اُردو دی ابتدائی نشوونما وچ ترکاں دا حصہ
دُنیا دی کسی بولی وچ اس دی تریخ پیدائش تے جائے ولادت دے متعلق ایداں دے اختلافات نئيں ہون گے جداں کہ اردو دے متعلق نيں۔ ایہی وجہ اے کہ اج تک کوئی پنڈت اس دی جنم کنڈلی مرتب نئيں کرپایا۔ کہندے نيں کہ جنم کنڈلی صحیح ہوئے تاں کوئی وی پنڈت چاہے اوہ کیواں دا ہی پونگا کیوں نہ ہوئے کسی انسان یا شئے دا ماضی، حال تے مستقبل پڑھ سکدا اے۔ اردو دی تریخ پیدائش یعنی جنم تتھی توں لے کے جنم استھان یعنی جائے ولادت تک اِنّے اختلافات نيں کہ کوئی پنڈت چاہے اوہ کیواں دا ہی سیانا کیوں نہ ہوئے اس دی جنم کنڈلی مرتب نئيں کرسکدا۔ اردو دے آغاز دے نظریات دے مباحث وچ ’’ بھارت وچ مسلماناں دی آمد‘‘ ہی قدر مشترک اے۔
ہر نظریہ وچ اس اک امر اُتے اتفاق ملدا اے کہ بھارت وچ مسلماناں دی آمد تے انہاں دے ذریعے بولی جانے والی زباناں دا اختلاط ہی اردو دے آغاز تے ارتقاء دا باعث اے۔ اس حوالے توں دیکھیا جائے تاں محمد بن قاسم (712) تے محمود غزنوی (1001 ) دی ہندوستان آمد نوں حددرجہ اہمیت حاصل ہوجاندی اے۔ لیکن نال ہی ایہ وی اک حقیقت کہ ہندوستان دے جنوب مغربی ساحل اُتے مسلمان اٹھويں صدی عیسوی وچ ہی پہنچ گئے سن جس دے شواہد ملدے نيں۔ ایداں دے شواہد جو ایہ ثابت کردے نيں کہ انہاں علاقےآں وچ عرب نہ صرف آباد سن بلکہ اپنے دین دی تبلیغ وی کررہے سن ۔ ظاہر اے کہ ایہ میل جول تہذیبی تے لسانی سطح اُتے نتائج دا حامل رہیا ہوئے گا۔ لیکن حقیقت ایہی اے کہ جو اثر تے نفوذ ترکاں دا رہیا اے اوہ کسی بیرونی طاقت دے حصے وچ نئيں آیا۔ اس دی وجہ شاید ایہ وی رہی ہوکہ عرب تاں ایتھے بطور تاجر آئے تے محمد بن قاسم دا سندھ تک پہنچنا تاں گویا دروازے اُتے دستک دے کے پرت جانا سی۔ لیکن ہندوستان دا پہلا سلطان محمود غزنوی سی جو کشمیر، گجرات توں لے کے شمالی ہند وچ قنوج تے متھرا تے نگر کوٹ تک پہنچیا۔ اس دا دور اقتدار 33 برساں اُتے محیط اے ۔ اس دے انتقال دے بعد وی اس دی اولاداں نے تقریباً 195 سال حکومت کیتی ۔ ایہ عرصہ تہذیبی ولسانی میل جول تے لین دین دے لئی کافی عرصہ سی۔
محمود غزنوی نسلاً ترک سی تے علم تے ادب دا شیدائی سی مشہور اے کہ اس دے دربار وچ چا رسو شاعر سن جنہاں وچ فردوسی دے علاوہ اسد طوسی، عسجدی، منو چہری تے حکیم سینائی جداں اہم ناں شامل سن ۔ اس دے عہد وچ لسانی اختلاط دا سب توں اہم ثبوت اس دے سکے نيں جنہاں پراک جانب عربی وچ کلمہ طیبہ تے دوسری جانب توں سنسکرت وچ اس دا ترجمہ عدد تے چند سکےآں اُتے مقدس نندی بیل دی تصویر کندہ اے۔(۱) محمود نوں اصل مسابقت دا سامنا وسط ایشیاء توں سی تے اوہ اوتھے مصروف رہیا۔ لیکن ہند اُتے حکمرانی ا س دے غلام ایاز دے حوالے سی۔
اوداں محمود غزنوی نوں مذہب توں زیادہ اقتدار تے دولت توں رغبت سی۔ اوہ اک زیرک سیاستداں تے قابل حکمراں سی۔ اس دی حکومت تے افواج وچ مقامی ہندوستانی وی وڈے اہم عہدےآں تے اعزازات دے حامل سن ۔ خوداُس دی افواج دا سپہ سالار اک ہندوستانی سوبند رائے سی۔ 1030 وچ محمود غزنوی دے انتقال دے بعد اس دے جانشیناں مسعود، مودود، ابراہیم، بہرام تے ملک خسرو نے 1192 تک غزنوی سلطنت دا چراغ جالئے رکھیا۔(۲) محمود غزنوی ہی دے عہد وچ ایرانیاں تے ایرانی رہتل توں متاثر ترکاں دی آمد تے رفت دا سلسلہ شروع ہوگیا سی۔ انہاں وچ کچھ قلم دے تاں کچھ تلوار دے دھنی سن ۔ گو حکمراناں نوں مذہب دی تبلیغ توں دلچسپی نئيں سی لیکن اوہ خلیفہ وقت توں ارادت ضرور رکھدے سن ۔ ايسے حوالے توں علماء تے مبلغین وی اپنی کوششاں وچ لگے رہندے۔ گویا حکمراں زمیناں اُتے تصرف حاصل کردے تاں علماء تے صلحاء لوکاں دے دلاں نوں تسخیر کردے ۔ انہاں مبلغین دے ذریعے اسلام قبول کرنے والے افراد ہی دراصل ہندوستان وچ اک نويں رہتل تے نويں بولی دی داغ بیل ڈالدے نيں بقول پروفیسر عبدالقادر سروری:
