس دا ترجمہ شاہجہان نامہ دے ناں توں اردو وچ ہويا اے، دے مطابق شاہ جہان دی بیماری دے دوران دارا شکوہ نے اپنے آپ نوں اگے لیانا شروع کيتا تے سلطنت دے معاملات وچ مداخلت شروع کر دتی تے اپنے والد شاہ جہان توں غلط فیصلے کرائے جس دی وجہ توں انتشار پھیلیا۔ اس نے اپنے بھائی تے شاہ جہان دے دوسرے بیٹے مراد دے خلاف شاہ جہان دے کان بھرے تے اسنوں کہیا کہ اوہ ٹھیک طور طریقےآں توں ہٹ گیا اے تے احمد آباد دی عاملی یعنی گورنری ٹھیک طرح توں نئيں کر رہیا لہذا اسنوں معزول کرکے برار دی جاگیر داں ورنہ اسنوں قید کرکے دربار واپس بلا لاں۔ فیر اس نے شاہ جہان دے دوسرے بیٹے اورنگزیب دے خلاف شاہ جہان دے کان بھرے تے کہیا کہ اسنوں شاہ جہان دے خلاف سازشیاں نے راستے توں ہٹا دتا اے اس لئی اس دے صوبے دکن وچ موجود تمام مغل اشرافیہ نوں آگرہ بلا لاں، بعد وچ اوتھے دا شاہی خزانہ ہتھ وچ لے لاں، اس طرح اورنگزیب دی طاقت کم پڑ جائے گی تے اوہ کچھ نئيں کر سکے گا۔ جدوں شاہ جہان دے قاصد ایہ پیغام لے کے پہنچے تاں اورنگزیب بیجا پور دے خلاف جنگ وچ مصروف سی لیکن انہاں خطوط دی وجہ توں اس دے کئی اہم افراد اسنوں چھڈ کے چلے گئے تے اسنوں بیجا پور دے لوکاں دے مطالبے منظور کرنے پئے تے اسنوں فتح دی جگہ اوتھے دے لوکاں توں صلح دا معاہدہ کرنا پيا۔
اس خوناں تے مایوس کن منظر وچ شہزادہ شجاع (م: 1660 ء) نے وی اپنی تخت نشینی دا اعلان کردتا۔ دوجے لفظاں وچ اورنگ زیب جس نے اپنی شاہی خواہشات نوں تھامے رکھیا سی، مگر اس دے سامنے تخت دے تن دعویدار سامنے آگئے سن ۔ تنِ تنہا اس نے جلد توں جلد شاہجہان تک پہنچنا چاہیا۔
جنوری 1658 ء وچ اورنگ زیب برہان پور پہنچیا۔ اوتھے توں اس نے باپ نوں خط لکھ کے اُس دی صحت دا پُچھیا۔ مہینہ بھر انتظار دے باوجود اُسنوں کوئی جواب نہ ملا۔ اُسنوں ہن وی معلوم نہ سی کہ آگرہ وچ کیہ کچھڑی پک رہی سی۔ ایداں دے وچ اچانک عیسیٰ بیگ، قید خانے توں آزادی ملدے ہی اورنگ زیب دے لشکرگاہ وچ وارد ہوااور شاہی دربار وچ جاری داراشکوہ دی ریشہ دوانیاں دے قصے عالمگیر دے گوش کزار کردتے۔ ایويں خبردار ہوکے اورنگ زیب مراد نال ملن دیپال پور چل پيا۔ اوتھے توں دونے بھائی آگرہ دی طرف روانہ ہوئے تاکہ بیمار باپ نوں دیکھ سکن تے اس توں داراشکوہ دے ضمن وچ انصاف دے طلب گار ہون، جو اُنہاں دے خلاف “مارو یا مرجاؤ” دے منصوبے باندھے بیٹھیا سی۔ جنگی چالاں دا ماہر ہونے دی بناء اُتے اورنگ زیب اک ہی حملے وچ شہر اُتے قبضہ کرسکدا سی لیکن اوہ ہن وی صبر و ضبط توں کم لے رہیا سی۔ اس نے اپنا قاصد راجا جسونت سنگھ دے پاس بھیجیا تے اس اُتے زور دتا کہ اوہ بادشاہ تک اورنگ زیب دے جانے دی راہ وچ مزاحم نہ ہو، کیونجے اس دے پیش نظر صرف ملاقات سی۔ لیکن جسونت سنگھ نے سخت ہتک آمیز انداز وچ اُسنوں راستہ دینے توں انکار کردتا۔ اس نے اورنگ زیب دی شخصیت دا ذرا وی لحاظ نہ کيتابلکہ ہور ایہ وی کہہ دتا کہ ایہی بادشاہ سلامت دی مرضی سی۔
یہ دیکھ کے کہ جھگڑا ودھ رہیا اے، دربار دے مسلمان امراء نے وی داراشکوہ نوں مشورہ دتا کہ اورنگ زیب نوں باپ نال ملن دے۔ لیکن اس وقت تک ہندو حلقہ دارا شکوہ دے گرد مکمل ہوچکيا سی تے دارا نوں ہن باپ، بھائیاں دے برعکس اوہی اچھے لگ رہے سن ۔ راؤ ستر سال تے رام سنگھ نے رائے دتی کہ مقابلہ کيتا جائےاور دارا شکوہ فوراً تیار ہوگیا۔ کیونجے اُسنوں اورنگ زیب دے خلاف من دی مراد ايسے وچ پوری ہُندی نظر آرہی سی۔ اس طرح ہندو مدد تے تائید توں حوصلہ پا کر اس نے مسلماناں دے خلاف ایہ ذلت آمیز لفظاں کہے، “بہت جلد وچ انہاں کوتاہ لباساں نوں ستر سنگھ دے ذاتی ملازماں دی طرح بھاگنے اُتے مجبور کرداں گا۔”
اُدھر اوہی ہويا جو ہونا سی کہ راجہ جسونت سنگھ، اورنگ زیب دے دستےآں توں پہلی جھڑپ ہُندے ہی بھج دوڑا۔ اورنگ زیب چاہندا تاں اسنوں روند کر رکھ دیندا لیکن اس نے خود اُسنوں فرار ہوجانے دتا۔ شاہجہان دے ناں اپنے ضمنی مکتوب وچ اوہ اپنی سوچ دا اظہار ایويں کردا اے،
“جے میرا آپ نال ملن دے علاوہ کچھ تے مقصد ہُندا تاں وچ وڈی آسانی توں جسونت سنگھ تے اس دے لشکریاں دا تعاقب کرکے انہاں سب نوں موت دے گھاٹ اُتار دیندا۔ خصوصاً جدوں کہ اوہ بے بس تے ذلیل ہوکے شکست دی وادی وچ بھٹکدے فیر رہے سن ۔۔۔۔ لیکن مقصد تاں آپ تک پہنچنے دے لئی راستہ حاصل کرنا سی۔”
بنگالی نژاد ہندو مؤرخ سرجادوناتھ سرکار (م: 1958ء) جو اپنے تعصبات اُتے بمشکل پردہ ڈال پاندا اے، اورنگ زیب نال دشمنی دے جذبات رکھنے دے باوجود اس دی تائید کردا اے :”اورنگ زیب نے رحم دلی دا مظاہرہ کردے ہوئے تعاقب دی ممانعت کردتی تے کہیا کہ انسانی جاناں دی ایہ معافی خالق دے حضور اس دی طرف توں زکوٰۃ سی۔”
پر جادوناتھ سرکار ڈنک مارے بغیر نئيں رہیا: “لیکن ظاہر اے اورنگ زیب دے عقیدے دے مطابق خالق صرف مسلماناں دا خالق اے۔ شہزادے نے افسراں نوں حکم دتا سی کہ ہر مسلمان جو میدان وچ نظر آئے اس دی جان بخش دتی جائےاور دشمن دے کیمپ وچ مسلماناں دے مال تے عصمت نوں بچایا جائے۔ لیکن ہندو اس دے دائرۂ ترحم توں باہر سن ۔”
جادوناتھ سرکار دی معلومات دا ذریعہ مشتبہ اے۔ اورنگ زیب دا اپنا مکتوب اصل گل سامنے لا رہیا اے کہ اس دا حکم مسلماناں دے لئی مخصوص نہ سی بلکہ اوہ جسونت سنگھ تے اس دے لشکریاں دا عمومی ذکر کردا اے۔ اس دے لفظاں نيں، “ماں وڈی آسانی توں جسونت سنگھ تے اس دے لشکریاں دا تعاقب کرکے انہاں سب نوں موت دے گھاٹ اتاردیندا۔”
اس دے خط توں ایہ وی ظاہر ہورہیا اے کہ اس دے مقابل فوج جسونت سنگ دے کمان وچ سی کیونجے برنیئر دے بقول قاسم خان لڑیائی چھڑدے ہی میدانِ جنگ توں بھج گیا سی۔ چنانچہ رہ جانے والی فوج سنگھ دے کمان وچ لڑ رہی سی۔ شجاع دے ناں مراد بخش دے خط توں واضح ہُندا اے کہ کیہڑا دستے کس دی کمان وچ سن، بلاشبہ سادات، راجپوت، افغان تے مغل سبھی دستےآں دی قیادت جسونت سنگھ دے ہتھ وچ سی۔ اسنوں جے اورنگ زیب دے خط دے نال ملیا کے پڑھیاں تاں کوئی ابہام نئيں رہتااور جادوناتھ سرکار والی تریخ نویسی دے چہرے توں نقاب اُتر جاندا اے۔ معاملہ کچھ وی ہو، جادوناتھ سرکار نوں یاد نئيں رہتاکہ جسونت سنگھ نے اورنگ زیب نوں باپ دے پاس جانے توں رکدے ہوئے ہتک آمیز رویہ وی اپنایا تے داراشکوہ دی طرف توں اس توں عملاً لڑنے وی آیا۔ جے اورنگ زیب سنگ واقعی متعصب تے سنگ دل انسان سی تاں اس دا جسونت سنگھ نوں چھڈ دیناجدوں کہ اوہ کافر وی سی تے شہزادے دے سامنے بے بس ہوگیا سی، تے بعد وچ اسنوں اہم انتظامی عہدےآں اُتے فائز کرنا تاں کچھ تے ہی ظاہر کررہیا اے۔ لیکن متعصب دل فیاضیاں نوں تسلیم نئيں کيتا کرتابلکہ ایہ ہمیشہ دلی ارادےآں تے افعال و واقعات دا من پسند مطلب ہی نکالدا اے۔
