اکھان

اکھان کسے بولی وچ سادھ، پکی پینڈی تے سیانی گل، ہوندی اے جیہنوں سارے جاندے نیں تے اوہناں اوہنوں سنیا ہوندا اے۔ ایہ انساناں دا ورتیا ہویا کوئی کم ہوندا اے۔ ڈاکٹر شہباز ملک اپنی منی پرمنی پنجابی کتاب ساڈے اکھان دے وچ پہلی گل چ لکھدے نیں:

"اکھان اک اجیہی نِگرّ سچائی دا ناں اے جیہڑی انسان دی حیاتی وچ واپرے کسے خاص واقعے یاں کعڑی مڑی دے عمل مگروں اکاہرے سٹے دے روپ وچ سامنے آؤندی اے ایس واقعے دی ٹور تے عمل دی چال، مکر انسانی تجربہ ٹھاٹھاں مار ریا ہوندا اے۔ نِگرّ سچائی دا ایہ روپ لفظاں دے گھیرے وچ آکے اکھان کہاوت اکھوت یا کہنت اکھواندا اے"

سو سیانے اکو مت تے مورکھ وکھو وکھ۔

بُوہے تے آئی جنج تے ونہو کڑی دے کن

سُتے کتے نوں وٹا نہیں ماری دا

جھت پئي تے مت گئی

ساہ دا کوئی وساہ نہیں

سو کوہ دریا ستھن موڈیاں تے

سو چاچا تے اک پیو سو دارو تے اک گھیو۔

سپاں دے اگے دیوے نئیں بلدے

پھل موسم دا گل ویلے دی

اِک ناں تے سوء سکھ

انھے دے پیر تھلے بٹیرا

جیہڑا جانے آپ نُوں اوہدے جانو باپ نُوں

چور نالوں پَنڈ کاہلی

انھا ونڈے ریوڑیاں تے مُڑ مُڑ دیوے آپنیاں نُوں

ڈانگ ماریاں پانی دو نئیں ہو جاندا

آپ چنگے جَگ چنگا

بابے بناں بکریاں نیں چردیاں

دھی تریک تے پتر امب

انّا کتا سائیں نوں پونکھے

انھیاں اگے رونا

انی نوں گدھے دا چا

اناں ملاں ٹٹی مسیت

ایانے دی یاری سدا خواری

اے کوڑا تے اے مدان

بال جنجال

بال سب دے سانجھے ہوندے نے

بالاں کولوں شیطان وی ڈر گیا سی

بدو بدی دا سودا نئیں ہوندا

برسے پھگن دون چوگن

برسے چیت ککھ تھوڑے دانے بسیکھ

برے نوں نا ماریے برے دی ماں نوں ماریے

بن سیوا نئیں میوا

پکھا سو رکھا

اکھان : کسے اجیہی آکھی ہوئی گلّ نوں اکھان کہندے ہن جس دے تھوڑھے جہے شبداں وچّ جیون دا تتّ نچوڑ سمویا ہووے۔ اکھاناں دے شبداں وچّ سدیوی سچ ہندا ہے جس نوں تھوڑھی کیتے جھٹھلایا نہیں جا سکدا۔ اس لئی اکھان کافی حد تکّ سرب پروانت ہندے ہن۔ ودواناں ولوں ایہہ گلّ منی گئی ہے کہ کسے وی بھاشا نوں چست اتے ٹکسالی (سکے بند) بناؤن وچّ محاورے اتے اکھاناں دا وشیش مہتو ہندا ہے۔ کیونکہ اکھان روپک پکھ توں (آکار وچّ) چھوٹے، بھاوَ وچّ تکھے اتے شیلی پکھوں گندویں ودھی والے ہندے ہن۔ ایہناں دی گھاڑت بڑی جوکھویں (سنتلت) اتے چال لے بھرپور ہندی ہے۔ اسے لئی ایہناں دا روپ کاوک ہون دے نال-نال کئی طرحاں دے گناں والا ہندا ہے۔ ایہو کارن ہے کہ صدیاں بیت جان تے وی اکھاناں دی نہار وچّ کوئی فرق نہیں پیندا۔

اکھان اجیہے گیان دا سوما سمجھے جاندے ہن جو ساڈے جیون دے کئی پکھاں دی اگوائی کردے ہن کیونکہ کئی اکھاناں دا سبھاء وینگ دی ودھی راہیں صحیح پکھ دا بودھ کرواؤنا ہندا ہے۔ اکھان اینا سرل، کاوک اتے چھوٹا ہندا ہے کہ چھیتی ہی یاد ہو جاندا ہے۔ اس دے ارتھاں وچّ سوادی چٹکھارا وی ہندا ہے، تد ہی لوک اپنی عامَ بول-چال وچّ اس دی سبھاوک ورتوں کردے ہن۔