| ” | ’’ ایہ نو مسلم ہندوستان دے آئندہ رہتل تے شائستگی دے ڈھریّ نوں اٹھانے تے لسانی نقشے نوں بنانے وچ بہت اہم ذریعہ ثابت ہوئے۔ انہاں دی بولی ظاہر اے کہ قدیم پنجابی سی لیکن انہاں نوں رہتل تے شائستگی وچ ایرانی، ترکی تے عرب مسلماناں توں نیڑے تر آنا سی۔ نیڑے تر آنے دے ايسے ذہنی او رفطری رجحان نے ہند لمانی رہتل تے بولی دے لئی راہ ہموار کردی‘‘ | “ |
ایہی اوہ دور سی جدوں جدید ہند آریائی زباناں دا انکھوا پھوٹ رہیا سی۔ انہاں دی شکل تاں واضح نئيں سی لیکن بیج پڑچکيا سی۔ بیرونی حکمراناں انہاں دی افواج تے نو مسلماں دے نال نال علماء، مبلغین حتٰی دے دانشور وی سرزمین ہند اُتے اک نويں مشترکہ رہتل دے قیام وچ برابر دے شریک سن ۔ ایہی اوہ وقت سی جدوں البیرونی جداں دانشور ہندوستان پہنچکيا اے تے ایتھے دی بولی سنسکرت وی سیکھدا اے ۔ اس دی تصنیف ’’کتاب التریخ الہند‘‘ ہندوستان دی رہتل تے معاشرت ، علوم تے فنون، مذہب تے عقائد تے زباناں توں دنیا نوں روشناس کراندی اے۔ ايسے کتاب وچ سانوں پہلی بار ایتھے دی بولی دے لئی ہندی دا لفظ ملدا اے جو اردو دے ابتدائی ناواں ہندی، ہندوی یا ہندوستانی وچوں اک اے۔1192 توں 1290 سو سال دا عرصہ مملوک سلاطین دی حکومت عرصہ اے۔ آخری غزنوی حکمراں ملک خسرو نوں شکست دے کے شہاب الدین غوری نے 1292 وچ ہندوستان دے تخت اُتے قبضہ کرلیا۔ غوریاں دے عہد وچ ایہ حکومت وسطی ہند توں نکل کے مشرق وچ بنگالہ تک پہنچ گئی۔ قطب الدین ایبک، شمس الدین التمش، رضیہ سلطان ،ناصر الدین محمود تے غیاث الدین بلبن نے مملوک سلاطین دا پرچم لہرایا۔ سیاسی اتھل پتھل تے اقتدار دی منتقلی سرزمین ہند اُتے جاری تہذیبی تے لسانی ارتباط تے ارتقاء دے اس عمل نوں متاثر نئيں کرسکی جس دا آغاز دیڑھ صدی پہلے محمود غزنوی دے عہد وچ ہويا سی۔
اس دے برخلاف مملوک سلاطین دی علم دوستی او ررعایا پرستی دی وجہ توں اس وچ تیزی ہی آئی۔ بقول عبدالقادر سروری: ’’ مملوک سلاطین دا عہد ہندوستان دی نويں رہتل روایات دے نال نال اردو دی تشکیل تے ابتدائی نشوونما دے اعتبار توں وی بہت اہم اے۔ مملوک سلاطین عام طور اُتے علم تے فضل دے دلدادہ سن ۔ انہاں وچ وی التمش بلبن تے ناصر الدین خصوصیت رکھدے نيں۔ اشاعت علوم دی جو تحریک خود ایبک دے زمانے توں شروع ہوئی سی اوہ ناصر الدین دے عہد وچ ترقی اُتے پہنچ گئی سی اس لئی اس عہد نوں ’’ خیرالاعصار‘‘ دے ناں توں موسوم کيتا گیا۔ بلبن دے عہد تک تبلیغ، رشد تے ہدایت دے تے ہ سارے عناصر جو ملتان تے لاہور وچ جمع سن کھچ کر دہلی چلے آئے سن ۔‘‘(۴)
کہیا جاندا اے کہ بلبن نے شیخ سعدی ؒ نوں وی ہندوستان آنے دی دعوت دتی سی۔ دہلی وچ علماء دی اک کثیر تعداد دی موجودگی توں علمی تے ادبی فضاء بن گئی سی۔ انہاں ترک حکمراناں دی حکومت دا انتظامی ڈھانچہ وڈا مضبوط تے منظم سی جس توں مقامی عوام تے چھوٹے چھوٹے دیسی حکمران پہلی مرتبہ روبرو ہوئے سن ۔ بادشاہ دی حیثیت مختار کل دی ہويا کردی سی تے اس دے احکام وزیراں دے ذریعے روبہ عمل لیائے جاندے سن ۔ حکومت دے کئی شعبے سن تے ہر شعبہ اپنے آپ وچ خود مختار۔ عدالتاں دا نظام انتہائی مربوط تے عدل دا حصول نہایت آسان سی ۔ برید یعنی ڈاک دا نظام ہندوستان وچ انہاں مملوک ترک سلاطین دے دور وچ متعارف ہويا۔ دراصل سرزمین ہند اُتے حکومت دا اک منظم تے مربوط ڈھانچہ ترکاں ہی دی دین اے۔ اس ڈھانچے وچ سب توں زیادہ اہمیت فوجکيتی سی او دوسرے نمبر اُتے علماء آندے سن ۔ فوج دی طاقت جتھے بیرونی طاقتاں توں نمٹنے دے کم آندی سی اوتھے اس دا دبدبہ اندرون ملک امن دے لئی وی کارآمد ثابت ہُندا سی۔ ايسے طرح علمائے کرام انہاں بادشاہاں نوں جو مذہب توں زیادہ ملک گیری دے خواہشمند سن، انہاں نوں مذہبی تے اخلاقی ہدایات دیندے تے نال ہی عوام وچ اپنے دین دی تبلیغ وی کردے سن ۔ ابتدائی تصادم دے بعد ہندوستان دے عوام تے ترکی افواج جو ترکی، افغانی تے ایرانی نسل فوجیاں پرمشتمل سی دے درمیان مفاہمت دی فضاء پیدا ہوگئی۔ مفاہمت دے اس عمل نوں تیز کرنے وچ نو مسلماں نے اک تماسی عامل دا کم کيتا۔ ایہی فضاء اک نويں بولی اردو دے آغاز دے لئی سب توں زیادہ کار آمد ثابت ہوئی۔
ترکاں نے بلا شبہ ہندوستان نوں فتح کيتا لیکن ہندوستان دی دھرتی نے ترکاں دے دلاں نوں تسخیر کرلیا۔ اوہ ایتھے دی آب تے ہوا، رہتل تے معاشرت ، قدرتی وسائل دی فراوانی تے عوام توں ایداں دے مانوس ہوئے کہ بیشتر نے ہندوستان ہی نوں اپنا وطن ثانی بنالیا۔ اس دی اک عمدہ مثال امیر خسرو نيں جو نسلاً ترک سن لیکن انہاں دے کلام تے انہاں دی زندگی توں ہندوستان ، ایتھے دی معاشرت، زبان، عوام، موسم، پھل، پھُل، خوشبو ہرہر شئے توں انہاں دی والہانہ محبت دا اظہار ہُندے اے۔ انہاں نوں اردو دے پہلے شاعر ہونے دا اعزاز وی حاصل اے۔ مملوک سلاطین دے فوری بعد خلجی حکومت دا قیام عمل وچ آیا۔ مملوک سلاطین دی طرح ہی خلجیاں دی حکومت وی شمالی ہند اُتے محیط سی ۔ لیکن اس دا حقیقی بھتیجہ تے داماد علاؤ الدین خلجی مہم پسند تے بے پناہ خواہشات دا حامل سی۔ اوہ کڑہ (موجودہ الہٰ آباد) دا صوبیدار سی اس دی نظر اں دہلی دے تخت اُتے سن۔ اپنے اس مقصد دے حصول دے لئی اسنوں دولت دی ضرورت سی تے اسنوں پتہ چلا کہ ہندوستان دی اصل دولت تاں وندھیاچل دے پہاڑاں دے اس پار جنوبی ہند دی حکومتاں دے پاس اے ۔ لہٰذا علاؤ الدین نے دیوگیر( دولت آباد) اُتے حملے دا منصوبہ بنایا۔
علاؤ الدین خلجی دا ایہ حملہ دکن بالخصوص مراٹھواڑہ دی تریخ دا اک نواں موڑ ثابت ہويا ۔ ایہ حملہ جتھے دو مختلف تہذیباں دا ٹکراؤ تے بعدازاں ملن ثابت ہويا اوتھے اک نويں لسانی رہتل دے ارتقاء دا پیش خیمہ وی بنیا۔ خلجی نے گویا شمال والےآں اُتے دکن دے دروازے کھول دتے۔ ایتھے توں دکن دی سیاسی تریخ اک نواں رُخ اختیار کردی اے۔ خلجی تاں حملے دے فوری بعد دیوگیر دی دولت پرت کر تے ایتھے دے راجا رامچندر یادو نوں اپنا باجگزار بنا کے دہلی پرت گیا لیکن اُس نے پختہ سیاسی انتظامیہ دے طور اُتے ہر سو پنڈ اُتے اک امیر دا تقرر کيتا۔ جو حکومت دہلی دے سیاسی نمائندےآں دے طور اُتے کم کردے سن ۔ انہاں امیراں صدہ نے انتہائی سرعت نے اپنی جڑاں مضبوط کرلاں۔ علاؤ الدین خلجی دے بعد محمد تغلق دہلی دا دوسرا حکمراں سی، جس نے جنوب دا رُخ کيتا۔ خلجیاں دے بعد دہلی وچ تغلق حکومت قائم ہوئی تغلق سلطنت دا بانی غیاث الدین تغلق سی۔ اس دا والد ملک سلطان ، غیاث الدین بلبن ترکی غلام سی۔ غیاث الدین تغلق دی ماں اک کشمیری بھٹ خاندان نال تعلق رکھدی سی۔ (۵) تغلق خاندان توں عدم دستیاب نيں ۔ دسیا جاندا اے کہ عادل شاہی حکمران ابراہیم علی عادل شاہ دے عہد وچ جدوں دلی اُتے جہانگیر دی حکومت سی، مشہور زمانہ سیاح محمد قاسم فرشتہ ہندوستان آیا تاں ابراہیم عادل شاہ نے اس توں تغلق خاندان توں متعلق معلومات حاصل کرنے دے لئی کہیا سی۔ فرشتہ دی تحقیق دے مطابق: ’’ جداں کہ ’’ ملحقات ناصری‘‘ وچ بیان کيتا گیا اے کہ لفظ ’’ تغلق‘‘ ترکی لفظ قتلغ توں نکلیا اے بلکہ ایہ کہنا زیادہ مناسب ہوئے گا کہ ہندوستانیاں نے کثرت استعمال توں قتلغ لفظ نوں توڑ مروڑ کر تغلق بنادتا۔‘‘(۶)