اس دوران وچ شاہجہان نوں حالات دی سنگینی دا احساس ہوگیا کہ پانسہ پلٹ گیا اے۔ اس نے دارا نوں سمجھایا کہ بھائیاں نوں آگرہ آنے دے، لیکن اس نے التفات نہ دکھادی ہندو اپنے خواباں دی تکمیل دی خاطر اس اُتے اپنی گرفت مضبوط کیتے جارہے سن ۔ اس موقع اُتے اورنگ زیب فیر کوشش کردا اے کہ باپ نوں قائل کرے کہ اوہ خود مداخلت کرے تے اس طرح خون ریزی دے خطرے نوں ٹال دے۔ اس نے شاہجہان نوں دو خط لکھے۔ پہلا جعفر خان لے کے گیا، لیکن اس وقت تک شاہجہان اپنا سارا وزن داراشکوہ دے پلڑے وچ ڈال چکيا سی۔ اس نے خط دے مندرجات اُتے توجہ ہی نہ دی، بلکہ دارا دی فوجاں نوں رخصت کردے انہاں دی کامیابی دے لئی خصوصی دعا کيتی۔ اورنگ زیب نے دوسرا خط اس وقت لکھیا جدوں داراشکوہ دا لشکر جرار دھول پور پہنچ گیا سی۔ اوہ فیر باپ توں گزارش کررہیا سی کہ داراشکوہ نوں اس دے خلاف جنگ توں روکے، بصورتِ ہور داراشکوہ دے لئی شکست توں بچنا ممکن نئيں ہوئے گا۔
شاہ جہان، اورنگزیب تے دارا شکوہ دے ہمعصر تاریخی ذریعے ملیا کمبوہ دی تصنیف کتاب عمل صالح توں بالکل ظاہر اے کہ تخت نشینی دی ایہ جنگ اورنگزیب نے شروع نئيں کيتی بلکہ دارا شکوہ دی ہوس تے تخت دے لالچ توں شروع ہوئی۔ ایہ اوہ حقیقت اے جس نوں اسلام دشمن تے مغربی مورخین چھپا کر تخت نشینی دی اس جنگ دا سارا ملبہ اورنگزیب عالمگیر پہ ڈالنے دی کوشش کردے نيں جس وچ دارا شکوہ سمیت اورنگزیب دے دو بھائی مارے گئے تے تیسرے یعنی شاہ شجاع نوں برما دی طرف جان بچانے دے لئی بھاگنا پيا۔ دارا شکوہ دی انہاں گلاں دی وجہ توں اس دے باقی بھائیاں نے اس دے خلاف بغاوت کر دتی جس وچ اورنگزیب وی شامل سی۔ اس دوران ایہ افواہ وی مشہور ہوگئی کہ شاہ جہان وفات پا چکيا اے تے دارا شکوہ جو اس وقت شاہ جہان دے نیڑے سی، دے علاوہ باقی بیٹےآں نے ایہ سمجھیا کہ دارا شکوہ جان بجھ کر شاہ جہان دی وفات دی خبر چھپا رہیا اے۔ نال ہی اس دوران دارا شکوہ نے اورنگزیب دے خلاف جنگ دی تیاری شروع کر دتی۔
دارا نوں اس دے ساتھیاں نے کافی روکیا کہ اوہ جلدبازی نہ کرے، لیکن دارا جسنوں لگدا سی کہ شاہی خزانہ، بھاری فوج تے باپ دا نال ، جدوں تک اس دے نال اے ، تاں اسنوں کوئی نئيں ہرا سکدا، اس نے اورنگزیب تے مراد بخش دی متحدہ فوجاں دے خلاف کوچ کرنے دا فیصلہ کر ليا۔ پوری فوج نوں تیار ہونے دا حکم دتا تے خود اپنے والد شاہجہان دے سامنے رخصتی دے لئی حاضر ہويا۔ دکھی باپ نے بیٹے نوں گلے لگالیا۔ شاہجہان نے کہیا کہ ٹھیک اے بیٹا، جے تسيں نے راستہ منتخب کر ہی لیا اے ، تاں اُتے والا تواڈی خواہشاں دی حفاظت کرے۔ لیکن نال ہی رنجیدہ ہُندے ہوئے کہیا کہ جے تسيں جنگ ہاردے ہوئے تاں سوچ لینا کہ میرا سامنا کس طرح کر پاؤ گے۔ والد دیاں گلاں توں زیادہ متاثر ہوئے بغیر دارا نے اورنگزیب تے مراد دے خلاف فوج لے کے نکل پيا۔15
اورنگزیب تے مراد نوں دارا دی سازشاں دا علم ہويا تاں اوہ جنگ دے لئی تیا ر ہوئے گئے ،شاہ جہان دی بیماری تے وفات دے دوران اس دے اک ہور بیٹے مراد نے جو اس وقت گجرات دا عامل یعنی گورنر سی، اوتھے اپنے آپ نوں مغل سلطنت دا نواں سلطان مقرر کيتا تے اورنگزیب توں اتحاد کرکے دارا شکوہ دے خلاف جنگ کر دتی۔ کہیا جاندا اے کہ اورنگزیب تے مراد دے درمیان معاہدہ ہويا سی کہ دارا شکوہ دے خلاف جنگ وچ کامیابی دی صورت وچ اوہ سلطنت آپس وچ تقسیم کر لین گے۔ اپریل 1658ء وچ دھرمات دے نیڑے مراد تے اورنگزیب دی متحدہ فوج دی دارا شکوہ دی فوج نال جنگ ہوئی۔ اس جنگ وچ دارا شکوہ نوں شکست ہوئی کیونجے اس نے اپنی غلط جنگی حکمت عملی دی وجہ توں اپنی فوج دا وڈا حصہ شاہ شجاع دا پِچھا کرنے وچ لگیا رکھیا سی جو پہلے ہی شکست کھا چکيا سی۔ اس دوران اسنوں کچھ فوجی امراء نے مشورہ وی دتا کہ شاہ جہان دی طبیعت بہتر ہوئے چکی اے تے اوہ ایہ جنگ خود اورنگزیب دے خلاف نہ لڑے لیکن اس نے خود نوں شاہ جہان دی جگہ نواں بادشاہ سمجھدے ہوئے انہاں مشوراں نوں نظر انداز کر دتا۔اک طرف دارا ساری مغلیہ فوج ،لا تعدادہاتھیاں تے وڈے توپ خانے دے نال میدان جنگ وچ پہنچ چکيا سی تے دوسری طرف اورنگزیب تے مراد نے سمو گڑھ دے تپتے ریگستاناں وچ ڈیرے ڈال دتے سن ،ایہ ہندو ستان دی تریخ دی دوسری وڈی لڑیا ئی سی جس وچ دارا شکوہ دی اپنے بھائیاں دے خلاف درباری سازشاں، والد شاہ جہان دے کان بھرنے تے جنگ کيتی وجہ توں ہزاراں مسلمان مسلماناں دے ہتھوں قتل ہوئے تے اس دی کمزور فوج نوں اورنگزیب دی وڈی منظم فوج دے مقابلے وچ شکست ہوئی۔ اس دوران اورنگزیب نے آگرہ پہ قبضہ کر ليا۔
اوہی ہويا کہ دارا شکوہ نے شکست کھادی تے آگرہ دی طرف بھجیا۔ اوہ اپنی زندگی دے لئی ہتھ پیر مار رہیا سی لیکن شاہجہان اس وڈے بیٹے دی محبت وچ بے قرار سی۔ اس نے سونے جواہرات توں داراشکوہ دی مدد کيتی۔ ہور ایہ کہ اس نے صوبےآں دے گورنراں نوں لکھیا کہ داراشکوہ دی مدد نوں پہنچاں۔ لیکن قسمت دی بازی پلٹی تے شاہ جہان اورنگ زیب نال ملاقات اُتے مجبور ہويا۔ اس نے آمادگی دی اطلاع دینے دے لئی فضل خان تے سید ہدایت اللہ نوں اورنگ زیب دے پاس بھیجیا۔ اورنگ زیب نے حامی بھرلی کہ جنگی صورتِ حال معمول اُتے آندے ہی اوہ باپ نال ملن پہنچ جائے گا۔
شاہ جہان کچھ انتظار کرسکدا سی لیکن ہن انال ملاقات کيتی بے چینی لگی ہوئی سی۔ اس توں اورنگ زیب دے کاناں وچ خطرے دی گھنٹی بج گئی۔ جے اوہ قلعہ وچ داخل ہُندے ہی قتل کردتا گیا تو؟شاہ جہان دے ناں اس دے اک خط وچ انہاں اندیشاں دا اظہار موجود اے:
” | “میری انسانی کمزوریاں تے میرے اندیشے تے شبہات جو میرے ذہن اُتے یورش کررہے نيں، مینوں حوصلہ نئيں دے رہے کہ وچ اعلیٰ حضرت دی قدم بوسی دی سعادت حاصل کراں۔ اُتے جے میری ذاتی تسلی دی خاطر آپ میرے کچھ دستےآں نوں قلعے وچ داخل ہونے تے دروازےآں اُتے متعین ہونے دی اجازت مرحمت فرمادی تاں وچ ضرور حاضر ہواں گا تے آپ دے پائے مبارک چوم کر معذرت خواہی کراں گا۔” | “ |
اورنگ زیب دے اندیشے بلاوجہ نہ سن ۔ ماضی وچ تاں اس دی بار بار درخواستاں اُتے وی باپ ملاقات اُتے آمادہ نئيں ہورہیا سی، کیونجے اوہ پوری طرح داراشکوہ دے نال سی۔ ہن اوہ خط درخط لکھ کے ملاقات دے لئی اِنّا بے چین کیوں ہورہیا اے ؟ ایتھے سینیورا منہوچی دی گواہی، جو دل و جان توں داراشکوہ دا حمایتی سی، سمورگڑھ وچ اس دے فوج دے نال سی، قابل توجہ اے۔ منہوچی کہندا اے کہ شاہ جہان دراصل اورنگ زیب نوں قوی الاعضاء تاتاری، قلمک تے اُزبک خواتین دے ہتھوں قتل کرانا چاہندا سی۔
