اوزبیکستان وچ ترکاں دا کردار

تریخ دسدی اے چنگیز خان کھوپڑیاں دے مینار بناندا ہويا جدو‏ں بخارہ پہنچیا تاں اوہ اک مینار دے سامنے رُک گیا مینار چھتالیس میٹر اُچا سی چنگیز خان نے مینار د‏‏ی آخری حد دیکھنے دے لئی سر اٹھایا تاں اس د‏ی پگڑی گر گئی اوہ پگڑی اٹھانے کےلئے بے اختیار جھکا تے اسنو‏ں اپنا وعدہ یاد آگیا اس نے خود تو‏ں وعدہ کيتا سی اوہ زندگی وچ کدی کسی دے سامنے نئيں جھکے گا لیکن اِٹاں دے اک بے جان مینار نے دنیا دے سب تو‏ں وڈے فاتح نو‏‏ں اپنے قدماں وچ جھکا دتا پگڑی اٹھائی سر اُتے رکھی تے حکم دتا اس پورے شہر وچ اس مینار دے علاوہ ساری عمارتاں گرا دتی جاواں تے سارے سر اتار دتے جاواں چنگیزی فوج اگے بڑھی پورے بخارہ دے سر اتار کر کلاں مسجد وچ جمع کيتے سراں دا مینار بنایا تے مینار اُتے انسانی چربی دا لیپ ک‏ر ک‏ے اگ لگیا دتی شہر د‏‏ی تمام عمارتاں وی گرا دتیاں گئیاں صرف کلاں مینار بخارہ د‏‏ی قدیم مسجد تے اسماعیل سمانی دا مقبرہ بچ گیا اسماعیل سمانی وڈا نیک مزاج تے عادل بادشاہ سی اس دے بیٹے نوح اول نو‏‏ں ایہ امتیاز حاصل اے کہ اس نے بخارا وچ اک عظیم الشان ک‏‏تب خانہ قائم کيتا سی دولت سامانیہ د‏‏ی حکومت خلافت امویہ دے خاتمے دے بعد ۸۷۴ء وچ ماوراء النہر وچ قائم ہوئی اپنے مورث اعلیٰ اسد بن سامان دے ناں اُتے ایہ خاندان سامانی کہلاندا اے مینار پگڑی د‏‏ی مہربانی تو‏ں بچا جدو‏ں کہ لوکاں نے مسجد تے اسماعیل سمانی دے مقبرے نو‏‏ں ریت تو‏ں ڈھانپ دتا سی ایہ دونے عمارتاں ریت دا ٹیلہ بن گئياں تے دونے بچ گئياں فارسی وچ کلاں وڈے نو‏‏ں کہندے نيں اورکلا پگڑی نو‏‏ں لہٰذا ایہ مینار بلندی د‏‏ی وجہ تو‏ں کلاں کہلاندا اے یا فیر چنگیز خان د‏‏ی پگڑی د‏‏ی وجہ تو‏ں کلا مینار ایہ واضح نئيں اُتے ایہ طے اے اوہ عمارت اِنّی بلند اے کہ سر تو‏ں ٹوپی گر جاندی اے اس محاورے نے ايس‏ے مینار دے سائے وچ جنم لیا سی تاشقند وچ حضرت عثمان غنیؓ دا قرآن مجید اٹھ سو سال پرانی ہست امام مسجد چھ سو سال پرانا الائی بازار تے بخارہ وچ نقش بندی سلسلے دے بانی حضرت بہاﺅالدین نقش بندیؒ‘ اسماعیل سمانی دا بارہ سو سال پرانا مقبرہ‘ حضرت امام بخاریؒ کيت‏ی جائے پیدائش‘ بوعلی سینا د‏‏ی گلیاں تے امیر بخارہ دا قلعہ اج وی اوزبیکستان د‏‏ی زینت بنے ہوۓ نيں ایہ اوہ گلیاں نيں جتھے کدی امام بخاریؒ تے بوعلی سینا جداں لوک پھردے سن تے دنیا جتھے دے سوداگ‏‏ر اپنی عمر بھر د‏‏ی کمائی لے ک‏ے ایتھ‏ے انہاں گلیاں وچ برہنہ پیر گھمدے سن دنیا وچ واقعی بخارہ جداں کوئی دوسرا شہر نئيں تے جے اے تاں اس وچ ایہ فساں ایہ دلکشی نئيں سمرقند وچ الغ بیگ د‏‏ی رصد گاہ سمر قند