بالمیکی رامائن
ہندو ساہت وچ رام کتھا دے حوالے وچ بالمیکیرامائن اک ادبھتّ رچنا ہے، جس وچرام اتےسیتا دے جیون نوں آدھار بنا کے منکھی سکھ-دکھ دا چترن کیتا گیا ہے۔ بالمیکی رام کتھا وچ رام اتے سیتا صرف ماتر دمپتی ہی نہیں بلکہ جیون دے وڈی دھراتل 'تے کھڑے دو سہدھرمی ہن، جنہاں دے دل سنیوگ-ویوگ اتے دکھ-سکھ توں وتاثر ہندے ہن۔ شاعر بالمیکی نے جتھے رام دا جیون چرتر بیان کیتا ہے اتھے منکھی سماجی قدراں-قیمتاں اتے بھارتی سبھیاچار دا الیکھ وی اپنے شاہکار وچ کیتا ہے۔ ایہہ نظم چووی ہزار شلوکاں وچ رچت سنسکرت ساہت دا اتم نمونہ ہے۔ بالمیکی رمائن دا سنسار دیاں کئی بولیاں وچ ترجمہ ہویا ہے بھاویں کہ بالمیکی رمائن توں علاوہ ہور کئی رام کتھاواں وی رچیاں گئیاں ہن پر بالمیکی رمائن وچ لکھی گئی رام کتھا اک ادبھت رچنا ہے : اس وچ راج پربندھ، سماجی جیون، جنگل-ندیاں، ون-جیو اتے قدرتی سندرتا دا ذکر کیتا گیا ہے۔
رام کہانی دے وکھ وکھ روپ
[سودھو]رام کتھا کئی روپاں وچ مشہور ہے جویں کمبن رمائن، اتر رمائن، ادھایتم رمائن، پدم پران، رام چرت مانس اتے 16ویں صدی وچگرو گوبند سنگھ جی ولوں لکھت 'رام اوتار کتھا ادھیائے'۔ ایہناں سبھ کتھاواں دا آدھار بالمیکی رمائن ہی ہے، پر اجوکے یگ وچ سری رام چرت مانس 'تے آدھارت رام کتھا دا بول بالا ہے۔ ایہہ برج بھاشا وچ لکھیا گیا تلسی داس کرت ہے۔ اس دا ہی پرچار پرسار ہے۔ اج دی نویں پیڑھی تاں ایہہ وی گھٹّ ہی جاندی ہے کہ تلسی کرت رام کتھا، رام 'چرتمانس' : 'مول رمائن نہیں ہے'، اس وچ تاں رام چرتر ہی مشہور ہے۔ بالمیکی رمائن جو کہ ہندو قومی جیون دا ادِ کاوَ ہے، اس وچ رام نوں مہاں مانو چترت کیتا گیا ہے، 'اس نظم دے شروع دے حصے وچ رام نوں وشنو دا اوتار سدھ کیتا گیا ہے، پر نویں سمیکھئک اس انش نوں مول رمائن وچ رلگڈ انش مندے ہن۔' بالمیکی رمائن دے شروع وچ ہی نارد توں پچھدے ہن، 'اس سنسار وچ سبھ توں سریشٹ اتے گنوان منکھ کون ہے؟' نارد جی بالمیکی جی نوں کہندے ہن، 'اوہ پرکھ اکھواک ونش وچ رام دے ناں نال جانیا جاندا ہے۔'
بالمیکی رامائن