اکھان کویں ہوند وچّ آؤندے ہن اتے ایہناں دی سرجنا کویں ہندی ہے؟ اس بارے کوئی اک نرنا دینا سنبھوَ نہیں ہے کیونکہ اکھاناں دی اتپتی دے کئی سومے ہن۔ کئی ویر وششٹ (معیاری) ساہت وچّ پربدھّ اتے گیان وان لیکھکاں نے اپنی کسے رچنا وچّ کوئی اجیہا کاوک واک لکھیا ہندا ہے جس وچلے سچ نوں لوک مونہوں-مونہوں اپنا لیندے ہن اتے سماں پا کے اوہ محاورہ بن جاندا ہے۔ جویں وارث دی ہیر وچلا ایہہ واک کہ :

وارث شاہ نہ عادتاں جاندیاں نے، بھاویں کٹیئے پوریاں پوریاں جی۔

کئی وار کوئی سنت مہاتما اپنے بچناں وچّ اٹلّ سچائی والا کوئی اجیہا واک، شبد جاں کاوَ-بندِ کہہ جاں لکھ دندے ہن، جسنوں لوک اپنے جیون دا حصہ بنا لیندے ہن اتے وار-وار ورتوں کر کے اسنوں اکھان دی کوٹی وچّ شامل کر لیندے ہن۔ جویں گربانی دا ایہہ واک کہ:

مٹھت نیویں نانکا گن چنگیائیاں تت۔۔

جاں بھائی گرداس دی ایہہ پنکتی کہ :

کتا راج بہالیئے پھر چکی چٹے

وی لوک-منک نے اک اکھان وجوں پروان کر لیا ہویا ہے۔

محاوریاں دا اتہاس بہت پراچین ہے۔ فرید دی بانی اس دا وڈا ثبوت ہے کیونکہ فرید دی بانی وچّ محاوریاں دی بہتات ہے۔ اکھاناں دی بنتر دا سنبندھ بھاشا نال ہے اتے ورتوں دا سنبندھ منکھی رہتل نال ہے۔ ودواناں دے بہومت انوسار، جتنی کسے قوم دی عمر ودھدی جاندی ہے، اتنی اس دی سبھیتا اتے بولی وی وکاس کردی ہے۔ بولی دے وکاس نال وی اکھاناں دی گنتی جڑی ہوئی ہے کیونکہ جویں-جویں کسے قوم دا تجربہ ودھدا جاندا ہے تویں اکھان وی ودھدے جاندے ہن۔ اکھاناں دی سرجن پرکریا منکھ دے تجربیاں نال وی جڑی ہوئی ہے۔ انیکاں اکھان تجربے توں نکلن والے سٹیاں تے آدھارت وی ویکھے جا سکدے ہن۔ جویں :

- صرفہ کر کے ستی، آٹا کھا گئی کتی۔

- سخی نالوں شوم چنگا، جہڑا ترت دے جواب۔

- سوگ دل دا روگ۔

- گورو بناں گت نہیں، شاہ بناں پت نہیں۔

- جھوٹھ دے پیر نہیں ہندے۔

- ڈنڈا پیر ہے وگڑیاں تگڑیاں دا۔

اجیہے انیکاں اکھان ہن جو منکھی تجربیاں وچوں جنمے ہن۔ اکھاناں دے جنم لین دا سوما لوک-سیانپ وی ہے۔ کئی ویر کوئی عقل مند اتے سیانا پرش، کسے دوجے منکھ دا ووہار دیکھدا ہے، اس دے من وچلی بھاونا نوں پڑھدا ہے جاں اس دیاں حرکتاں نوں ویکھ کے جو سٹہ کڈھ کے لکھدا جاں بولدا ہے، جیکر اوہناں بولاں وچّ اکھان بنن دے گن ہون اتے لوک اوہناں نوں اپنا لین تاں سماں پا کے اوہناں بولاں دے دہراؤ، اکھان بن جاندے ہن۔ اصل وچّ منکھی سبھاء اتے آلے- دوآلے دی سمجھ ہی منکھی سبھیتا دا وکاس منیا جاندا ہے۔ اجیہی سیانپ وچوں وی انیکاں اکھان گھڑے ملدے ہن، جویں :

- ہتھ نہ اپڑے، تھوہ کوڑی۔

- اننھا ونڈے شیرنیاں، مڑ مڑ آپنیاں نوں۔

- اٹھ سکے نہ پھٹے منہ گوڈیاں دا۔

- اپنا ماریگا، تاں چھاویں سٹیگا۔

- اپنی لسی نوں کوئی کھٹی نہیں کہندا۔

ہر اکھان وچّ اک خاص قسم دی ورودھتائی ہندی ہے، جہڑی سوچن لئی منکھ نوں ٹمبدی ہے۔ جویں :