فرانسیسی سیاح برنیئر نے وی اپنے سفرنامے وچ ایسی ہی گل لکھی اے۔ محل دے اندر دی گل اورنگ زیب دی چھوٹی بہن روشن آراء جان گئی سی تے ايسے نے بھانڈا پھوڑا تے بھائی نوں باپ دے ارادےآں توں خبردار کردتا۔ اورنگ زیب نوں یقین ہوگیا کہ جدوں تک باپ دے ہتھ وچ استعمال دے لئی طاقت تے وسائل نيں، اوہ داراشکوہ دی معاونت توں باز نئيں آئے گا۔ دانش تے تجربہ تقاضا کررہے سن کہ اوہ قلعہ آگرہ نوں شاہجہان دے آدمیاں توں خالی کرانے دا مطالبہ کرے۔ ایہ ساری گلاں جان کے وی سیکولر حضرات اورنگ زیب نوں ظلم و زیادتی دا الزام دیندے نيں۔ اورنگ زیب دی جگہ کوئی وی دوسرا شخص ایداں دے حالات وچ کیہ کردا؟
اورنگ زیب نے دارا شکوہ نوں شکست دینے دے بعد آگرہ دا قلعہ اپنے ہتھ وچ لے لیا۔ لیکن اس دے باوجود کہ شاہجہان نے اس دے لئی سخت مخاصمانہ صورتِ حال پیدا کردتی سی، اس نے باپ توں نرمی تے مہربانی دا سلوک روا رکھیا۔ اس توں کم تر اخلاق والا اُس دا کوئی دوسرا بھائی اس کیفیت نوں انتقام دا بہانہ بنالیندا۔برنیئر اس واقعے دے تذکرے وچ اورنگ زیب دے رویے نوں باپ دے حق وچ غیر پسرانہ تے ظالمانہ قرار دیندا اے۔ لیکن اوہ واقعاتِ ماسبق جو اس حادثے دا سبب بنے، بیان نئيں کردا۔ سچ ایہ اے کہ جدوں شاہجہان نے شہد وچ گھلے اندازِ گفتگو توں اورنگ زیب نال ملن دی خواہش دا اظہار کيتا: زود آئی، دلِ تنگ ماریا مانوسِ جاں باش، یعنی جلد آجا، تے میرے بھینچے ہوئے دل دے لئی راحتِ جاں بن جا۔لیکن قلعہ وچ اورنگ زیب دے جانے توں پہلے ہی اس دے ماماں شائستہ خان تے شیخ میر اسنوں روکنے وچ کامیاب ہوگئے۔ جس واقعے نے حتمی فیصلہ کرنے وچ مدد دی، اوہ ناہر دل خان چیلہ نامی شخص دا پھڑیا جانا سی جو شاہجہان دا خط دارا دے پاس لے جارہیا سی۔ بادشاہ نے داراشکوہ توں راجگڑھ وچ رُکنے دے لئی کہیا سی کہ سیم و زر تے فوجاں نوں کوئی کمی نئيں: “ماں ایہ معاملہ ایتھے ختم کرداں گا۔” گل واضح رہے کہ اس دے ارادے اورنگ زیب نوں قتل کرنے دے سن ۔ان خطوط دی بناء اُتے اورنگ زیب نوں یقین ہوگیا سی کہ باپ اُسنوں قتل کردے گا۔ چنانچہ اس دا فیصلہ سی کہ دارا شکوہ دی رخصتی لازم اے۔ اس دا تختِ دہلی دا ہندو پسند دعوے دار دے طور اُتے موجود ہونا، سلطنت وچ فتنہ و فساد دا باعث سی۔ بلکہ جنوبی ایشیا وچ مسلم اقتدار نوں ختم کرنے دا باعث بن سکدا سی۔ اس طرح مجبور ہوئے کراس نے شاہجہان دا ذاتی عملہ اس دے کولوں ہٹا دتا، تے اس دے گرد اک نواں انتظامی ڈھانچا قائم کردتا۔ ایتھے اورنگ زیب دا اک خط جو اس دے مجموعۂ مکاتیب وچ موجود اے، لازماً زیرِ نظر رہنا چاہیدا۔
“میں اعلیٰ حضرت توں بار بار درخواست کردا ہاں کہ ایہ اگ بھڑکانے والے خطوط نہ لکھے جاواں۔ ہن وچ بے بس ہوگیا ہون۔ وچ انہاں فتنہ پرداز خواجہ سراواں نوں آپ دے عملے توں فارغ کررہیا ہون۔ وچ کئی دفعہ ایہ یقین دہانی وی کراچکيا ہاں کہ آگرہ دی طرف بڑھدے ہوئے میری ذرا وی خواہش نئيں سی کہ وچ شاہِ اسلام توں تخت کھو لاں۔ وچ اللہ نوں گواہ ٹھہراندا ہاں کہ ایسا بُرا خیال میرے ذہن وچ آیا ہی نئيں۔
آپ دی علالت دے ابتدائی ایام وچ جدوں شہزادہ نے، جس وچ اک مسلمان دے شریفانہ کردار دا ذرہ بھر نقش موجود نئيں، اقتدار ہتھ وچ لیا تے الحاد تے بے دینی دا علم بلند کيتا تاں ميں نے اسنوں اپنی اسلامی ذمہ داری سمجھیا کہ اسنوں مسندِ اقتدار توں اُتار پھینکاں۔ چونکہ آپ عالی وقار دا اک ہی جانب جھکاؤ رہیا، حالات دی سنگینی دا احساس نہ کرپائے تے وڈے شہزادے نوں بے دینی پھیلانے دی آزادی دتے رکھی۔ ميں نے تہیہ کرلیا کہ اس دے خلاف جہاد کراں۔”
وہ تشویش ناک صورتِ حال کیہ سی جو اورنگ زیب دے ذہن نوں پریشان کررہی سی؟ ایہ ہندوستا ن نامی غیر مسلم سمندر وچ مسلم امہ دے مستقبل دا سوال سی۔ مسلمان اک دوسرا اکبر نئيں دیکھنا چاہندے سن ۔ داراشکوہ دی تخت نشینی سوسائٹی تے مملکت دے اسلامی خدوخال مٹا کررکھ دیندی۔ بلکہ مملکت، مسلم حمایت توں محروم ہوجاندی، جو اس دے وجود تے تسلسل دا وڈا ذریعہ سی۔ حکیم الامت اقبال نے تقریباً ایہی گل فرمائی سی۔
تخمِ الحادے کہ اکبر پرورید
باز اندر فطرتِ دارا ارمید
(اکبر نے الحاد دا جو بیج بویا اوہ دارا دی شکل وچ دوبارہ پھوٹ پيا۔)
اورنگ زیب دے ارادےآں دا پتہ شاہجہان دے ناں اس دے اک ہور خط توں وی ہُندا اے:
“جب تک طاقت تے اختیار آپ دے مبارک ہتھوں وچ رہیا، آپ دی اطاعت مجھ اُتے لازم سی۔ اللہ بزرگ اوہ برتر گواہ اے کہ ميں نے اپنی حدود توں کدی تجاوز نئيں کيتا۔ لیکن جدوں آنجناب بیمار پڑگئے تاں شہزادے (دارا) نے آپ دے اختیارات سلب کرلئی۔ اس نے پیغمبر اسلام ﷺ دے دین دی جگہ ہندوواں دا بت پرستانہ مذہب پھیلیانا شروع کردتا، جس توں سلطنت وچ بے چینی پھیل گئی۔ اپنے آپ نوں آپ دا حقیقی جانشین سمجھ کر اُس دارا نے آپ نوں بادشاہی توں معزول کردتا، جس دا ميں نے گزشتہ خطوط وچ ذکر کيتا۔ چنانچہ وچ برہان پور توں چل پيا کہ کدرے یومِ آخرت اللہ تعالیٰ مینوں ذمہ دار نہ ٹھہرائے کہ ميں نے فساد نوں کیوں نئيں دبایا۔”
دوسرے خطوط دی طرح اس خط وچ وی اورنگ زیب اپنی کامیابی نوں اللہ دی عطا کردہ دسدا اے، جو اُس دے مومن بندےآں نوں نصیب ہُندی اے۔ اوہ باپ توں پوچھدا اے کہ جے آپ دی مدد توں داراشکوہ کامیاب ہوجاندا اے، تاں کيتا صورتِ حال بن جاندی؟ کيتا اس توں مسلماناں اُتے تباہی نہ آجاندی تے دنیا بے نور نہ ہوجاندی؟ اس دے باوجود باپ دے لئی محبت تے احترام دا جذبہ اس دے دل وچ موجزن رہیا۔ اس خط وچ اوہ لکھدا اے:
“انہاں حالات وچ اللہ تعالیٰ دی عنایات اُتے شکر گزار ہاں جو مجھ اُتے ہوئیاں۔ آپ نے میری تعلیم و تربیت تے نگہداشت دے لئی جو کچھ کيتا اس اُتے اظہارِ تشکر وی میرے لئی ممکن نئيں۔ وچ کِسے صورت اس سعادت توں محروم نئيں ہونا چاہندا، نہ وچ اپنے فرائض توں کوتاہی دا ارتکاب گوارا کرسکدا ہون۔ نہ وچ اس مختصر عرصۂ حیات دی خاطر اپنے آپ نوں اجازت داں گا کہ آپ دے احساست نوں ذرا وی ٹھیس پہنچ پائے۔ جو کچھ پیش آیا اوہ اللہ دی مشیت سی تے ايسے وچ قوم تے سلطنت دے لئی خیر تے بھلائی اے ۔”
یہ اک عظیم بادشاہ دا اپنے “قیدی” باپ دے ناں خط اے۔ اس وچ پسرانہ جذبات نيں، اوہ باپ نوں تسلی دے رہیا اے کہ اللہ دی مشیت تے رضا دے سامنے سر جھکالے تے دل میلا نہ کرے۔ فی الاصل ایہ حالات نوں معمول اُتے لیانے تے مصالحت دی اک پیشکش سی، تاکہ محبت تے اعتماد دی فضا بحال ہوئے۔ اس توں اسلام دے لئی اس دی گہری محبت دا اظہار وی ہُندا اے تے ایہ کہ اسنوں مسلم امت تے مملکت دے متعلق کيتا اندیشے لاحق سن انہاں توں وی آگاہی ہُندی اے۔ شاہجہان جو ہمیشہ ہی اک مشکل باپ بنا رہیا، آمادہ نئيں ہورہیا سی کہ نظام دی اصلاح ہوئے تے معاملات فیر توں ٹھیک ہوجاواں۔ انسان جدوں اُنہاں حالات نوں دیکھدا اے جنہاں وچ اورنگ زیب پھنس چکيا سیاور ساری موجود شہادتاں دا جائزہ لیندا اے تاں اسنوں حیرت ہُندی اے کہ آخر اُس نے باپ توں اوہ کیہ بُرا سلوک کيتا جس دا الزام اسنوں ہندو، یورپی تے سیکولر مؤرخین تے تجزیہ نگار دیندے نيں۔