غیاث الدین تغلق دے بعد اس دا بیٹا محمد بن تغلق دلی دے تخت اُتے بیٹھیا ۔ محمد بن تغلق اپنے غیر معمولی فیصلےآں تے اقدامات دی وجہ توں تریخ وچ جانیا جاندا اے۔ دلی توں پایہ تخت نوں دولت آباد منتقل کرنے دا اس دا فیصلہ تریخ وچ ہمیشہ یاد رکھیا جائے گا۔ اوہ اپنے اس فیصلہ اُتے زیادہ عرصہ قائم نئيں رہ سکیا لیکن اس دے اس فیصلے نے دکن دی سیاسی ، تہذیبی تے لسانی تریخ دا رخ ہی موڑ کر رکھ دتا۔ بقول محمد حسن: ’تغلقاں دے عہد دا سب توں وڈا واقعہ دارالسطنت دی تبدیلی اے ۔ محمد تغلق دا ایہ فیصلہ سیاسی طور اُتے صحیح ہوئے یا غلط مگر اس دے تہذیبی تے لسانی نتائج خاصے دوررس سن ۔ دہلی دی آبادی دی اکثریت دولت آباد منتقل ہوگئی تے اپنے نال اوہ نو تشکیل بولی لیندی گئی جو شمالی ہند وچ پنجاب توں لے کے بہار تک دے علاقے وچ نشوونما پارہی سی تے جس اُتے پنجابی، ہریانی، کھڑی بولی تے ہور مقامی زباناں دے اثرات پڑ رہے سن ۔ دولت آباد ہندوستان دی راجدھانی نہ رہ سکیا لیکن جو لوک دہلی توں دولت آباد گئے سن انہاں وچ بوہت سارے ایداں دے وی سن جو واپس نئيں آئے تے اوتھے دے ہورہے ۔ انہاں دے زیر اثر اس نويں نویلی بولی دا پودا جنوبی ہندوستان وچ وی پروان چڑھنے لگیا ۔ تغلقاں دے زوال دے بعد دہلی توں دولت آباد دا تعلق ٹوٹنے لگیا تے آہستہ آہستہ اس دی حیثیت اک علاحدہ سیاسی اکائی سی ہوگئی۔ اس نواح وچ بولی ریختہ دی جو نشوونما ہوئی اس اُتے شمالی ہندوستان دے لسانی ارتقا دا اثر نئيں پيا تے اس نے اپنی انہاں قدیم خصوصیات نوں برقرار رکھیا جنہاں نوں لے کے اوہ ایتھے آئی سی جدوں کہ شمالی ہند وچ اس دے ارتقا نے مختلف راہاں تے منازل طے کرلاں تے بولی اردو دی شکل اختیار کرلئی۔‘‘(۷)
چودھواں صدی دی تیسری دہائی وچ اُس نے اپنی راجدھانی دہلی توں دیوگیری منتقل کيتی۔ تے دیوگیری نوں دولت آباد دا ناں دتا۔ جلد ہی تغلق نوں اپنے منصوبے دے ناقابل عمل ہونے دا احساس ہوگیا تے اوہ وی خلجی ہی دی طرح فوری دہلی واپس چلا گیا۔ تغلق دے دہلی لوٹتے ہی امیرانِ صدہ جو ایتھے دے سیاسی نظام وچ اپنی جڑاں گہرائی تک پیوست کرچکے سن ابھر آئے۔ انہاں تمام نے مل کے حسن گنگوہمنی دی قیادت وچ بہمنی سلطنت دی بنیاد پائی۔ سلطنت دی بنیاد دولت آباد وچ پئی۔ ایہ بہمنی سلاطین نسلاً ترک سن لیکن اپنے آپ نوں فخر توں دکنی ترک کہندے سن ۔ بہمناں دا معاملہ بالکل اس طرح سی جداں کوئی گھر وچ داخل ہوکے کواڑاندر توں بند کرلے۔ ایہ اس علاقے دی آب تے ہوا وچ رچ بس گئے سن تے انہاں نے ايسے خاک دا پیوند ہونے دا تہیہ کرلیا سی، جس دے نتیجے وچ ریاست دی اندرونی سیاسی اتھل پتھل تے ٹکراؤ حکومت دے بکھرنے دا باعث نئيں بن سکیا ۔ بہمنی سلطنت دا قیام(1490) اولاً سرزمین مراٹھواڑہ ہی وچ عمل وچ آیا تے دولت آباد نوں اُس دی پہلی راجدھانی ہونے دا شرف حاصل ہويا لیکن جلد ہی سیاسی وجوہات دی بنیاد اُتے اس دا صدر مقام گلبرگہ منتقل ہوگیا۔ علاؤ الدین حسن بہمنی نے گلبرگہ نوں اپنے ناں اُتے حسن آباد دا ناں دتا۔ بہمنی حکومت دا اک کارنامہ ایہ وی سی کہ اُس نے اک ایداں دے علاقے نوں جو تن مختلف تہذیباں تے تن مختلف زباناں دی آماجگاہ سی، اک ایسی اکائی وچ تبدیل کردتا جو اک نويں مشترکہ رہتل تے تمدن تے نويں بولی دی نشوونما دا باعث بنی۔ اس وسیع تر سلطنت وچ مراٹھی، تلگو، تے کنڑ علاقے شامل سن جتھے دی بولی تے رہتل اک دوسرے توں بالکل جدا گانہ سی۔ بقول ڈاکٹر محمد علی اثر: ’’ اس نويں حکومت دا بانی اک ایسا بادشاہ سی جس نے دہلی دے بادشاہ دے خلاف علم بغاوت بلند کيتا سی۔ شمال دُشمنی دی وجہ توں اوہ ترک ہونے دے باوجود خود نوں دکنی کہنا قابل فخر سمجھدا سی۔ ایہی وجہ اے کہ اس نويں سلطنت دی بنیاد وچ شمالی ہند دے رجحانات تے روایات توں انحراف دے جذبات نشوونما پانے لگے۔ شمالی ہند ایرانی تے عربی کلچر توں متاثر سی مگر دکن اس توں وڈی حد تک مبرّا سی۔ بہمنیاں نے سیاسی لائحہ عمل دے طور اُتے سرزمین دکن دے تعلق توں اُنہاں تمام مقامی عناصر نوں ابھارا جو شمال توں مختلف سن ۔ جس دا نتیجہ ایہ ہويا دا مقامی زباناں ، رسم تے رواج تے رہن سہن دے طور طریقےآں ، میلےآں ٹھیلاں تے تہواراں دی خوب حوصلہ افزائی دی جانے لگی۔‘‘(۸)
بہمنی عہد وچ ہند دا بیشتر علاقہ اک نويں تہذیبی دھاگے وچ پرودتا گیا۔ بہمنی سلاطین دا سیاسی کارنامہ اُس وقت اک تہذیبی تے لسانی کارنامہ وچ تبدیل ہوگیا، جدوں شمالی ہند وچ محض بولی حیثیت رکھنے والی اک بولی ایتھے پہنچ کے ادبی تے تخلیقی بولی دا درجہ پاگئی۔ اس بولی نوں کدی دکنی ، تاں کدی ہندوی تے کدی اُردوئے قدیم کہیا گیا اس بولی تے اس دے پیغام نے عوام نوں اپنا گرویدہ بنالیا تے سماجی مساوات تے انسانی اخوت جداں عظیم تصورات جو اسلام دی بنیادی تعلیمات وچوں نيں جنوبی ہند وچ بسنے والی اقوام وچ اشاعت کيتی۔ اس طرح اس پسماندہ علاقے وچ علوم تے فنون دی روشنی پھیلائی۔ نصیر الدین ہاشمی’’دکن وچ اُردو‘‘ وچ رقمطراز نيں: ’’محمد شاہ دے زمانے وچ بہمنی سلطنت دے وڈے وڈے شہراں، مثلاً گلبرگہ، بیدر ، قندھار، دولت آباد، ایلچ پور، وغیرہ وچ مدرسے قائم کيتے۔ جتھے قابل استاداں طلباء نوں درس دتا کردے سن ۔ طلباء دے وظائف جاری سن ۔‘‘ (۹)
نصیر الدین ہاشمی دے اس بیان توں جتھے بہمنی سلاطین دی علم پروری دا اظہار ہُندا اے اوتھے ایہ وی ظاہر ہُندا اے کہ مراٹھواڑہ دے دو شہر قندھار تے دولت آباد بہمنی سلطنت دے اہم علمی تے ادبی مرکز سن ۔ بہمنی سلاطین اصل وچ اوہی امیران صدہ سن جنہاں نوں خلجی عہد وچ اپنے اپنے علاقےآں دا منتظم مقرر کيتاگیا سی۔ ایہ نسلاً ترک سن تے دراوڑی زباناں دے علاقےآں دے حکمراں سن ۔ ايسے لئے انہاں لوکاں نوں ’’ ترک ماٹ‘‘ کہیا جاندا سی۔ دکن دے بعض علاقےآں وچ ہن وی اردو بولنے والےآں دے لئی کدی کدائيں ایہی ناں ’’ ترک ماٹ‘‘ اج وی سننے وچ آجاندا اے۔
بہمنی حکومت دا قیام 1347 وچ علاؤ الدین حسن بہمنی شاہ دے عہد وچ عمل وچ آیا۔ علاؤ الدین حسن تے اس دے بیٹے محمد شاہ دے عہد وچ حضرت زین الدین تے حضرت عین الدین گنج العلم جداں بزرگ، عالم ومبلغ دکن وچ موجود سن ۔ حضرت گنج العلم توں منسوب رسالے اردو وچ ملدے نيں ۔ فیروز شاہ دے عہد وچ خواجہ محمد گیسودراز ؒ گلبرگہ تشریف لیائے جنہاں توں منسوب کچھ رسالے وی ملدے نيں۔ انہاں وچوں اک رسالہ’’ معراج العاشقین‘‘ نوں اک عرصے تک اردو دی پہلی نثری کتاب تصور کيتا جاندا رہیا اے لیکن بعد دی تحقیق وچ ایہ تصور غلط ثابت ہويا۔ ايسے عہد وچ نظامی دی اک اردو مثنوی ’’ کدم راؤ پدم راؤ‘‘ ملدی اے، جسنوں اردو دی پہلی مثنوی منیا جاندا اے۔ بہمنی سلطنت 1567 تک یعنی تقریباً دوسو سال قائم رہی ۔ ايسے عہد وچ دکنی دے کئی نثری تے شعری کارنامے دستیاب ہُندے نيں لیکن ایہ تمام اج وی تحقیق دے طلبگار نيں۔
