بھگتی ساہت تے بھگت رویداس
بھگتی ساہت دا آرنبھ اتے بھگت رویداس
بھگتی لہر[سودھو]
اس سمیں انتری بھارت وچّ بھگتی مارگ نے وی جنم لے لیا سی۔ اس متّ دے کجھ انش تاں سانوں اپنشد پرانا تے گیتا تکّ لے جاندے ہن، پرتوں اک لہر جاں اندولن دے طور ’تے اس متّ نے اسے کال وچّ ہی پربھاو پاؤنا شروع کیتا۔ پنجابی ساہت وچّ وی بھگت کویاں دیاں رچناواں دا کافی مہتوپورن تے وشیش ستھان ہے۔ اسے لئی بھگتی متّ دے اڈّ-اڈّ پکھاں اتے اتھے وچار کرنی ایوگ نہیں ہوویگی۔
بھگتی لہر دا آرنبھ اٹھویں صدی عیسوی وچّ دکھنی بھارت وچّ ہویا دھارمک لہر دا ایہہ کیندر، اچانک ہی اتر ولوں اٹھکے دکھن وچّ بدل جان دا کارن ایہہ سی کہ اتری بھارت وچّ بڑی تیزی نال راجنیتک تے سماجک تبدیلیاں آ رہیاں سن۔ مہاراجہ ہرش دی حکومت ختم ہو چکی سی اتے دیش چھوٹیاں چھوٹیاں راجپوت ریاستاں وچّ ونڈیا گیا سی۔ ایہہ ریاستاں آپو وچّ لڑدیاں رہندیاں سن۔ اس دے الٹ دکھنی ہند وچّ شانتی سی۔ چولا راجے بڑی مضبوطی نال راج کر رہے سن۔ ہندو متّ، بدھ متّ اتے جین متّ نال ٹکر لے رہا سی۔ مالابار وچّ اسلام وی اپنے پیر جما چکا سی تے ہولی-ہولی اپنا اثر ودھا رہا سی۔ ہر لہر وانگ، بھگتی لہر دی سمیں دی لوڑ انوسار اٹھی۔ اس دے ابھرن وچّ بھائیچارک حالتاں دا بہت ہتھ سی۔ ودھیرے کر کے ایہہ سماجک غلامی تے براہمنواد دے کٹڑ فلسفے ورودھ پرتیکرم دا سٹہ سی۔ ربّ وچّ پورن وشواس رکھن والا ہندو متّ، بدھ متّ نوں بہت دیر تکّ سویکار نہ کر سکیا جہڑا کہ ربّ دی ہوند بارے بالکل چپّ سی اتے بہت زور کرم سدھانت (فلاسفی) ’تے دندا سی۔ بدھ دے چیلے اس دے چنگے سدھانتاں نوں بھلکے کریتیاں وچّ پھس چکے سن۔ بدھ دی مورتی پوجا ربی پوجا دا درجہ لے چکی سی۔ اہنسا دے سدھانت نے لوکاں نوں سریرک تے آتمک طور ’تے کمزور بنا دتا سی۔ بدھ متّ دا اہندسا دا اصول تے اسلام ورگی جابر سبھیتا تے مذہب دے ساہمدے بلہین ثابت ہوئی۔ براہمناں دے ذات-پات دے کٹڑ وکھیویں کر کے عامَ لوکی اسلام ولّ جا رہے سن۔ راجپوتاں ورگی بیر قوم وی اہنسا وادی بدھ دھرم نوں اپنا نہیں سی سکدی۔ دکھنی حصے وچّ شیو متّ تے ویشنوں متّ دے سادھوآں نے لوکاں نوں شو تے وشنوں دی پوجا ولّ لیاؤن دا پورا یتن کیتا۔ شیو تے وشنوں متاں وچوں ہی بھگتی لہر دا جنم ہویا، کیوں جو سناتنی دھرم دی پنر سرجیتی دے راہ وچّ کافی اوکڑاں سن، اس لئی بھگتی متّ وچّ بدھ متّ دیاں ساریاں صفتاں شامل ہو گئیاں اتے اسے طرحاں شیو اتے ویشنو متّ دے چنگے پکھاں نوں اپنایا گیا نویں اٹھے بھگتاں نے لوکاں نوں ربّ دی ہوند تے اس دی مہر وچوں خوشی پراپت کرن دی سکھیا دتی۔