اور اپنے والد شاہ جہان نوں قلعے وچ نظر بند کر دتا لیکن اس توں بد سلوکی نئيں کيتی تے نہ ہی ہور بادشاہاں دے برعکس تخت نشینی دی اس جنگ وچ اپنے والد نوں قتل کيتا۔ کچھ لوک کہندے نيں کہ اورنگزیب نے اپنے سگے والد شاہ جہان نوں قلعے وچ محدود کیوں کيتا۔ اس دی وجہ مورخین ایہ دسدے نيں کہ اورنگزیب دے خلاف دارا شکوہ دی قیادت وچ تمام تر جنگاں شاہ جہان دے حکم پہ لڑیاں گئیاں تے اس گل پہ اورنگزیب نے فتح دے بعد شاہ جہان نوں قلعے تک محدود تاں کر دتا لیکن نہ اس توں بدتمیزی کی، نہ اس دی روگٹھ ضروریات وچ کمی دی تے نہ اسنوں قتل کيتا۔
اورنگ زیب دی تخت نشینی توں لے کے 1666ء تک شاہجہان قلعہ آگرہ وچ قیام پزیر رہیا۔اس دوران شاہ جہان نوں روپے پیسے، کھانے پینے، نگہداشت کسی چیز دی کمی نئيں دتی گئی صرف اس دے قلعے توں باہر جانے پہ پابندی سی۔ ملیا صالح کمبوہ نے شہنشاہ شاہجہان دے اُنہاں اواخر ایام دا تذکرہ “عمل صالح وچ کیہ اے جو شاہجہان نے سنہ 1658ء توں 1666ء تک آگرہ دے قلعہ وچ نظر بندی دی مدت وچ گزارے۔
شاہجہان قلعہ آگرہ وچ نظر بند سن، اِس دے باوجود اُنہاں دے فیض و کرم دا دروازہ کھلا رہیا۔ ضرورت مند ہمیشہ اُنہاں تک پہنچ کے اُنہاں دے جود و اِحسان توں فیض یاب ہوئے۔ سید محمد قنوجی سال 32 جلوس دے آغاز توں ہی ہمیشہ شاہجہان دی مجلسِ خاصہ وچ حاضر رہندا، قرآن کریم دے نکتے تے حدیث رسول صلی اللہ علیہ وسلم بیان کرکے حاضرین نوں مستفید کيتا کردا۔ اِس مدت وچ شاہجہان صبر و قناعت دے نال قلعہ آگرہ وچ گوشہ نشاں سن ۔ دِن رات دا زیادہ حصہ اللہ تعالیٰ دی عبادت تے فرض و سنت نمازاں ادا کرنے، کلام اللہ دی تلاوت و کتابت وچ بسر ہُندا۔ بزرگاں دے اقوال تے رسول مقبول صلی اللہ علیہ وسلم دی احادیث سنیا کردے سن، فیض و بخشش تے سخاوت دا دروازہ کھلا رہندا سی۔16
جے اورنگزیب قلعے وچ نظربندی دے دوران شاہ جہان دے حقوق تے روپے پیسے کھانے پینے وچ کمی کردا تاں کس طرح ممکن سی کہ اوہ ضرورت منداں نوں نوازتا، جے اورنگزیب اس دی۔حق تلفی کردا تاں شاہ جہان دے پاس تاں اپنے معمولات دے پیسے نہ ہُندے، ضرورت منداں دی مدد تاں بعد دی گل سی۔
تیورنیا دا معاملہ ایہ اے کہ اورنگ زیب تے شاہجہان دے تعلقات دے بیان وچ اُس نے بدترین تعصب دا مظاہرہ کيتا اے۔ اسنوں ایہ گل “عجیب” لگتی اے کہ اورنگ زیب نے باپ دے اخراجات اُتے قدغن لگائی تے خزانہ اپنے ہتھ وچ لے لیا۔ حالانکہ اوہ جاندا اے کہ اورنگ زیب نوں ختم کرنے دے لئی دارا دی کوششاں نوں مالی معاونت شاہجہان ہی فراہم کررہیا سی۔ تیورنیا نوں ایہ گل جاننا چاہیدا سی کہ داراشکوہ نوں ملنے والی رقوم دا سلسلہ نہ روکیا جاندا تاں ملک وچ افراتفری، انتشار تے ہنگامہ جاری رہندا۔
طرفہ تماشا ایہ اے کہ تختِ شاہی توں تاں شاہجہان دے وڈے بیٹے داراشکوہ نے اُتارا سی، نہ کہ اورنگ زیب نے، جو آخری گھڑی تک باپ دے احترام وچ دوسرے بھائیاں دے برعکس تخت اُتے بیٹھنے توں انکار کردا رہیا۔ جے اس نے قلعہ وچ داخلے دے تھاںواں اُتے محافظ بٹھادیے سن یا شاہجہان نوں گھیرے رکھنے والے خواجہ سراواں نوں کڈ دیاندا تاں اس وچ کیہڑی ایسی بُری گل سی؟ سیکولر دانشور شاید ایہی سمجھدے نيں کہ آگرہ دا قلعہ وی لاہور یا اٹک قلعےآں دی طرح دا کوئی قید خانہ سی۔ حقیقت اس توں بالکل مختلف سی۔ سچ ایہ اے کہ قلعہ دے اندر موجود شاہی محل مردے دم تک شاہجہان دے قبضہ وچ رہیا۔ برنیئر دا اظہارِ عداوت و خصومت اُسنوں ایہ مننے دی اجازت دے دیندا اے کہ اگرچہ شاہجہان دی رہائش گاہ اُتے محافظ بٹھادیے گئے سن، لیکن اورنگ زیب ہمیشہ باپ توں عزت و احترام توں پیش آیا تے اُسنوں عیش اوہ تنعم تے توقیر توں نوازتا رہیا۔ برنیئر دی گواہی ایہ وی اے کہ شاہجہان نے جو کچھ منگیا اورنگ زیب نے مہیا کردتا: “اُس نے اُسنوں تحائف توں لاددتا۔ اک فال گر کاہن دی طرح اُس توں مشورے لیندا رہیا تے اس دے باپ دے ناں لکھے گئے خطوط توں فرض شناسی تے اطاعت گزاری دا اظہار ہُندا اے ۔”
اورنگ زیب نے انہاں جذبات تے فیاض رویاں دا برتاؤ اس والد دے نال کيتا جس نے جواب وچ پدرانہ شفقت توں ہتھ اُٹھالئی سن، جو اُسنوں ختم کرنے دے لئی پہلے داراشکوہ توں ملیا رہیا، فیر خود قلعہ وچ اسنوں موت دے گھاٹ اُتارنے دی منصوبہ بندی کی، بلکہ مراد نوں وی اکسایا کہ اُسنوں قتل کردے۔ شاہجہان دا مراد دے ناں خفیہ خط جسنوں اورنگ زیب دے چست تے بیدار خفیہ کاراں نے راستے وچ اُچک لیا، واقعی اک متعصب تے مایوس ذہن دی پیداوار اے۔ پوری سلطنت مراد اُتے نچھاور کرکے اوہ اُسنوں شہہ دے رہیا اے کہ اورنگ زیب نوں کھانے دی دعوت وچ بُلیا کے قتل کردے۔ خط دے لفظاں خون منجمد کرنے والے نيں:
“بادشاہیِ کل ہندوستان باطبیب نفس و توئی ضمیر بہ آں فرزند سعادت پیوند حوالہ نمودہ ایم۔ برادر زادہ رابہانہ ضیافت بہ خانۂ خود طلب داشتہ کار۔۔۔۔”
شاہجہان نے ایہ سازشی انداز کیوں اختیار کيتا؟ اک پیچیدہ سوال اے۔ شاید ایہ اک غیر متوازن نفسیات دا مسئلہ اے۔ بہر کیف، اورنگ زیب نے ہر پیمانے توں اپنے آپ نوں عظیم ترین مغل حکمران ثابت کيتا کہ اوہ خود اپنے ناں دی طرح تختِ شاہی وچ جڑا ہويا ہیرا دکھادی دیندا اے۔ باپ دے متعلق اس دے خدشےآں بے بنیاد نہ سن ۔ اس امر دے کافی شواہد موجود نيں کہ باپ دی نگرانی دا فیصلہ اس نے جوابی طور اُتے خود حفاظتی دے پیشِ نظر کيتا۔ ایہی وجہ اے کہ بقول برنیئر جدوں اورنگ زیب ابتدائے حکومت وچ سخت بیمار پيا تاں اس نے اپنے بیٹے سلطان معظم نوں وصیت کيتی کہ اس دی وفات دی صورت وچ اوہ اپنے دادا ( شاہجہان) اُتے توں نقل و حرکت دی ساری پابندیاں اُٹھادے۔
اپنے اک خط وچ ، جس دے متعلق برنیئر دا دعویٰ اے کہ اس نے خود لکھیا اے، اورنگ زیب کھل دے باپ توں اک متنازع فیہ گل کردا اے۔ برنیئر دے مطابق اس قضیے وچ اورنگ زیب عام مغل رواج دے مطابق میت دی جائیداد شاہی خزانے دے لئی ضبط کرنے دے خلاف اے تے کہندا اے، “بے شک ایہ طریقہ سودمند ضرور اے لیکن کيتا اس وچ موجود بے انصافی تے ظلم دا اسيں انکار کرسکدے نيں؟”
خط دے مندرجات دسدے نيں کہ شاہجہان نہ صرف مرنے والےآں دی جائیداد ضبط کرنے دی تجویز دے رہیا اے بلکہ سلطنت دی جغرافیائی حدود تے اموال وچ وادھا دی تلقین وی کردا اے۔ مگر اورنگ زیب دا اسلامی ضمیر ایہ گلاں گوارا نئيں کردا۔ سلطنت دی توسیع توں وی اوہ انکاری اے۔ اس دا خیال اے، “عظیم فاتح ہمیشہ عظیم بادشاہ ثابت نئيں ہوئے۔ واقعی عظیم حکمران اوہ اے جو اپنی زندگی دا وڈا مقصد ایہ بنائے کہ اپنی رعیت اُتے عادلانہ حکومت کرنی اے۔۔۔”