بہمنی سلطنت دے خاتمے دا سبب وی اک ترکی سردار قاسم برید بنیا۔ جس نے بہمنی حکومت دے خاتمے اُتے بیدر وچ برید شاہی دے ناں توں اپنی خود مختار حکومت قائم کيتی۔ بیجاپور وچ عادل شاہی، احمد نگر وچ نظام شاہی، برار وچ عماد شاہی تے گولکنڈہ وچ قطب شاہی اس طرح پنج آزاد تے خود مختار سلطنتاں دا قیام ہويا۔ انہاں وچوں بیجاپور دی عادل شاہی تے گولکنڈہ دی قطب شاہی نے اردو بولی تے ادب دی بیش بہا خدمات انجام دتیاں۔ بیجاپور دی عادل شاہی دا بانی یوسف عادل خان ترک سی۔ یوسف اپنی صلاحیتاں دی بناء اُتے ترقی کرکے اس مرتبے نوں پہنا سی۔ اوہ قلم تے تلوار دونے دا دھنی سی تے اپنے عہد وچ اس نے بولی تے ادب تے علم تے فضل دی خوب سرپرستی دی بقول عبدالقادر سروری: ’’ یوسف عادل دے خاندان نے بیجاپور اُتے تقریباً دوسو برس حکومت کیتی اُس خاندان دے نوبادشاہ ہوئے۔ یوسف نوں علم وفضل توں وی چنگا لگاؤ سی۔ اوہ فارسی وچ شعر وی کہندا سی۔ عادل شاہی سلطنت دے قیام توں پہلے ہی عرب، عراق تے ایران دے علاوہ اکناف ہند توں وی بوہت سارے عالم فاضل تے صوفی بیجاپور آگئے سن ۔ انہاں وچ حضرت حاجی رومی، شیخ نصیر الدین، نصر اﷲ ولی، پیر جمنا، حضرت پیر مقصود وغیرہ شامل نيں۔‘‘ (۱۰)
عادل شاہی سلطنت دے بانی ترک سن ۔ خود یوسف عادل شاہ نوں ہندوستان آئے زیادہ عرصہ نئيں گزریا سی لیکن اس دی فکر تے شخصیت وچ ہندوستانیت بلکہ دکنیت ایسی رچ بس گئی سی کہ اس دے عوام وی اسنوں دکنی ہی تصور کردے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ اس نے اپنے محلےآں دے ناں وی خالص ہندوستانی بلکہ دکنی رکھے۔ آنند محل او ر چمپا محل اس دی خوبصورت مثال نيں۔ ایہی نئيں اپنی بیٹی دا ناں وی اس نے بی بی ستی رکھیا جو احمد شاہ توں بیاہی گئی سی۔ دربار وچ اس دی خدمت دے لئی جو نوجوان منتخب کيتے جاندے انھاں شاہی چیلے کہیا جاندا۔ یوسف عادل شاہ دے نسب دی تحقیق دا اک دلچسپ واقعہ محمد قاسم فرشتہ نے تریخ فرشتہ وچ بیان کيتا اے ۔ واقعہ دے مطابق اک مرثیہ خواتین دی اک محفل وچ یوسف عادل شاہ دی بیٹی بی بی ستی نے بیان کيتا کہ اس دے اجداد روم (یعنی ترکی) دے بادشاہ نيں۔ جدوں ایہ بیان امیر قاسم برید تک پہنچیا جو خود اک ترک سی تاں اس نے اس دی تحقیق کرنے دی ٹھانی ۔ فرشتہ دے مطابق: ’’ امیر قاسم برید نے اپنے اک قابلِ اعتبار شخص نوں تجارت دے بہانے توں روم روانہ کيتا تاکہ اوہ ملکہ جتھے دے بیان کيتی تحقیق کرے۔ ایہ شخص قسطنطنیہ پہنچیا تے اس نے شاہی حرم سرا دی ضعیف العمر عورتاں توں سلطان محمد دے بھائیاں دے بارے وچ پُچھیا۔ انہاں تمام عورتاں نے جو کچھ کہیا اس توں بی بی ستی دے بیان کيتی لفظ بہ لفظ تصدیق ہُندی سی۔ اس طرح ایہ گل ثابت ہوگئی کہ یوسف عادل شاہ سلطان مراد دا بیٹا اے۔ انہاں تمام روائیتاں دے علاوہ یوسف دے رومی النسل ہونے دا اس امر توں وی اندازہ ہُندا اے کہ اوہ تے اس دا بیٹا اسمٰعیل دونے ہی رومیاں نوں بہت پسند کردے سن ۔ اپنے اپنے عہد حکومت وچ انہاں نے رومیاں نوں وڈے وڈے عہدےآں اُتے سرفرا ز کيتا۔‘‘(۱۱)
ابراہیم عادل شاہ عادل شاہی دا تیسرا فرما نروا سی۔ جس دے عہد وچ دفاتر دی سرکاری بولی فارسی دی جگہ اردو کيتی گئی۔ اس عہد وچ اردو نوں ہندوی کہیا جاندا سی۔ اس عہد وچ میراں جی شمس العشاق گزرے نيں جو وڈے عالم تے شاعر سن ۔ انہاں دے کئی رسالے اردو وچ ملدے نيں جنہاں وچ ’’ خوش نامہ‘‘ تے ’’ خوش نغز‘‘ اہم نيں۔ عادل شاہی فرمانرواواں وچ ابراہیم عادل شاہ ثانی جو جگت گرو دے ناں توں مشہور ہويا اک اہم حکمراں رہیا اے جس دے دور وچ اردو ادب بالخصوص شاعری نوں بہت زیادہ فروغ ہويا۔ اسنوں شاعری تے موسیقی توں دلچسپی سی۔ ’’ نورس‘‘ اس دا شعری مجموعہ اے ۔
عادل شاہی دا اٹھواں حکمراں علی عادل شاہ اردو دا اک چنگا شاعر سی تے شاہی تخلص کردا سی۔ اس دے دربار دے ملک الشاعر نصرتی نے ’’ علی نامہ‘‘ لکھ کے اس دی شخصیت تے عہد نوں جاوداں کردیااے۔ علی عادل شاہ دے دربار دا ملک الشاعر نصرتی اک قادر الکلام شاعر سی تے قصیدہ ، مرثیہ، مثنوی تے غزل غرض تمام اصناف وچ طبع آزمائی کيتی۔ اس دی مثنوی ’’ گلشن عشق‘‘ اردو ادب دا اہم سرمایہ اے۔