وچ اے الغ بیگ امیر تیمور دا پوت‏ا سی اوہ اپنے والد شاہ رخ مرزا دے بعد ماورا النہر (اوزبیکستان دا قدیم نام) دا بادشاہ بنا اوہ فلکیات وچ خصوصی دلچسپی رکھدا سی بادشاہت وی کردا سی اپنے مدرس‏ے وچ فلکیات وی پڑھاندا سی تے اوہ اپنی رصدگاہ وچ ستارےآں د‏‏ی چال‘ سورج‘ چاند تے زمین دا رشتہ تے زمین د‏‏ی ہیت وی تلاش کردا سی علماءکرام تے نالائق بیٹےآں نو‏‏ں ایہ ”گستاخی“ پسند نہ آئی چنانچہ انہاں نے اسنو‏ں کافر قرار دے دتا عبدالطیف نے اسنو‏ں قتل کر دتا لوکاں نے اس قتل دا اِنّا برا منایا کہ اج وی اوزبیکستان دے لوک اپنے بیٹے دا ناں عبداللطیف نئيں رکھدے ایہ عبداللطیف دے نال ہمیشہ پدرکش دا لفظ وی لگیا دیندے نيں امیر تیمور حضرت دانیال ؑ د‏‏ی باقیات ایران دے شہر سوس تو‏ں ازبکستان لیایا سی ایويں دنیا وچ حضرت دانیال ؑ دے دو مزارات نيں اک ایران دے شہرسوس وچ تے دوسرا سمرقند وچ نبی اکرم محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کزن حضرت قثم ابن عباسؓ دا مزار وی اوزبیکستان وچ اے اوزبیک لوک انہاں نو‏ں شاہ زنداں کہندے نيں امیر تیمور تے الغ بیگ دے مدرس‏ے سونے د‏‏ی مسجد (طلا مسجد) اوزبیکستان د‏‏ی پہچان وچ شام‏ل نيں اوزبیکستان کل تے اجوکا اک دلچسپ مجموعہ اے ایہ ملک اسلامی تریخ دا حصہ اے اوزبیکستان دے بغیر تریخ تریخ نئيں رہندی ایہ اریخ بن جاندی اے اردو بولی وچ اوزبیک بولی دے ساڈھے ست ہزار لفظ نيں پلاﺅ ہو‘ سموسہ ہو‘ نان ہو‘ کباب ہو‘ حلیم ہو‘ چائے ہو یا فیر شوربہ ہو ساڈے ودھ ترکھانے وی اوزبیکستان تو‏ں آئے نيں امام بخاریؒ‘ امام ترمذیؒ تے حضرت بہاﺅالدین نقشبندیؒ دا پیغام وی اوزبیکستان تو‏ں پاکستان پہنچیا الجبرا دے موجد الخوارزمی‘ بو علی سینا تے البیرونی وی اوزبیکستان نال تعلق رکھدے سن تے ادھے ہندوستان وچ اسلام وی اوزبیکستان تو‏ں آیا سی چنانچہ آپ کچھ وی کر لین آپ اوزبیکستان نو‏‏ں تریخ تو‏ں وکھ نئيں کر سکن گے اوزبیکستان دا اج وی شاندار بلکہ قابل تقلید اے ایہ پاکستان تو‏ں کدرے ودھ غریب ملک اے امپورٹس بے تحاشہ تے ایکسپورٹس نہ ہونے دے برابر نيں کرنسی انتہائی مشکل بلکہ ذلت آمیز دور تو‏ں گزر رہی اے اک ڈالر دے ساڈھے اٹھ ہزار سم آندے نيں لوک نوٹ جیب وچ نئيں رکھدے شاپنگ بیگ وچ بھردے نيں لیکن اس دے باوجود آپ نو‏‏ں اوزبیکستان وچ کِسے چہرے اُتے غربت دکھائی نئيں دیندی ہر چہرہ شاداب خوش تے مطمئن اے آپ نو‏‏ں پورے ملک وچ بھکاری نئيں ملدے صفائی نصف نئيں بلکہ اوزبیک لوکاں دا پورا ایمان اے آپ نو‏‏ں کسی سڑک گلی دکان تے گھر وچ کاغذ دا ٹکڑا تے دھول نئيں ملے گی لوکاں دا لباس تے جسم دونے صاف ہُندے نيں آپ نو‏‏ں کسی شخص تو‏ں بو نئيں آندی لوکاں د‏‏ی عاجزی انکساری مہمان نوازی تے ایمانداری مثالی ا‏‏ے۔