اپنے بارے وچ شاہجہان دا منفی تاثر زائل کرنے دے لئی اوہ کہندا اے، “جداں آپ دا گمان اے، تخت اُتے بیٹھنے دے بعد وچ مغرور تے گستاخ نئيں ہوگیا۔ آپ دا چالیس سالہ تجربہ آپ نوں دسنے دے لئی کافی اے کہ تاج شاہی کتنا بوجھل زیور اے تے عوام دی نظراں توں ہٹتے وقت حکمران کتنا دکھی تے مغموم ہُندا اے ۔”
قطعِ نظر اس دے کہ ایہ خط اورنگ زیب دے خلاف بدخواہاں دے انہاں الزامات نوں دفن کردیندا اے کہ اوہ تخت سنبھالنے دے بعد باپ نوں قید کرنے تے اس دے نال زیادتیاں کرنے دا مرتکب ہويا۔ تصویر ایہ بنائی جاندی اے کہ باپ جیل وچ سڑ رہیا اے، کوئی اس توں گل نئيں کرسکدا، نہ مل پاندا اے، واقعات دے اعتبار توں قطعاً نادرست اے۔ مذکورہ خط اورنگ زیب دی صحیح شخصیت وی سامنے لاندا اے۔ باپ بیندا اک دوسرے توں صلاح مشورہ کردے پائے جاندے نيں۔ جتھے اوہ اپنے باپ توں اختلاف کردا اے، اوتھے دلیل تے برہان اے۔ ایہ ٹھیک اے کہ اس نے دو ٹوک فیصلے کیتے لیکن اوہ نہ بدخو سی تے نہ ظالم۔ اس دے بیان توں صرف اسلامی جوہر آشکارا ہورہیا اے، جسنوں اپنی رعیت دے بہبود دی فکر لاحق سی تے اس دا ایہ عزم سی کہ اوہ عوام نوں عدل و انصاف دے گا۔
“رقعاتِ عالمگیر” ساڈے ذہناں وچ ایداں دے بیٹے دا تصور بٹھاندا اے جو والد دے احترام دا بے حد خیال رکھدا اے تے اپنے بیان وچ بیچ وچکار گہری احترامی کیفیت تے اطاعت دے لفظاں استعمال کردا جاندا اے۔ مثلاً اوہ اکثر و بیشتر باپ نوں خطاب کردے ہوئے “پیر و مرشد”، قبلہ و کعبہ”، قبلۂ دین و دنیا”، قبلۂ جتھے و جتھے سلامت”، “اعلیٰ حضرت”، “مرشد کامل سلامت” جداں القاب استعمال کردا اے۔ جدوں کہ اپنی ذات دے لئی “مریدفدوی” تے “مرید عقیدت کیش” جداں لفظاں ہی مناسب سمجھدا اے۔
باپ دی وفات دے بعد اک وزیر نے اورنگزیب نوں ملیا مت کيتا کہ تسيں نے اپنے باپ نوں قید کر کے سنگین غلطی کی،اورنگزیب دی اکھاں وچ آنسو آ گئے اوہ بولا ”جس دن ميں نے اپنے والد نوں قید کیہ اوہ میری زندگی دا مشکل ترین دن سی لیکن ایہ حالا ت دا تقاضا سی ،اورجے اس وقت وچ ایہ مشکل فیصلہ نہ کردا تاں اج مغلیہ سلطنت دا سورج غروب ہوئے چکيا ہوئے توں “۔17 جتھے تک گل اے شکست دے بعد دارا شکوہ دے انجام تے اس ےک واورنگزیب دے ہتھوں قتل دی تاں برنیئر دی اطلاع اے کہ داراشکوہ دی موت علماء دی اک مجلس دے اجتماعی فیصلے دے نتیجے وچ ہوئی سی نہ کہ اورنگ زیب دے شاہی فرمان دے نتیجے وچ ۔ علماء دی مخاصمت دی وجہ ظاہر اے داراشکوہ دے کافرانہ عقائد سن، جنہاں دا اوہ اپنے آغازِ جوانی توں برملا اظہار کررہیا سی۔ اس نے ست کتاباں لکھياں جنہاں وچ دو اشتراک توں لکھی گئياں، ہور اُپنشد دا فارسی ترجمہ کيتا۔ چنانچہ اشرافیہ دی اکثریت، علمائے کرام تے عوام الناس وچ اس دے کفریہ عقائد دا چرچا سی۔
برنیئر دا مدیر کانسٹیبل منہوچی دے حوالے توں دسدا اے، “عیسائی جذبات جنہاں دے ذریعے مشنری پادریاں نے کوشش کرکے اسنوں (یعنی دارا کو) سرگرم کيتا سی، اس دی زندگی دے آخری لمحات وچ بیدار ہوگئے سن ۔” موت توں پہلے اُسنوں کہندے سناگیا:
“محمد ﷺ مارہ مکوشد، ابن اللہ مریم می باشید۔” (محمد ﷺ مینوں موت دے رہیا اے، جدوں کہ ابن اللہ تے مریم مینوں نجات دلاون گے)
سانوں یقین نئيں اے کہ دارا دا سر اورنگ زیب نوں دکھایا گیا سی یا نئيں، برنیئر دا بیان اے کہ سر بادشاہ دے پاس لیایا گیا۔ اس نے پانی منگایا، سر دھویا تے چہرے اُتے نظر پڑدے ہی اوہ بھائی دے انجام اُتے رودتا تے کہیا، “آہ بدبخت! ایہ منظر میری اکھاں نوں ہور اذیت نہ دے۔ ایہ سر لے جاؤ تے مقبرۂ ہمایوں وچ دفن کردو۔” جے اورنگ زیب اِنّا ہی ظالم تے سخت گیر سیجداں کہ ازام دتا جاندا اے تاں خود اپنے بھائی دے انجام اُتے اوہ رو کیوں رہیا سی؟ تے سب نوں چھڈ کے اس نے کٹا ہويا سر خود کیوں دھویا؟ کيتا ظالم تے سنگ دل انسان دا رویہ ایسا ہی ہُندا اے ؟ لیکن جھوٹھ بولنے والےآں نے ایہ کہانی گھڑ دتی کہ اس نے کٹے ہوئے سر توں بدتمیزی دی تے اسنوں شاہ جہان دے پاس بھیج دتا جو اسنوں دیکھ کے غم دے مارے بے ہوش ہوئے گیا جدوں کہ خود برنیئر جو انہاں دناں دربار وچ موجود سی تے اورنگزیب توں تعصب دی بنیاد پہ بار بار اسنوں نشانہ تنقید بناندا اے اوہ وی ایہ گل نئيں کردا۔
سچ ایہ اے کہ داراشکوہ ہندو مدد تے عیسائی مشنریاں، تجار تے کرائے دے قاتلاں دی درپردہ تائید حاصل کرکے لوکاں دی اسلامی روح کچلنا چاہندا سی۔ اورنگ زیب نے مسلم عوام دی مضبوط حمایت دے ذریعے اس دا مقابلہ کيتا۔ اُتے دارا آخر بھائی سی۔ اوہ مسلمان گھرانے وچ پیدا ہونے والے شہزادے دے انجام اُتے فطری طور اُتے آبدیدہ سی، لیکن انہاں احساست دے علی الرغم اُسنوں کچھ تے کرنا پيا کیوں کہ نہ قانونِ شرع دا کوئی ضابطہ اجازت دے رہیا سی تے نہ سلطنت دی سلامتی دے حوالے توں ایہ گل قابلِ قبول سی کہ کفر تے ارتداد نوں سزا دتے بغیر بچ جانے دتا جاندا۔ جس حوالے توں وی دیکھو، داراشکوہ مسلم تشخص دے تزویراندی تقاضاں دے لئی خطرہ بن گیا سی، اوہ مسلمان جو اقلیت وچ ہونے دے باوجود ہندوستان دے حکمران سن ۔ ایتھے اُتے اک ہور حیرت انگیز گل پیشِ نظر رہنی چاہیدا تے اوہ ایہ کہ اورنگ زیب توں پہلے وی برادر کشی دیاں جنگاں ہوئیاں تے خون بہائے گئے۔ انہاں سب وچ صرف اورنگ زیب نوں خنجر آزمائی دے لئی منتخب کرنا خاص مقصد تے ارادے دا پتہ دیندا اے۔
قابلِ غور پہلو ایہ اے کہ جانشینی دی جنگ داراشکوہ نے شروع دی سی۔ عملاً آگرہ وچ ڈیرہ ڈال کر باپ نوں تنہا کردتا سی (برنیئر کہندا اے “قید کردیاتھا” )۔ باپ دے جعلی دستخط کیتے تے جسونت سنگھ دی کمان وچ متحدہ افواج نوں مسلماناں توں لڑنے بھیجیا۔ اس دے باوجود دارا تاں بے قصور اے، خوش اطوار اے، اعلیٰ حسیات دا مالک تے عقل و دانش وچ پورا صوفی بزرگ، “مرشدِ باصفا” تے جانے کیہ کيتا اے۔ دارا شکوہ کےاگلا بادشاہ بننے دا پورا امکان سی ، مگر ایسا ہوئے نہ سکا۔ اس دی وجہ اس دی بدمزاجی، غرور، اورنگزیب سمیت باقی بھائیاں دے خلاف سازشاں تے جنگی مہارت وچ کمزوری سی ۔اورنگزیب نے دارا شکوہ دے بیٹے سلیمان شکوہ نوں وی گوالیار دے قلعے وچ جیل وچ ڈال دتا سی کیونجے اوہ وی اپنے باپ دے زیر اثر تے اس دے نظریات توں متاثر سی تے اس لئی کہ کدرے اوہ باپ دے انتقام دے نشے وچ فیر کوئی انتشار نہ پھیلائے۔
اب اسيں تیسرے بھائی مراد بخش دی طرف آندے نيں۔ دارا دی شکست دے بعد اورنگزیب دے قدم مضبوط ہوئے تے چلے گئے ،مراد تے شجاع نوں اورنگزیب دی کامیابیاں دا احساس ہوئے اتو انہاں نوں اپنا مستقبل تاریک دکھا ئی دینے لگیا ، اوہ دونے اورنگزیب دے خلا ف سازشاں کرنے لگے ۔