دوسری جانب گولکنڈہ وچ قائم قطب شاہی سلطنت نے وی اردو شعر تے ادب دے فروغ وچ اہم کردار ادا کيتا۔ اس کابانی سلطان قلی سی جس دا تعلق ہمدان (ایران) توں سی۔ اردو دا پہلا صاحب دیوان شاعر قلی قطب شاہ ايسے قطب شاہی کاچوتھا فرمانروا سی۔ قطب شاہی دے اہم شاعر وچ فیروز ، سیّد محمود، وجہی، ابن نشاطی تے غواصی شمار کيتے جاندے نيں ۔ قطب شاہی دا بانی سلطان قلی اگرچہ ہمدان وچ پیدا ہويا سی لیکن ترک نژاد سی۔ (۱۲) جمیل جالبی تے خود محمد قاسم فرشتہ وی انہاں لفظاں وچ اس امر دی تصدیق کردے اے کہ’’ سلطان قلی میر علی ترکاں دے مشہور قبیلے بھارلو نال تعلق رکھدا اے۔ اس خاندان دے بعض افراد دا ایہ دعویٰ اے کہ سلطان قلی ، میراز جتھے شاہ مقتول دی اولاد وچوں سی۔ (۱۳) قطب شاہی دا قیام 1518 وچ گولکنڈہ وچ ہويا تے اس دا خاتمہ 1687 وچ ابوالحسن تانا شاہ اُتے ہويا۔ تقریباً دیڑھ صدی دے اس عرصے وچ کل اٹھ بادشاہ ہوئے ایہ سلطنت اپنے حسن انتظام، امن تے سکون وچ گزریا لیکن علم تے فن توں اس دے لگاؤ دا ثبوت اس دا خاص محل ’’آش خانہ‘‘ سی جتھے شاعر ادیب تے دانشور جمع ہُندے سن تے انہاں نشستاں شعر تے ادب تے علوم تے فنون اُتے مباحثے ہُندے سن ۔(۱۴)
قطب شاہی دے عروج دا زمانہ اس دے چوتھے فرمانروا ابراہیم قلی توں شروع ہُندا اے۔ اس دے عہد وچ قطب شاہی سلطنت امن تے آشتی تے علم تے فنون دا گہوارہ سی۔ اس دا دور فکری، علمی، ادبی تے تعمیری ترقی دا دور سی ۔ قطب شاہی سلاطین نے علم تے ادب دے حوالے توں دکن دی رہتل تے سبھیاچار اُتے گہرے بلکہ انمٹ نقوش مرتب کيتے۔ جمیل جالبی دے مطابق تاں انہاں نے ایتھے اک تیسرے کلچر دی بنیاد رکھی: ’’ قطب شاہی بادشاہاں دی اک مشترکہ خصوصیت ایہ سی کہ اوہ سب دے سب اعلیٰ تعلیم توں بہرہ ور سن ۔ انہاں نے اک طرف اپنے نسلی خصائل باقی رکھے تے اسلامی علوم نوں ترقی دتی تے دوسری طرف اپنے ملک دے رہتل تے تمدن نوں اپنا کر اک ’’ تیسرا کلچر‘‘ پیدا کيتا جس وچ دونے کلچراں دے صحت مند عناصر موجود سن ۔‘‘(۱۵)
ابراہیم نے علم تے فن دے جو چراغ جلائے سن اس دے جانشین محمد قلی قطب شاہ نے اس چراغ توں اپنا چراغ جلایا ۔ قلی قطب شاہ دا عہد دکن وچ دکنی رہتل تے دکنی بولی دے عروج دا عہد اے۔ حیرت انگیز طور اُتے ادھر بیجاپور وچ ايسے سال علم تے فن دا پروردہ ابراہیم عادل شاہ تخت نشین ہُندا اے۔ جس سال محمد قلی قطب شاہ گولکنڈہ وچ تخت نشین ہويا۔ ایہ دور عادل شاہی تے قطب شاہی دے درمیان پرامن تے دوستانہ تعلقات دا وی سنہری دور اے کیونجے محمد قلی قطب شاہ نے دونے حکومتاں دے درمیان ہوئے صلح تے امن دے معاہدے نوں ہور استحکام بخشنے دی خاطر اپنی بہن چاند سلطانہ دا عقد ابراہیم عادل شاہ توں کروادتا۔ محمد قلی قطب شاہ دے دور دا اک نقشہ نصیر الدین ہاشمی دے لفظاں وچ کچھ ایويں اے: ’’ سلطان دے دربار وچ علامّہ میر محمد مومن دے علاوہ قاضی محمد سمانی میرک معین الدین سبزواری، مرزا محمد امین جداں اصحاب علم تے فن موجود سن ۔ مرزا محمد امین نے خمسہ نظامی دے جواب وچ چار مثنویاں ، شیريں خسرو ، لیلیٰ مجناں فلک البروج تے مطمح الاشعار لکھ کے اپنی قابلیت دا مظاہرہ کيتا جداں کہ تذکرہ کيتا گیا سلطان محمد قلی نے شہر حیدرآباد نوں آباد کيتا تے اسنوں عالی شان عمارتاں، خوبصورت ایوان، سرسبز تے شاداب خوش نما باغاں، نہراں توں آراستہ کيتا تے اس شہر دے عمرانی لوازم نوں نہایت سلیقہ تے ہنر مندی دے نال جمع کردتا سی تے تلنگانہ دے طول وعرض وچ بہترین اجتماعی زندگی دی بنیاد پائی، اسنوں فنونِ لطیفہ دی ہر شاخ توں دل چسپی سی جس دی وجہ توں زندگی وچ شگفتگی پیدا کرنے دے اسباب جمع کیتے۔ شاعری، موسیقی، مصوّری توں دل چسپی سی تے انہاں نوں ترقی دینے وچ پوری کوشش کردا رہیا۔‘‘(۱۶)