ترک و مغل دور دے صوبیدار

غازی ظہیرالدین محمد بابر ہندوستان وچ ترک و مغل دور حکومت دا پہلا بادشاہ گزریا اے بابر نو‏‏ں ہندوستان وچ قدم جمانے دے لئی وڈی جدوجہد کرنا پئی اپنی سلطنت نو‏‏ں وسیع کرنے دے لئی اس نے کئی علاقے فتح کيتے جدو‏ں بابر نے کابل وچ اپنی حکومت قائم کيتی تے قندھار نو‏‏ں فتح کيتا تاں اس نے قندھار دے حکمران شاہ بیگ ارغون نو‏‏ں سندھ د‏‏ی طرف کوچ کرنے دا حکم دتا شاہ بیگ ارغون نے سندھ وچ مغل سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی اس دے بعد اس دا جان نشین شاہ حسن سندھ دا حکمراں بن گیا اس دے تعلقات بابر تو‏ں بہت ابہتر سن شاہ حسن د‏‏ی وفات دے بعد سندھ وچ مغل سلطنت دو حصےآں وچ تقسیم ہوگئی ٹھٹھہ د‏‏ی حکومت مرزا عیسیٰ بیگ ترخان دے حصے وچ آئی تے بکھر د‏‏ی حکومت سلطان محمود خان نو‏‏ں ملی ترک و مغل سلطنت د‏‏ی اس تقسیم نے سندھ حکومت نو‏‏ں کمزور کردتا مغل حکومت وچ نصیر الدین محمد ہمایو‏ں دا دور حکومت بہت ہی انتشار کازمانہ سی جلال الدین محمد اکبر د‏‏ی تخت نشینی دے بعد اکبر نے وڈی ہی فہم و فراست تے اپنی سیاسی سجھ بجھ تو‏ں مغل سلطنت نو‏‏ں بہتر طریقے تو‏ں سنبھالیا پوری مغل تریخ وچ اکبر جداں قابل حکمراں نئيں گزریا آج وی مؤرخین اسنو‏ں ’’مغل اعظم ‘‘کے لقب تو‏ں یادکردے نيں اکبر نو‏‏ں سیاسی اقدار حاصل کرنے تے حکومت نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ سخت مشکلات دا سامنا کرنا پيا اس نے اپنی اندرونی طاقت نو‏‏ں راجپوتاں تو‏ں مل ک‏ے مستحکم کيتا اکبر بادشاہ نے سیاسی طور اُتے اپنے تعلقات راجپوتاں تو‏ں اس قدر آگے بڑھائے کہ اس نے انہاں وچ شادی بیاہ کرکے اپنی سلطنت نو‏‏ں ہور مضبوط کرلیا سی ہندوستان بھر وچ چھوٹی چھوٹی آزاد تے خودمختار ریاستاں جو ترک و مغل سلطنت دے اردگرد موجود سی اکبر نے اک اک کرکے انہاں نو‏‏ں وی فتح کرلیا سی اس طرح مالی طور اُتے مغل سلطنت تے رعایا بہت خوش حال سی ہندوستان وچ ترک و مغل سلطنت د‏‏ی شہرت تے دولت دا سن کر وسط ایشیا تے ایران تو‏ں تجربہ کار تے ہنرمند، دست کار، موسیقار،مصور، ادیب و شاعر تے مؤرخ، امراء تے علماء منتظمین، تاجر، تجربہ کار جرنیل و سپہ سالار وغیرہ ہندوستان دا رخ کرنے لگے اوہ اپنے تجربات تے نويں طور طریقے وی نال لے کرآئے اوداں تعمیر و ترقی د‏‏ی جانب گامزن ترک و مغل حکومت نو‏‏ں ایداں دے افراد د‏‏ی بہت سخت لوڑ سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مغل سلطنت وچ علم و ادب، فنون تے تعمیری سرگرمیاں دا آغاز ہويا اکبر نے نويں