شہزادہ مراد دے معاملہ وچ وی جھوٹھ دی آمیزش اے۔ اورنگ زیب نے اُسنوں وی قتل نئيں کيتا سی۔ بلکہ دونے بھائی داراشکوہ تے اس دے ہندو مشرکانہ عقائد دی ترویج دے خلاف صف آراء سن ۔ کئی مؤرخین دسدے نيں کہ مراد مزاجاً تند و تیز سی۔ شرابی تے خوشامد پسند سی۔ اس اُتے اس دی جرأت تے حوصلہ مندی نے مہمیز لگائی۔ مفاد پرستاں دے گھیرے وچ آکے اوہ جلد ہی انہاں دے سازشی چکراں وچ آگیا۔
اورنگ زیب توں معاہدہ دے نتیجے وچ اُسنوں کابل، لاہور، کشمیر، ملتان، بھکر، ٹھٹھہ توں لے کے خلیجِ اومان تک حکمرانی دے لئی وسیع علاقہ مل گیاسی۔ لیکن اس دی ذہانت دے مقابلے وچ اس دے لمبے چوڑے ارادے تے حوصلے اسنوں لے ڈُبے۔ اورنگ زیب توں تعاون دے عہد وپیمان نوں پسِ پشت ڈال کر اس نے شاہجہان توں تعاون دی پینگاں بڑھاواں۔ ایہ جاندے ہوئے کہ شاہجہان اورنگ زیب دے معاملات وچ الجھے ہوئے نيں تے معاملہ اورنگ زیب دی فتح وی ختم نئيں ہوئے گا، اپنے لئی خصوصی معافی دا خواست گار ہويا۔ شاہجہان نے وی معذرت قبول کرکے معافی دے دتی تے نال ہی پورے مسلم ہندوستان اُتے اس دا حقِ حکمرانی وی تسلیم کرلیا۔ اہم ترین گل ایہ سی کہ ایتھے اُتے وی شاہجہان نے اسنوں یعنی مراد بخش نوں اورنگ زیب تے اس دے بیٹےآں دے قتل دا مشورہ دتا۔
ایہ اوہ دن سن جدوں آگرہ اُتے اورنگ زیب نے کنٹرول حاصل کرلیا سی۔ اس نے زخمی مراد نوں صحت یابی دے لئی پِچھے چھڈ ا تے خود داراشکوہ دے تعاقب وچ چل پيا، جو دہلی وچ دیرہ جمائے بیٹھیا سی۔ لگدا اے بیٹے (دارا) تے باپ دی یکجائی انہاں نوں اورنگ زیب دے خلاف سازشاں دا موقع دے رہی سی۔ اس موضوع اُتے اورنگ زیب دے خطوط کافی روشنی ڈالدے نيں۔ مراد دے خدشےآں جو اورنگ زیب دے ارادےآں دے متعلق اس دے ذہن وچ جنم لے سکدے سن، ختم کرنے دے لئی اورنگ زیب نے اُسنوں دو سو گھوڑے تے ویہہ لکھ روپیہ بھیجیا۔ نال ہی ایہ یقین دہانی وی کرادتی کہ دارا دا معاملہ کامیابی توں سلجھاندے ہی اُسنوں واپس اپنے موعودہ علاقہ دی طرف جانے دی اجازت ہوئے گی۔لیکن مطلق بادشاہی دے خواب مُراد نوں اَنھّا کرچکے سن ۔ اس نے شاہجہان دی گل مان لی تے تختِ شاہی اُتے اپنے دعوے دا اعلان کردتا۔ اس صورتِ حال نے اورنگ زیب نوں دکھی تے آزردہ کردتا۔ اُسنوں نتائج دا خوف لاحق ہوگیا کیونجے ہن تن حریف اُس دے سامنے سن ۔ چنانچہ اس نے خطرے نوں سر ابھارنے توں پہلے کچل دتا۔ مراد نوں پھڑ کر گوالیار دے قلعے وچ ڈال دتا۔ اوتھے اسےفیاضانہ عطیات توں نوازیا گیا۔ اس دا گھرانہ اس دے نال رہیا تے اس دی خاص محبوبہ سرستی بائی اُس دی دسترس وچ رہی۔ لیکن مراد دی بگڑی نفسیات نوں چین نئيں آیا، اُس نے فرار دی کوشش کيتی۔ اُسنوں اس وقت گرفتار کرلیا گیا جدوں اوہ اپنی محبوبہ توں رخصت ہورہیا سی۔ اورنگ زیب اُسنوں قتل کرسکدا سی، لیکن اس نے اس دے خون توں ہتھ رنگنا پسند نہ کيتا۔ اسنوں چار سال حفاظتی حراست وچ رکھیا گیا، ایويں اسنوں اچھی خاصی مہلت دتی گئی کہ اوہ کوئی فیصلہ کرسکے۔
پر جدوں اورنگ زیب سریر آرائے سلطنت ہويا تاں قاضی دی عدالت وچ مراد دے خلاف قصاص دا مقدمہ دائر ہوگیا۔ اس اُتے الزام سی کہ اُس نے اپنے وزیر سید علی نقی نوں قتل کردتا سی۔ ایہ مقدمہ مقتول دے بیٹے دی استدعا اُتے قائم ہويا سی۔ عدالت نے علی نقی دے بیٹے نوں دیت قبول کرنے اُتے آمادہ کرنا چاہیا لیکن اوہ قصاص (خون دے بدلے خون) اُتے اڑا رہیا۔ اورنگ زیب نوں اس دے خلاف قصاص دا مقدمہ چنگا نہ لگا۔ اس نے مقتول دے بیٹے دے سامنے ناراضگی دا اظہار کيتا۔ خافی خان دا حوالہ میاں محمد نے دتا اے کہ “مغضوب النظر بادشاہ گردید” (بادشاہ دی نظر وچ مغضوب ٹھہرا)۔ کچھ لوک کدرے گے کہ اورنگ زیب قاضی دے فیصلے نوں ختم کرسکدا سی ۔ ہاں اوہ کرسکدا سی لیکن اس نے نئيں کرنا سی۔ بطور اک مسلمان دے جس دی نظر وچ اہمیت شریعتِ الٰہی کيتی سی تے عدالدی فیصلے دا احترام سی، اسنوں معاملے توں دور ہی رہنا سی۔ دل وچ اوہ بے شک کڑھدا رہندا تے غم توں گھلدا رہندا لیکن اس نے قانون نوں راستہ دینا سی کہ اوہ اپنا آپ منوائے۔
اورنگ زیب نوں بدنام کرنے دے لئی برنیئر کہانی بندا اے کہ مراد دے نال دھوکھا کيتا گیا تے اُسنوں دارا نوں ختم کردینے دے بعد بادشاہ بنانے دا وعدہ پورا نئيں کيتا گیا۔ برنیئر دی دلیل ایہ اے کہ جدوں دارا دے خلاف متحدہ محاذ بنانے دے لئی اورنگ زیب کوشاں سی تاں اس نے مراد توں وعدہ کيتا سی کہ کامیابی دی صورت وچ سلطنت اُسنوں ملے گی۔ لیکن ایتھے فیر برنیئر دی زنبیل چالبازیاں توں بھری ہوئی اے تے اوہ منہ بھر بھر کر جھوٹھ بولدا اے۔ اوہ اپنے دعوے دے ثبوت وچ کوئی دستاویز سامنے نئيں لاندا۔ بس دونے دے درمیان معاہدے دی اپنی تاویل بیان کردا اے کہ اورنگ زیب نے اپنے چھوٹے بھائی نوں “اعلیٰ حضرت” کہہ کے مخاطب کيتا سی۔ کیونجے طے شدہ برتر مرتبے دا ادب و لحاظ اسنوں کرنا سی۔
خوش قسمتی توں معاہدے دا متن اورنگ زیب دے مکاتیب دے مجموعے وچ موجود اے، جس وچ واضح طور اُتے لکھیا اے کہ دارا دا معاملہ نمٹانے دے بعد اوہ اپنے تفویض شدہ علاقےآں اُتے حقِ حکمرانی رکھے گا۔ معاہدے وچ من جملہ ایہ وی اے کہ دونے بھائی اکھٹے رہن گے۔ اورنگ زیب دے سامنے مراد نے جو اقرار کيتا سی کہ اس “دشمنِ دین اوہ جان (دارا)” نوں ختم کرنے دے بعد اوہ ہمیشہ اورنگ زیب دا نال دے گا، تے اوہ اپنے طے شدہ علاقےآں دے علاوہ کچھ طلب نئيں کريں گا۔
مراد دے اس عہد دے جواب وچ اورنگ زیب کہندا اے کہ جدوں تک “عزیز تر از جان” بھائی مخلص رہے گا، ساڈی بخشش تے عنایات دا سلسلہ جاری رہے گا۔ ساڈی باہمی محبت تے توجہ اپنے مقاصد دے حصول تے داراشکوہ لعین دا کانٹا کڈ دینے دے بعد پہلے توں وی زیادہ شدت توں جاری رہے گی۔ اس دے اک سنجیدہ مقصد دے طور اُتے ایہ عہد وی اس وچ درج اے کہ، “سید المرسلین محمد رسول اللہ ﷺ دے دین دے قیام تے سربلندی دے لئی تے دارالاسلام توں زندقہ اوہ الحاد نوں اُکھاڑ پھینکنے دی کوشش جاری رہے گی۔ عہد نامے وچ دو آیات قرآنی دا حوالہ موجود اے، جنہاں وچ عہد دی پابندی اُتے زور اے۔ دستاویز دا سرنامہ وی کافی اہم اے، یعنی “عہدنامہ کہ بوجہ التماس بادشاہ زادہ مراد بخش قلمی شد” (عہدنامہ جو بادشاہ زادہ مراد بخش دی درخواست اُتے لکھیا گیا)۔
ہن ویکھو، اس عہد نامے توں کيہ گل سامنے آرہی اے:
- ۔ پہلے اک زبانی معاہدہ ہويا جسنوں مراد دی خواہش اُتے ضبطِ تحریر وچ لیایا گیا۔
- ۔ کہ قول اورنگ زیب نے دتا، جدوں کہ مراد دے نال ایہ عہد ہورہیا سی۔
لیکن برنیئر بددیاندی توں اورنگ زیب نوں قابلِ نفراں بنا کردکھاندا اے۔ اوہ اپنا ہی عہدنامہ ایجاد کردا اے تے فیر اس نقل نوں اصل کردکھاندا اے جس دا الزام اورنگ زیب دے سر اُتے آندا اے تے ایويں اسنوں “برائی دا مجسمہ” بنا کے پیش کردا اے۔