[سودھو]بالمیکی رمائن وچ اس رام دا چرتر منکھی دھراتل 'تے آدھارت ہے، پر [[تلسی داس] ]اپنے رام چرتّ مانس وچ رام نوں پربھو پرماتما شاکھشات خدا دا روپ مندے ہوئے چترت کردے ہن۔ پر آدی کوی بالمیکی، رام دے اس چرتر نوں تلسی دی طرحاں اس سنسار وچ اوتارت ہو کے آیا نہیں رچدے، سگوں سنسار دیاں سچائیاں نال جوجھدے بیاندے ہن۔ اوہ کرودھ کردے ہن، سیتا دے چرتر 'تے شنکا کرکے اس دی پریکھیا(امتحان) لیندے ہن اتے راجا ہندے ہوئے وی سیتا دا تیاگ کر دندے ہن۔ بالمیکی رمائن رام کتھا دے ہور سروتاں توں وکھ ہے، جویں کہ 'بالمیکی رمائن وچ سیتا دے ویاہ توں پہلاں رام اتے سیتا دے ملن دا کوئی اشارہ نہیں ہے، جدکہ ہور رام کتھاواں وچ ایہہ پرسنگ درسایا گیا ہے۔' 'رام چندر سماجی رواج وچ ہی رہِ کے سیتا نال ویاہ کردے ہن، اس وچ کوئی سوئمبر نہیں رچیا جاندا، ایہہ ٹھیک ہے کہ کئی راجے اک-اک کرکے تیر بان نوں بھنگ کرن لئی آؤندے ہن، پر رام ولوں اس سمیں کوئی کوتک نہیں رچیا جاندا، بلکہ سیتا اتے رام دا اچّ روایت نال ایودھیا وچ جا کے ہی ویاہ ہندا ہے۔' بالمیکی رمائن وچ ایہہ اپروکت الیکھ ورنت ہے۔ ہور رام کتھاواں وچ ایہہ انش لکھت نہیں ہے۔
بالمیکی رمائن وچ رام سیتا دے علاوہ ہور تناں بھراواں دے ویاہ دا وی ذکر ہے۔ پر کجھ رام کتھاواں اجہیاں ہن، جنہاں وچ صرف سیتا رام دے ویاہ دا ہی ذکر ملدا ہے۔ اس وچ اتر رمائن، پشپدنتکی رام کتھا اتے بدھ جاتی کتھاواں وچ خاص الیکھ ملدے ہن۔ آدی کوی بالمیکی نے اپنی رام کتھا وچ منتھرا داسی نال کیکیئی نوں بھڑکاؤن دا کوئی کارن نہیں دسیا، جدکہ پدم پران دی رام کتھا وچ اس نوں گدھنروی دا اوتار منیا ہے اتے ہور کئی رام چرتراں وچ سرسوتی نوں منتھرا اتے کیکیئی نوں وسّ کرن دے حکم نال بھیجن دا حکم کیتا گیا ہے۔
سروپنکھا دا چرتر بالمیکی رمائن دا مکھ پاتر ہے۔ بالمیکی رمائن دے ارنی کانڈ وچ اک پرسنگ آؤندا ہے کہ، 'سروپنکھا رام کول آؤندی ہے اتے رام اس نوں اسویکار کر دندے ہن۔ رام دے حکم مطابق اوہ لچھمن کول جاندی ہے تے لچھمن اس دا نکّ-کنّ کٹّ دندا ہے۔ رمائن توں علاوہ ہور کئی رام کتھاواں وی اس دے کافی نیڑے ہن۔' آدی کوی بالمیکی دے مطابق ، 'راون سیتا دے ہرن دا پرستاو لے کے مریچ کول دو وار جاندا ہے۔ پہلی وار اکمپن دے جو کھردوشن دے ودھ دا سماچار لے کے راون دے کول آیا سی اتے دوجی وار سروپنکھا دی صلاحَ مطابق ۔' مہانکوی تلسی داس اس پرسنگ نوں اپنے رام چرتّ وچ گون ستھان دندا ہے۔