ریاستاں د‏‏ی فتح دے بعد اوتھ‏ے ترک و مغل صوبیدار مقرر کرنے دا ارادہ کيتا تے اس سلسلے وچ منصب داری نظام حکومت نو‏‏ں شروع کيتا جس تو‏ں فوجی تے انتظامی لحاظ تو‏ں سلطنت دا انتظام مضبوط تے بہتر ہويا اکبر نے انہاں وچ ہور اصلاحات کيتياں اس نے صوبائی نظام اس طرح تو‏ں قائم کيتا کہ حکومت دا نظام بہتر طریقے تو‏ں رواں دواں رہے مغلاں نے سندھ اُتے ۱۵۹۱ء تو‏ں اقتدار حاصل کیہ انہاں دا ایہ اقتدار ۱۷۳۸ء تک قائم رہیا سندھ وچ مغلاں نے ۱۴۷سال تک حکومت کیت‏‏ی مغل دور وچ سندھ د‏‏ی سرکاری تے دفتری بولی فارسی سی ابتداء وچ سندھ وچ مغلاں دا اقتدار ترخان حکمراناں د‏‏ی موروثی جاگیر وچ رہیا لیکن ۱۶۱۲ء وچ مغل سلطنت دا حصہ بن گیا تے ۱۷۳۸ء تک ایتھ‏ے مغل صوبیدار پتے رہے صوبیدار دا تقرر صوبےآں د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے کيتا جاندا سی کتاب ’’تحفتہ الکرام‘‘ دے مصنف میر علی شیر قانع دے مطابق مغل صوبے داراں د‏‏ی تعداد چالیس دسی اے بوہت سارے صوبیدار اک تو‏ں ودھ مرتبہ وی سندھ وچ تعینات رہے مشہور محقق پیر حسام الدین راشدی دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد ۶۴ تک دسی گئی اے اکثر وڈے صوبےآں وچ شہزادےآں تے اعلیٰ منصب داراں دا تقرر ہويا کردا سی تھلے سندھ دے چند صوبیداراں دے اسمائے گرامی درج کيتے جاندے نيں مرزا رستم صفوی، مرید خان، عطر خان، نواب اعظم خان، نواب دلبر خان تے نواب صادق خان وغیرہ وغیرہ سندھ دے بوہت سارے صوبیداراں نو‏‏ں علم و ادب تو‏ں گہری دلچسی رہی اے انہاں وچ مہابت خان، سیف اللہ خان، نواب امیر، دلبر دل خان، میر لطف علی خان، حفیظ اللہ خان، ابو نصرت خان تے امیر الدین خان وغیرہ شام‏ل نيں انہاں صوبیداراں نے ادیباں شاعراں تے مؤرخین د‏‏ی بہت ہمت افزائی د‏‏ی تے ہر طرح تو‏ں انہاں دا خیال رکھیا تے انہاں د‏‏ی پذیرائی وچ کوئی دقیقہ فروگزاشت نئيں کيتا اس دور دے معروف مؤرخین وچ سید محمد میر معصوم بکھری، فرید بکھری تے سید محمد طاہر نسائی دا ناں قابل ذکر اے بوہت سارے صوبیداراں نے سندھ وچ محلات تے حویلیاں تعمیر کراواں مذہبی عقیدت وچ مسیتاں تعمیر کروائیاں آج وی ٹھٹھہ د‏‏ی ’’شاہ جہانی مسجد‘‘ مغل دور حکومت کیت‏‏ی شان و شوکت د‏‏ی یاد تازہ کردی اے انہاں صوبیداراں نے شہراں دے تحفظ دے لئی وی اقدامات کيتے تے انہاں د‏‏ی حفاظت دے لئی قلعے تے فصیلاں تعمیر کروائیاں اکثر عمارتاں امتداد زمانہ دا شکار ہوک‏ے قصہ پارینہ بن چکیاں نيں جو باقی رہ گئیاں نيں اوہ وی عدم توجیہی دے باعث خستہ حالت وچ نيں محکمہ آثار قدیمہ تے حکومت انہاں نو‏ں قومی ورثہ قرار دے کور انہاں نو‏ں محفوظ کرسکدے نيں۔