دو شہادتاں ایسی نيں کہ انہاں توں صرفِ نظر ممکن نئيں۔ اک دا ذکر ہوچکيا، جس دا تعلق عہدنامہ توں اے جو اورنگ زیب نوں عہد کرنے والا بنا کے اُچا مرتبہ دیندا اے کہ اوہ دوسرےآں اُتے عنایات کردا اے۔ تے انہاں دوسرےآں وچ مراد بخش وی شامل اے۔ دوسری شہادت سمور گڑھ دی لڑیائی دی کمان اے۔ سٹینلے لین پول (1712–1764 ) لکھدا اے کہ اورنگ زیب نے لڑیائی دی قیادت اپنے ہتھ وچ رکھی، اس دے لفظاں ایہ نيں،
“کمان (قلبِ لشکر) اپنے ہتھ وچ رکھدے ہوئےاس نے مراد نوں میسرہ (سجے بازو) اُتے رکھیا تے بہادرخان نوں میمنہ (سجے بازو) سونپیا۔ تے ہر اول دستے دے نال اپنے بیٹے محمد نوں بھیجیا کہ اوہ توپ خانے دے نال رہے، جو حسبِ معمول سب توں اگلی صف وچ سی۔”
لشکر دی ایہ ترتیب دسدی اے کہ مرکزی کمان اورنگ زیب دے ہتھ وچ رہی جدوں کہ مراد نوں کھبے بازو وچ اضافی کمک والی پوزیشن اُتے رکھیا گیا۔
لڑائی دے بعد اورنگ زیب مراد بخش تے دوسرےآں نوں انعامات دیندا اے۔ ایہ عطیات قبول کرکے تے عہد نامہ دی درخواست دے کے مراد اورنگ زیب دے مقابلے وچ ثانوی حیثیت تسلیم کردا اے تے نہ کہ بادشاہ دی پوزیشن اختیار کردا اے، جداں کہ برنیئر دا دعویٰ اے۔
اورنگ زیب دے لئی سب توں پہلے اپنی جان نوں لاحق خطرات توں نمٹنا ضروری سی، جو بھائیاں تے باپ دی طرف توں اُسنوں لاحق سن ۔ اس دے بغیر اوہ اسلام دی خدمت وی نہ کرپاندا۔ اس دے وڈے بھائی داراشکوہ نوں اصل نفرت اورنگ زیب دے دینی جذبے توں سی۔ دارا نے جدوں اپنی بادشاہی دا اعلان کردتا تاں فیر اورنگ زیب اُس دی نظر وچ صرف اک باغی سی۔
اورنگ زیب دے لئی سب توں پہلے اپنی جان نوں لاحق خطرات توں نمٹنا ضروری سی، جو بھائیاں تے باپ دی طرف توں اُسنوں لاحق سن ۔ اس دے بغیر اوہ اسلام دی خدمت وی نہ کرپاندا۔ اس دے وڈے بھائی داراشکوہ نوں اصل نفرت اورنگ زیب دے دینی جذبے توں سی۔ دارا نے جدوں اپنی بادشاہی دا اعلان کردتا تاں فیر اورنگ زیب اُس دی نظر وچ صرف اک باغی سی۔
اورنگ زیب نے گجرات دے تاجر شاندی داس دا قرض لُٹیا دتا جو اس دے بھائی مراد نے لیا سی۔ اورنگ زیب نے ایسا اس لئی کيتا تاکہ مراد اس دے پالےماں آسکے۔ اورنگ زیب نے اپنی بیٹی دی شادی دارا شکوہ دے بیٹے نال کيتی۔ دارا شکوہ دے فوجیاں تے درباریاں نوں اس نے معاف کردتا تے اپنے دائرے وچ لے لیا۔ کچھ نوں ہی قتل کيتا یا سزا دی۔ 18
اورنگزیب تے دارا شکوہ دی بہن شہزادی جتھے آرا دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ اپنے بھائی دارا شکوہ دے آزاد تے ملحدانہ نظریات توں متاثر سی تے اسنوں اورنگزیب دی طرح بادشاہ بنانے دی خواہش رکھدی سی۔جتھے آرا دے بارے وچ ایہ گل تاں تصدیق شدہ اے کہ اوہ صوفی نظریات رکھدی سی تے ملیا شاہ بدخشی دی مرید سی لیکن اس دے بارے وچ اج تک ایہ ثابت نئيں اے کہ اوہ اپنے بھائی دارا شکوہ دی طرح کسی بے دین یا صوفی دی مرید ہوئے یا ملحدانہ نظریات رکھدی ہوئے۔ سانوں اس گل دا کوئی مستند تاریخی حوالہ میسر نئيں ہوسکا۔ جے اس گل دا کوئی ہمعصر تاریخی حوالہ میسر ہوئے تاں ساڈے قارئین سانوں ضرور آگاہ کرن۔ لیکن اس دے نظریات دے غلط ہونے دے خلاف جو گل جاندی اے اوہ اس دا اپنے بھائی اورنگزیب توں بے تکلف ہونا اپنے بھائی اورنگ زیب نوں “سفید سانپ“ (ہو سکدا اے اورنگ زیب دے چہرے دی رنگت دی وجہ توں ہو) کر پکارنا کردی، کدی کوی، شیر تے چیندا دے ناں توں پکارنا اے۔ ہور ایہ کہ اورنگزیب نے جتھے آرا نوں صاحب-شاہزادی دا لقب دتا۔ اس بارے وچ صحیح جاننا اس لئی مشکل اے کہ جتھے آرا دے بارے وچ مستند تاریخی حوالے نایاب نيں۔
دارا شکوہ توں اورنگزیب دی جنگ دے دوران اس نے اورنگزیب نوں صلح دے اک معاہدے پہ قائل کرنے دی کوشش کيتی جس دے مطابق پنجاب دے علاقے دارا شکوہ دے پاس رہن گے جدوں کہ مرکزی حکومت اورنگزیب عالمگیر دے پاس رہے گی لیکن اورنگزیب عالمگیر نے اس گل نوں دارا شکوہ دے ملحدانہ خیالات دی وجہ توں تسلیم کرنے توں انکار کر دتا۔19دارا شکوہ دی وفات دے بعد دونے بہن بھائیاں دے اچھے تعلقات رہے تے اورنگزیب نے باوجود اس دے جتھے آرا نے جنگ وچ اورنگزیب دے خلاف دارا شکوہ دی حمایت کيتی سی، بہن دے بارے وچ اعلٰی ظرفی دا مظاہرہ کيتا اسنوں روشن آرا دی جگہ صاحب الزمانی دا لقب دیا-20اور اسنوں فیر توں حرم دی خاتون اول دا اوہ مرتبہ دتا جو اوہ شاہجہان دے دور وچ رکھدی سی۔آگرہ وچ اپنی تخت نشینی موقع پہ اورنگزیب نے اسنوں اک اعشاریہ چار ملین روپے مالیت دا سونا دتا تے اس دا سالانہ وظیفہ اک ملین روپے توں ودھیا کر ست ملین روپے کر دتا۔21
نکولاؤ مینوسی تے فرانسس برنیئر جداں متعصب یورپی سیاحاں نے جو انہاں دناں آگرہ مغل دربار وچ موجود سن، نے اس صوفی خاتون دی کردار کشی دی کوشش کيتی تے اس پہ کئی مرداں توں جنسی تعلقات، شراب نوشی تے رقص دے الزامات عائد کيتے جدوں کہ ایہ مکمل جھوٹھ اے جس دی تصدیق کوئی وی غیر جانبدار تاریخی حوالے نئيں کردے۔جتھے آرا نوں اِنّے اختیارات سن کہ اوہ اورنگزیب دی نکتہ چینی کردیاں اورنگزیب دے انتظامی طریقےآں اُتے تنقید بھی۔ اورنگزیب تے اس دی بہن جتھے آرا دے درمیان بعد وچ بہت اچھے تعلقات سن ۔ جتھے آرا دی وفات پر، اورنگ زیب نے انہاں نوں “صاحباۃالزمانی“ دا لقب دتا۔ جتھے آرا دارا شکوہ دے برعکس ملحد یا گمراہ صوفی خیالات دی مالک نئيں سی۔
جے اورنگزیب عالمگیر سلطنت دا بھُکھا ہُندا تاں دو بار اوہ دکن دی عاملیت یعنی گورنری نہ چھوڑدا لیکن برنیئر اس پہ الزام لگاندا اے کہ اوہ ریاکار مذہبی بادشاہ سی۔اورنگ زیب دے مکتوبات دے مطابق اس نے دو بار گورنری توں دست برداری دی پیش کش کی، لیکن باپ دی ناراضی دیکھ کے فیصلہ واپس لے لیا۔ اس دا پہلا استعفیٰ اس وقت سامنے آندا اے جدوں اسنوں دکن دا گورنر نامزد کيتا جاندا اے۔ دس برس بعد اوہ فیر اُس موقع اُتے ایہ پیش کش دہراندا اے، جدوں اس دی بہن شہزادی جتھے آراء اگ وچ جھلس جاندی اے تے اورنگ زیب اُسنوں دیکھنے آندا اے ۔اس دے اک مکتوب وچ دست برداری دی وجہ درج اے۔ اپنی بہن نوں لکھے گئے خط وچ اوہ انہاں ناانصافیاں دا تذکرہ کردا اے جو اُس دے نال کيتیاں گئیاں۔ اگرچہ اوہ کسی دا ناں نئيں لیندا، لیکن واضح طور اُتے اس دا اشارہ باپ تے وڈے بھائی داراشکوہ دی طرف اے۔ زیادہ دُکھ اُسنوں داراشکوہ دے ہتک آمیز رویے توں سی، جس نے شاہجہان نوں آمادہ کرکے شورش زدہ دکن دے گورنر دی حیثیت توں اس دے انتظامی فنڈ کٹ دتے تے اک ایداں دے وقت اس دی زیر کمان فوج وچ کمی کرادتی جدوں کہ اوہ مملکت دے دشمناں توں برسرِ پیکار سی۔ اس تجربے نے اسنوں داخلی سطح اُتے توڑ پھوڑ کر رکھ دتا۔ان خطوط توں ایہ پتہ نئيں چلدا کہ اورنگ زیب نوں اقتدار دی کوئی شدید خواہش سی، بلکہ اوہ تاں سب کچھ دوسرےآں دے لئی چھڈ کے گوشہ نشین ہونا چاہندا سی۔ حیرت انگیز گل ایہ اے کہ اوہی اورنگ زیب جو انہاں لوکاں دی نظر وچ اک ہٹ دھرم شخص سی، جس نے انہاں دے بقول چالاکی توں زہد و تقویٰ دا لبادہ اوڑھ رکھیا سی، اوہ تخت نشینی دے بعد 43 سال دی عمر وچ قرآن پاک حفظ کرلیندا اے۔