بالمیکی رمائن وچ راون، 'انگد سنواد' نہیں ہے۔ رام چندر لنکا دے چارے پاسے باندر فوج دی تعیناتی دے بعد انگد نوں سنیہہ واہک دے روپ وچ بھیجدے ہن۔ راون رام دا سنیہہ سن کے انگد نوں پھڑن دا سندیش دندا ہے اتے انگد اپنے پراکرم دی ورتوں نال مڑ رام چندر پاس آ جاندے ہن۔ تلسی دے رام چرت سہت ہور کئی رام کتھاواں وچ ایہہ پرسنگ درج ہے۔ بالمیکی رمائن دے اتر کانڈ وچ ایہہ الیکھ ہے کہ، 'رام چندر ولوں تیاگ کیتی گئی سیتا نال بالمیک دے آشرم وچ اک پتر لوَ نوں جنم دندی ہے جدکہ سیتا دی غیر-موجودگی وچ آدی کوی بالمیکی وچ بچے دا سنا پالنا ویکھ کے اپنے تپو بل نال کش نوں پرگٹ کردا ہے۔ ایہہ پرسنگ بالمیکی رمائن دے اتر کانڈ سمیت پدم پران اتے کتھا سریتا ساگر وچ وی الیکھ ملدا ہے۔' کئی رام کتھاواں وچ لوَ، کش نال رام لچھمن، بھرت، شتروگن نال لڑائی دا الیکھ ملدا ہے، پر ایہہ لڑائی پرسنگ بالمیکی رمائن وچ نہیں ہے۔ ایہہ پرسنگ پدم پران وچ ورنت ہے۔
بالمیکی رمائن وچ رام، لوَ، کش دوارا رمائن سن چکن توں بعد اپنے دوتاں دوارا سیتا نوں جن-سمودائے دے ساہمنے اپنے چرتر دی شدھتا پرگٹ کرن لئی کہندے ہن اتے مہانرشی بالمیکی سبھا دے ساہمنے اپنی تپسیا دی سہں کھا کے سیتا دی شدھتا دا سمرتھن کردے ہن۔ ایہہ پرسنگ لوَ، کش دے یدھ دی طرحاں پدم پران دی رام کتھا وچ وی درج ہے۔ پدم پران دی کتھا انوسار لوَ، کش ساری رمائن بالمیکی دے ادیش انوسار گا کے سناؤندے ہن، پر اتھے سیتا بالمیکی رمائن دی طرحاں دھرتی وچ پرویش نہیں کردی، بلکہ رام چندر نال ایودھیا جا کے اشومیدھ یگّ کردی ہے۔ کئی رام کتھاواں وچ ایہہ پرسنگ درج ہے کہ، 'سیتا اپنیاں سہیلیاں دے کہن اپرنت اک دیوار اپر راون دا چتر بناؤندی ہے، پر رام چندر اس نوں دیکھ کے ویاکل ہو اٹھدے ہن اتے سیتا دی پوترتا 'تے سندیہ کردے ہن اتے سیتا اس سندیہ نوں سہِ نہ سکی اتے پرتھوی نوں سمبودھن کردی ہوئی کہندی ہے کہ جیکر میرے من، کرم اتے وچن وچ رام دا نواس ہے تاں ہے، دھرتی ماں مینوں اپنی گود وچ سما لے۔ ایہہ گھٹنا نہ ہی 'بالمیکی رمائن وچ ملدی ہے تے نہ ہی پدم پران وچ۔' اس دا الیکھ جین ساہت وچ ملدا ہے۔ سیتا تیاگ دیاں کئی گھٹناواں دا پرسنگ جین رمائن وچ پایا جاندا ہے۔
اپروکت مطابق رام کتھاواں دے کئی سروت موجود ہن، پر ایہہ کہنا اچت ہے کہ انیاں رام کتھاواں دے باو جود کئی کتھاواں ایسیاں ہن جو لوک شرتیاں 'تے ادھارت ہن، پر آدی کوی بالمیکی دا سنسکرت ساہت جو رام کتھا چووی ہزار سلوکاں 'تے ادھارت ملدی ہے، اس وچ رام چندر 'تے آدھارت رام کتھا کافی سٹیک اتے پرمانک ہے۔ تلسی داس رامچرت مانس دی رام کتھا بالمیکی رمائن دے نیڑے-تیڑے ہے اتے لوک پرسدھ ہے۔