ڈاکٹر رادھا کرشنن انوسار “بھگتی مارگ، ربا تے پورن وشواس دا مارگ ہے، جس وچّ جیو جاں پرانی دی بھاوک ستا دی پوترتا اتے زور دتا جاندا ہے۔ بھگتی مارگ، گیان تے کرم توں اپرنت پرماتما نال بھاوک اکسرتا اتے زور دندا ہے۔”1 اس لہر دیاں جڑھاں بھاویں پرانے سمیں تکّ جا پجدیاں ہن۔ پرنتو اس دا موڈھی راماچند نوں ہی منیا جاندا ہے۔ ولبھ اچاریہ تے مادھوَ وی موڈھیا وچوں ہی ہن۔ ایہناں شنکراچاریہ دی گیان مارگ تے مایہ دیسدھانت دا ڈٹّ کے مقابلہ کیتا۔ صوفی کاوَ، برہا کاوَ، بیر کاوَ دے نال-نال پوروَ-نانک کال وچّ پنجابوں باہر وچردے بھاگت جناں دے بھگتی کاوَ دی وچاردھارا وی نال-نال پرچلت ہو چکی سی۔ “عامَ پرتھا جاں چال ایہہ سی کہ اپنی مات بھاشا جا صوبے دی زبان وچّ وی رچنا رچیندی سی۔ لاگے چارہے دی بولی دی وچّ وی اے بارے اتری تے مدھ تے پوربی ہند دی سانجھی جہی سنت بھاشا وچّ وی۔ پربھاو اک اتے دوجی دا سپشٹ ہے۔ بھگتاں دی شبداولی وی بہت بھیت نہیں، نہ بہتی وتھّ جاپدی ہے۔ شبد اک دوجی بھاشا دے رلے ملدے ہن۔ شیلی دی اک سامان ہے۔”2 ڈاکٹر. ایس. ایس. کوہلی دے کتھن مطابق ‘رام-کاوَ’ تے کشنا کاوَ دا پربھاو پنجابی ساہت اتے وی پیا بھگت-بانی دا گورو گرنتھ صاحب وچّ یوگ استھان پراپت کرنا اس گلّ دا ثبوت ہے۔ سرگن دھارا ہندی ساہت وچّ چودھویں صدی توں لے کے ستارویں صدی تکّ پسری ہوئی ہے۔ پنجابی وچّ وی اس سمیں ضرور اجیہے کوی ہوئے ہونے۔”3 بھگتی لہر دا آرنبھ ہندو سدھانتا کے ورودھ وجوں ہویا۔ ایہناں بھگتاں نے دیوی-دیوتیاں دی تھاں ربّ وچّ وشواس رکھن دا اپدیش دتا۔ سنتاں، بھگتاں نے مانوی سمانتا دا سنیہا دے کے آپسی جاتپات، اوچ-نیچ، چھوت-چھات دے بھاوَ نوں دور کیتا تے سارے منکھاں نوں اکو ہی پرماتما دی سنتان منیا ایہناں بھگتاں نے لوک بولی وچّ بانی رچ تاں جو سدھارن منکھ وی اس نوں چنگی طرحاں سمجھ سکے۔ جےَ دیوَ، ترلوچن، رامدیو، سدھنا، رامانند، سین، رویداس، کبیر، دھنا آدی بھگتاں نے اپنی بانی راہیں پربھو پریم وچوں مکتی تے شانتی دی پراپتی دا مارگ دسیا۔ اردو کوی ابال دا اک شعر ہے جو بھگتی ساہت دی مکتی تے شانتی ولّ اشارہ کردا ہے۔ “مکتی بھی شانتی بھی بھگتو کے گیت میں ہے دھرتی کے واسیؤ کی مکتی بھی پریت میں ہے” مدھ کال وچّ ‘گیان’ اتے ‘بھگتی’ دے ادھار تے کئی درشناں دا جنم ہویا۔ گیان تے آدھارت سنکر آچاریہ دا ادویتواد ہے جدوں کہ بھگتی دے آدھار تے چار درشن سبھ توں پرمکھ تے پرسدھ ہن جویں (1) وششٹادوید (رامانز آچاریہ) (2) دویبھادویتواد (نمبارکاچاریا) (3) دیوتواد (مدھواچاریا) (4) شدھادویتواد (ولبھاچاریا) کال کرم انوسار سبھ توں پہلا شنکر دے ادویتواد دا تھاں ہے اتے باقی چارے درشن اک دوجے دی پرتی کریا سروپ پیدا ہوئے۔ جیو لئی مکتی پراپت کرن لئی کرم کانڈ ضروری ہن۔ کرم تے گیان نال پیدا ہویا بھگتی بھاوَ مانو مکتی دا سادھن ہے۔ شنکر انوسار جیو تے ایشور دا اک ہو جانا مکتی ہے، پرنتو رامانز دا مت ہے کہ جیو دا ایشور دے نیڑے پجّ جانا جا ایشور دے سامان ہو جاندا ہی مکتی ہے۔ بھگتی دے آدھار تے کھڑا کیتا گیا دوجا مت نمبارک آچاریہ دا ‘
دویتا دویتاواد[سودھو]
’ ہے۔ نمبارک دے مت نوں ‘بھیدا بھیدواد’ وی آکھدے ہن۔ مدھو نے گیان نالوں بھگتی نوں مہتتا دتی ہے اتے مکتی پراپت کرن لئی ہری کیرتن، سمرن، بھجن، نام جاپ تے دھیان ضروری ہے۔ بھگتی اتے پرماتما دی پرتکھ انوبھوتی دوارا ہی جیو نوں مکتی مل سکدی ہے۔ دویتواد نال بھارتی دھرم سادھنا وچّ بھگتی دی مہتتا ستھاپت ہوئی۔ شنکر نے آتما پرماتما دی ‘ادویتتا’ نوں سدھ کرن لئی کوئی اثر ن چھڈی۔ پرتوں ولبھ اچاریہ نوں ایہناں توں اک نویں دشا ملی۔ اسنے مدھو دی بھگتی نوں تاں سویکار لیا پر دویتتا دی ورودھتا کیتی۔ اسے طرحاں سنکر دی ادویتتا نوں تاں سویکار کر لیا۔ پر گیان دی ورودھتا کیتی۔ اس طرحاں اک نویں متّ شدھ ادویتواد دا جنم ہویا۔
بھگت رویداس دا جنم اتے رچناواں[سودھو]
رویداس دا جنم 1376 ای: منیا جاندا ہے رویداس جی دے ساہت اتہاس تے کھوجکرتا اس سمیں اچت پروان کردے ہن۔ رویداس بنارس دے جمپل سن۔ بھاویں آپ دی رچنا وچّ کبیر ورگ تتھا کٹاخش دکھائی نہیں دندا، پر مانوتا تے پربھو پریم دی جھلک، بھرپور روپ وچّ دس آؤدی ہے۔ جیت سنگھ سیتل انوسار رویداس کاشی دا وسنیک تے کبیر دا سمکالی سی۔ اوہ رامانند دا چیلا سی۔ رویداس نوں ‘ریداس’ وی لکھیا گیا ہے۔ رویداس دے 50 شبد آدی گرنتھ وچّ ملدے ہن۔ اسنوں پھرسی بھاشا دا وی گیان سی۔ بھگتی لہر دوارا لوکاں وچّ جیون پرتِ نویں وچاردھارا تے نواں جیون فلسفہ قایم ہویا۔ اس کم وچّ ان نویں وچاردھارا وچّ گورو رویداس جی دا وڈا ہتھ ہے۔ گورو رویداس جی دے جیون اتے سکھیا توں وی مانوتا نوں اک سچجی جیون سیدھ اتے جیون فلسفہ ملدا ہے۔ آپ بھاویں چمار جاتی وچّ پیدا ہوئے پر اپنی بھگتی اتے وچاردھارا دے کارن آپ نے مہان پد پراپت کیتا۔ آپ دی اثر بانی جو گورو گرنتھ صاحب وچّ شامل ہے۔ سنسارک جیواں نوں جیون دا سچجا مارگ دکھاؤدی ہے۔ آپ دا جیون اتے ادھیاپک چنتن گرمتِ دے انوکول ہے۔ گورو جی دی سکھیا نال اجیہا وایو منڈل پیدا ہویا کہ لوکاں وچّ سانجھی والتا تے جمہوریات دی بھاونا جاگ پئی۔ اچّ نیچ دے بھید بھاوَ گھٹن لگے۔ سماج وچّ سمانتا تے دھارمک ایکتا دی نیہہ رکھی گئی۔ چھوت چھات تے جات پات دے کارن پیدا ہوئی نفرت تے گھرنا دور ہون لگی انسان سبھ برابر ہن۔ کتے مت اکو جیہی مہانتا رکھدے ہن۔ انسان دے کرم اچے ہونے چاہیدے ہن۔ آپ نے کیہا کہ کوئی براہمن جاں راجا وڈا نہیں۔ سبھ لوک سامان ہن۔ چنڈال ڈوم جاں نیواں قہقے ڈسکار جاندے لوک جے بھگتی تے نیکی کردے ہن، تاں اوہ وی ستکار دے یوگ ہن۔