اس دے عہد وچ ترکی تے ہندوی کلچر وچ اختلاط تے امتزاج دا عمل تیز تر تے نتیجہ خیز ہويا۔ ايسے تہذیبی اختلاط تے امتزاج دے نتیجے وچ اک نوخیز بولی ادبی بولی دے مرتبے نوں پہنچی اے۔ دکنی دے ناں توں جانے جانے والی اس بولی دا خمیر عربی، فارسی تے ترکی دے علاوہ مراٹھی تلگو تے کنڑ زباناں توں اٹھدا اے۔ انہاں مقامی زباناں وچ مراٹھی اک جدید ہند آریائی بولی اے جس توں اختلاط کوئی عجب نئيں ۔ لیکن تلگو تے کنڑ خالص دراوڑی خاندان توں متعلق زباناں نيں۔ انہاں توں اختلاط اک غیر معمولی امرہے ۔ ایہی دکنی بولی دی خصوصیت اے جو اسنوں اردو توں مختلف کردی اے۔ محمد قلی قطب شاہ نے دکنی تے تلگو بولی وچ شاعری کيتی۔ اسنوں اردو دا پہلا صاحب دیوان شاعر ہونے دا اعزاز وی حاصل اے ۔ اس دی کلیات وچ مثنوی، قصیدہ، مرثیہ غزل دے علاوہ نوحے تے سلام وی ملدے نيں۔ اس دی شاعری وچ مقامی رسوم تے رواج، عید، نوروز، بسنت تے قدرتی مناظر اُتے وی نظماں ملدی نيں۔ اس دے کلام سادگی، سلاست تے روانی دے نال نال تشبیہ تے استارہ تے وصف نگاری دا عنصر پایا جاندا اے۔ قطب شاہاں وچ محمد قلی دے بعد اس دا جانشین اس دا نواسہ عبداﷲ قطب شاہ ہويا عبداﷲ قطب شاہ دے وی اردو تے فارسی دیوان ملدے نيں۔
یہ کہیا جاسکدا اے کہ ہندوستان تے بالخصوص دکن وچ اولاً بہمنی سلطنت تے بعد وچ عادل شاہی تے قطب شاہی دے تحت ترکاں نے اردو بولی تے ادب دی نشوونما تے ترویج تے ترقی وچ نہ صرف غیر معمولی کردار ادا کيتا اے بلکہ اردو نوں ادبی بولی دی حیثیت دلانے وچ تاریخی کردار ادا کيتا اے۔
حوالے
[سودھو]۱): http://coinindia.com/gallaries-ghaznavid.html ۲): محمد قاسم فرشتہ۔تریخ فرشتہ(جلد اوّل) مترجم عبدالحئی خواجہ۔ مکتبہ دیوبند۔۱۹۸۳ ء ص۲۰۳۔۹۹ ۳): پروفیسر عبدالقادر سروری۔اردو دی ادبی تریخ۔دوسرا ایڈیشن ۱۹۷۵ ء ۔ شیخ محمد عثمان اینڈ سنز ۔ سری نگر۔ص ۵۲ ۴): پروفیسر عبدالقادر سروری۔اردو دی ادبی تریخ۔دوسرا ایڈیشن ۱۹۷۵ ء ۔ شیخ محمد عثمان اینڈ سنز ۔ سری نگر۔ص ۶۱ ۵): محمد قاسم فرشتہ۔تریخ فرشتہ(جلد اوّل) مترجم عبدالحئی خواجہ۔ مکتبہ دیوبند۔۱۹۸۳ ء ص۴۱۷ ۶): محمد قاسم فرشتہ۔تریخ فرشتہ(جلد اوّل) مترجم عبدالحئی خواجہ۔ مکتبہ دیوبند۔۱۹۸۳ ء ص۴۱۸ ۷): محمد حسن ۔ قدیم اردو ادب دی تنقیدی تریخ۔ اتر پردیش اردو اکادمی لکھنو۔۱۹۸۶ ء۔ص۵۵ ۸): ڈاکٹر محمد علی اثر۔ دکنی شاعری۔ حسامی بک ڈپو حیدرآباد۔۱۹۹۵ ء۔ ص ۱۳ ۹): نصیر الدین ہاشمی۔ دکن وچ اُردو۔ قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان۔۱۹۷۵ ء۔ص ۴۶ ۱۰): پروفیسر عبدالقادر سروری۔اردو دی ادبی تریخ۔دوسرا ایڈیشن ۱۹۷۵ ء ۔ شیخ محمد عثمان اینڈ سنز ۔ سری نگر۔ص ۹۶ ۱۱): محمد قاسم فرشتہ۔تریخ فرشتہ(جلد دوّم) مترجم عبدالحئی خواجہ۔ مکتبہ دیوبند۔۱۹۸۳ ء ص۸۶ ۱۲): جمیل جالبی۔ تریخ ادب اردو۔ جلد اوّل۔ ایجوکیشنل پبلشنگ ہاؤس دہلی۔۱۹۷۷ ء۔ص۳۸۱ ۱۳): محمد قاسم فرشتہ۔تریخ فرشتہ(جلد دوّم) مترجم عبدالحئی خواجہ۔ مکتبہ دیوبند۔۱۹۸۳ ء ص۴۵۷ ۱۴): محی الدین قادری زور۔ اردو شہ پارے۔ ادارہ ادبیات اردو۔ص ۸۰ ۱۵): جمیل جالبی۔ تریخ ادب اردو۔ جلد اوّل۔ ایجوکیشنل پبلشنگ ہاؤس دہلی۔۱۹۷۷ ء۔ص۳۸۲ ۱۶): نصیر الدین ہاشمی۔ دکن وچ اُردو۔ قومی کونسل برائے فروغ اردو زبان۔۱۹۷۵ ء۔ص