اُس دا 43 سال دی عمر وچ قرآن پاک نوں حفظ کرنا خصوصاً اہم گل اے۔ کیونجے چھوٹی عمر دے برعکس اِنّی وڈی عمر وچ حفظِ قرآن بہت مشکل کم اے۔ بچے تاں والدین دے دباؤ تے استاد دی سختی دے تحت ایسا کردے نيں، لیکن وڈی عمر دا انسان آزاد مرضی توں حفظ دی مشقت ايسے وقت اُٹھائے گا جدوں دینی جذبہ اسنوں ایسا کرنے اُتے اُبھارے گا۔”مأثر عالمگیری” وچ اے کہ حالتِ جنگ وچ وی اوہ خشوع و خضوع دے نال نماز ادا کيتا کردا سی۔ بلخ دی مہم دے دوران دشمن دے دستےآں نے اُسنوں گھیر لیا سی لیکن (نماز دے وقت) اوہ گھوڑے توں اُترا تے امامت شروع کردتی۔ امیرِ بلخ عبدالعزیز خان ایہ منظر دیکھ کے اِنّا سخت متاثر ہويا کہ اُس نے لڑیائی توں ایہ کہہ کے ہتھ کھچ لیا کہ ” ایداں دے شخص توں لڑنا اپنی موت نوں دعوت دینا اے ”۔ اورنگ زیب عالمگیر دا رویہ اپنے ذاتی سٹاف، امرائے درباعر تے عام لوکاں دے نال یکساں لحاظ، مروت تے مساوات دا سی۔ باپ نے جدوں نصیحت کيتی کہ “سب نوں اک سا نہ سمجھے تے مقام و مرتبے دے لحاظ توں تمیز روا رکھے۔” تاں اس نے جو جواب دتا اوہ اس دے اعلیٰ اخلاق دا مظہر سی۔ کہندا اے، “عزت تے سربلندی انساناں توں نئيں ملدی، بلکہ کائنات دے خالق تے ماک اللہ دے حضور توں نصیب ہُندی اے ۔” تخت نشینی دے بعد اُس نے نفاذِ شریعت دے لئی بنیادی اقدامات کیتے۔ اخلاقی ماحول نوں گندگیاں توں پاک کيتا۔ جیّد علماء دی مجلس قائم کرکے قوانین دی تدوین کی، جس دے نتیجے وچ “فتاویٰ عالمگیری” منصہ شہود اُتے آگئی۔ یقیناً اس دے ایہ سارے اقدامات مذہبی بہروپ دے زمرے وچ قطعاً نئيں آندے۔
نرم و گداز بستر توں علیحدہ رہ کے اس دی راتاں تہجد وچ گزردیاں۔ زیادہ اہم گل ایہ کہ اوہ تہذیباں دے اسبابِ زوال اُتے وڈی گہری نظر رکھدا سی۔ اوہ اکثر اس دے فکر تے تشویش وچ مبتلا رہیا کہ برصغیر جنوبی ایشیا دے مسلماناں دا مستقبل کيتا ہوئے گا۔ اُسنوں سامنے تاریک دن نظر آرہے سن ۔ اس دے اجداد تے پیش روواں نے اسلام دی تبلیغ تے استحکام وچ برس ہا برس جس تساہل تے لاپروائی توں کم لیا سی، اس دے اثرات سامنے آرہے سن ۔ اوہ اس تباہی و بربادی دا رُخ موڑنا چاہندا سی۔
اورنگ زیب دا اصل جرم کچھ تے اے، جس دے لئی ہر ڈھنگ دے سیکولر عناصر، خواہ ہندو ہون، مغربی مؤرخین ہاں یا ناں نہاد مسلمان پاکستانی سیکولر، اسنوں کدی نئيں بخشاں گے۔ اس نے ہندو دلدل وچ پھسے مسلماناں دا تشخص بچانے دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی۔ ہندو تاں خاص طور اُتے آتش زیر پا نيں ۔ اورنگ زیب نے اسلام دشمناں دی فتح دی امیداں اُتے اس وقت پانی پھیر دتا کہ “دو چار ہتھ جدوں لبِ بام” رہ گئے سن ۔ عیسائی مؤرخ اس لئی اگ بگولا نيں کہ تختِ دہلی اُتے عیسائیت دی حکمرانی دے خواب اس نے بکھیر کر رکھ دئے۔ جے مسلماناں اُتے اکبر تے دارا شکوہ دی طرح دے چند تے حکمران حکومت کرلیندے تاں صحیح تر لفظاں وچ نہ صرف اج پاکستان ناں دی کسی مملکت دا وجود ہُندا، نہ اسلام دی سربلندی یا سیکولر ازم دی مخالفت دے نعرے گونج رہے ہُندے۔
اک علامت دے طور اُتے ساڈے جذبات و احساست اُتے اورنگ زیب دی گرفت بہت مضبوط اے، کیونجے اس نے مسلم شعور نوں حیاتِ تازہ بخشی، ساڈی لڑکھڑائی قومی شخصیت نوں سہارا دتا تے خطرے نوں بھانپنے دی ساڈی سوچ نوں بیداری تے توانائی بخشی۔ اس نے سانوں ایہ وی سمجھیا دتا کہ جدوں خوناں رشتےبھی اسلام دے خلاف صف آراء ہوجاواں تاں انہاں دی کوئی اہمیت باقی نئيں رہندی۔ عالمگیر نوں آزادروی اُتے مبنی کفر دی حقیقی فطرت دا بہ خوبی اندازہ سی۔ ایہ اُسی نے سانوں سمجھیا دتا کہ مذہبی معاملات وچ آزادروی محض اک نظریہ یا فلسفہ نئيں، ایہ تاں قوت تے اختیار کيتی ڈاکٹرائن اے جو حکومت اُتے قبضے توں کم اُتے راضی نئيں ہُندی۔ یا تاں آپ اسنوں سینگاں توں پکڑاں ورنہ ایہ خود آپ نوں اُدھیڑ کر ختم کردے گی۔ بہ ااں ہمہ سیکولر اندازےآں دے مطابق اورنگ زیب نوں رگیدتے رہنا بہت ضروری اے، ورنہ اوہ اپنے کردار توں لوکاں نوں دسدا رہے گا کہ اج اس اکیہويں صدی وچ وی اصل مسئلہ کيتا اے۔ ہور براں اورنگ زیب محض بادشاہ نہ سی، اوہ اک نجات دہندہ سی، اک دوراندیش انسان سی، جسنوں اپنا عظیم و مقدس کردار صاف نظر آرہیا سی۔ اپنے عہد دے منظر نامے اُتے اس نے اپنا کردار کمال خوبی تے حوصلہ مندی توں ادا کيتا۔ فی الواقع اس نے مسلماناں نوں شک، تذبذب تے خوف دی بے سکون کیفیت توں کڈیا۔ انہاں نوں یقین و ایمان تے ولولۂ تازہ دتا، جس نے انہاں نوں اپنی نظراں وچ باوقار بنادتا۔ اج چار صدیاں گزرنے دے بعد وی اس دے مخالفین دی زہریلی پھنکاراں ثابت کردیاں نيں کہ اپنے وقت دی نیام وچ اوہ اسلام دی بہترین تلوار سی۔ اقبال نے کيتا خوب کہیا:
پایۂ اسلامیاں برتر ازاں
احترامِ شرع پیغمبر ازاں
(مسلمان انہاں دی کوششاں دے نتیجہ وچ دنیا وچ بہتر مقام اُتے نيں۔ رسول اللہ ﷺ دی شریعت دا احترام انہاں دے رہینِ منت اے۔)
حوالے
[سودھو]- ۔ بنیادی حوالہ: سیکولر لابی، تریخ تے اورنگزیب عالمگیر، مصنف محمد طارق جان صاحب
- – “Aurangzeb and Dara Shikoh’s fight for the throne was entwined with the rivalry of their two sisters”
- – Richards, John F (2008). The New Cambridge History of India. Delhi: Cambridge University Press. p. 159. ISBN 978-81-85618-49-4.
- – https://books.google.com/books…
- – http://www.royalark.net/India4/delhi6.htm
- – S. Harvey, 1971, Burma; Suhas Chatterjee, 2008.
- – Niccolai Manucci, Storia do Mogor.
- – Cheitharol Kumbaba, p.45.
- – A. Hakim Shah, 2008, The Manipur Governance.
- – https://ur.m.wikipedia.org/wiki/اورنگزیب_عالمگیر
- – Metcalf, Barbara D.; Metcalf, Thomas R. (2006). A Concise History of Modern India (Second ed.). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 20–21. ISBN 978-0-521-86362-9.
- ۔ رقعات عالمگیر، مرتبہ نجیب اشرف ندوی ص22
- ۔ مراۃ الخیال، شیر خان لودھی، طبع کول 1848ء ص154
- ۔ مآثر الامراء، ص225/1-224
- – http://urdu.news18.com/…/dara-shikoh-could-not-become-mugha…
- ۔ ملا صالح کمبوہ : عمل صالح، ص 550/551
- – https://www.urdupoint.com/…/hamain-aurangzeb-banna-pare-ga.…
- – https://www.urdupoint.com/…/hamain-aurangzeb-banna-pare-ga.…
- – Nath, Renuka (1990). Notable Mughal and Hindu Women in the 16th and 17th Centuries A.D. New Delhi: Inter-India Publications. p. 131. ISBN 81-210-0241-9.
- – Preston, page 285.