- نالے چور، نالے چتر۔

- چڑیاں دی موت، گواراں دا ہاسہ۔

- منہ وچّ رام رام، بغل وچّ چھری۔

اکھان بول-چال وچّ عامَ ورتے جاندے ہن کیونکہ ایہناں دا اچارن سہج-سبھاء ہی ہو جاندا ہے۔ ودواناں دا کتھن ہے کہ کسے وی اکھان نوں لوکاں دی زبان تے چڑھدیاں انیکاں ورھے لگّ جاندے ہن۔ ایوں سمیں دے بیتن نال ایہناں وچّ بہت پکیائی آ جاندی ہے۔ جویں کئی پتھر پانی دے وہاء نال دریاواں وچّ رڑدے-رڑدے گول اتے ملائم ہو جاندے ہن، اویں ہی صدیاں دی ورتوں نال اکھان وی بھاشا اتے ارتھاں دے پکھوں چمکن لگدے ہن اتے اک دل-کھچواں روپ اختیار کر لیندے ہن۔ اکھاناں دے چار مکھ لچھن منے گئے ہن:

1. منکھی جیون انوبھوَ دا تکھا سوتر ہووے

2. سنکھیپ ہووے

3. سرل اتے ڈھکویں شیلی ہوو

4. سرب پروانگی والا ہووے

اکھان دا جیون وچّ بڑا مہتوپورن ستھان منیا گیا ہے، کیونکہ ایہہ گلّ-بات کردے سمیں تھوڑھے شبداں وچّ وڈی گلّ کہہ جاندے ہن۔ اکھان مورکھ اتے جھوٹھے ویکتی دی کھلی وی اڈاؤندے ہن۔ اکھان انیکاں قسماں دے ہندے ہن، جویں اتہاس سنبندھی :

- کھادھا پیتا لاہے دا، رہندا احمد شاہے دا۔

پشو-پنچھیاں سنبندھی :

- سپّ کنج چھڈدے، زہر نہیں چھڈدا۔

جاتاں گوتاں سنبندھی :

- چٹا کپڑا ککڑ کھانا، اس جٹّ دا نہیں ٹکانا۔

- ڈگا کھوتے توں، غصہ گھمیار `تے۔

ایہہ وی کیہا جاندا ہے کہ اکھان ہوا دی تورے تردے ہن اتے اک پرانت توں دوجے پرانت اتے اک دیش توں دوجے دیش پجّ جاندے ہن۔ کئی ودواناں دا متّ ہے کہ پینڈو سبھیاچار وچّ استریاں اکھاناں دا ودھیرے پریوگ کردیاں ہن کیونکہ اوہناں دی بولی ودھیرے سادی اتے وینگ والی ہندی ہے۔

ایوں اکھاناں راہیں پرکھیاں دا جیون انوبھوَ مونہوں-مونہوں اگے-اگے تردا یگاں دا پینڈا تہہ کر لیندا ہے۔ کئی اکھان جو اج ساڈی بول-چال دا حصہ ہن، اوہ آریہ جاتی دے مڈھلے انوبھوَ سن۔ اک دھارنا انوسار جدوں پنجاب دے دریاواں کنڈھے رگویداں دے مڈھلے شلوک رچے گئے تاں لوکیں ادوں دی بھاشا وچّ وی عامَ محاورے بولیا کردے سن جو رگویداں دیاں رچاں (شلوکاں) وچّ ملدے ہن۔ جویں، اگّ بناں دھوں نہیں، ندی ناوَ سنجوگی میلے جاں پیاسا کھوہ کول جاندا ہے کھوہ پیاسے کول نہیں آؤندا، اتیادِ۔ اسیں اج وی اوہ صدیاں پہلاں دے اکھان اسے بھاونا نال بولدے ہاں۔

اکھان ساڈے جیون وچّ لہو ماس وانگ رچے ہوئے ہن۔ نت جیون وہار وچّ اجوکے سمیں وی پینڈو لوک، اکھاناں توں اگوائی لیندے ہوئے اوہناں دی عامَ ورتوں کردے ہن۔ جویں :

- ادم اگے لچھمی، پکھے اگے پون۔

- خواجے دا گواہ ڈڈو۔

- بہتی گھریں پروہنا رہندا بھکھا۔

- گورو بناں گت نہیں، شاہ بنا پت نہیں۔

ایوں کیہا جا سکدا ہے کہ پنجابی اکھاناں وچّ جیون دی ساری شوخی اتے رنگت بھری ہوئی ہے۔ ایہناں اکھاناں نال منکھ دی سانجھ سدیوی ہے۔ اکھان پتھ پردرشک دی بھومکا نبھاؤندے ہن۔ اکھان اپنی وینگ ودھی راہیں کئی کجھ سجھاء دندے ہن پر اوہ برے نہیں لگدے، کیونکہ اوہناں دے ارتھاں وچّ جیون دی مٹھاس بھری ہوئی ہندی ہے۔