“براہمن بیش سود رُ کھڑی ڈوم چنڈال ملیچھ من سوئِ۔۔ ہوئِ کھنیت بھگونڈ بھجن تے آپُ تارِ تارے کل دوئ۔۔” (راگ بلاول) گؤڑی گگ دے ہیٹھلے شبد وچّ آپ بیراسپرے دے دیش دا سندر ورنن کردے ہن۔ ایہہ سبد نگ رویداس جی دے ادھیاتمک تے سماجک جیون لکھشا دی پرتیندھتا ہی نہیں کردا، سگوں سمچی بھگتی لہر دی سماجک چیتنا تے ویاپک مانوی لکھشا دا وی پرتیک ہے:- “بیرام پرا مہر کو ناؤ۔۔ دکھ اندورُ نہیں تہِ ٹھاؤ۔۔ نہ تسویس، کھراجُ نہ مالُ۔۔ خوفُ نہ، خطا ن ترسُ جوالُ۔۔ اب موہِ خوب وطن راہ پائی۔۔ اہاں خیر، مدا میرے بھائی۔۔1۔۔رہاؤ۔۔” رویداس دی بانی وچّ ویگرا بھاوَ دی پربلتا ہے۔ سنسار دی ناشمانتا نوں ویکھ کے اپجے اس بھاوَ نوں کوی نے کئی روپاں وچّ چتریا ہے۔ شریر دی ناشمانتا:- “جل کی بھیتِ ون دا کھمبھا رقت بوند گاگ۔۔ ہاڈ ماس ناڑی کو پنجر پنکھی بسے بچارا۔۔ پانی، کیا تیرا کیا میرا جیسے ترور پنکھ بسیرا۔۔” سنسار دی ناسمانتا:- “جو دن آوَ ہِ سو دن جاہی۔ کرنا کوچ رہنُ تھر ناہی۔ سنگچلت ہے رس بھی چلنا۔ دورِ گون سر اپرِ دھرنا۔” آپ جی دے جیون سنبندھی رویداس سمپردا وچّ اک دوہا وی پرچلتّ ہے۔ “چودہ میں بھیتیم ماگھ سدی پندرام، دکھی او کے کلبان ہت پرگٹے سی رویداس۔” سپشٹ ہے۔ کہ گورو رویداس جی نے اپنے جیون فلسفے وچّ نام جپن، کرت کرن اتے ونڈ چھکن اتے بل دتا۔ ہے کام، کرودھ، لوبھ، موہ ہنکار آدی سنساری وکار منکھ لئی ہانی کارک ہن اتے ایہہ پرتو بھگتی وچّ وڈے روڑے ہن سادھ تے سنتا دوارا پربھو پراپتی اتے نام سرن دی سوجھی ہندی ہے۔ پربھو بھگتی نال ہی مکتی پراپت ہو سکدی ہے۔ نام دی پراپتی لئی موہ دا تیاگ آوشک ہے۔ نام راہیں ہی پریم اتپن ہندا ہے۔ اس طرحاں موہ مایہ دا تیاگ کر کے سنتاں دی سنگت دوارا نام سرمن تے پریما بھگتی نال منکھ دا کلیان ہو سکدا ہے اتے اس دے کشٹ نورت ہو سکدے ہن۔
پستک سوچی[سودھو]
1) ڈاکٹر. رادھا کرشن انوسار (پنجابی ساہت دی اتپتی تے وکاس) سمپادک لاہور بکّ شاپ لدھیان، پنہ نمبر-50. 2) ڈاکٹر. موہن انوسار (پنجابی ساہت دا آلوچناتمک اتہاس) سمپادک پیپسو بکّ ڈپو، پٹیالہ، پنہ نمبر-108. 3) ڈاکٹر. ایس.ایس. کوہلی انوسار (پنجابی ساہت دا آلوچناتمک اتہاس) سمپادک پیپسو بکّ ڈپو، پٹیالہ، پنہ نمبر-108. 4) (مدھکالین پنجابی ساہت) بکرم سنگھ گھمن 5) (پنجابی ساہت دا پنر ملانکن) تاگھ (ایشر سنگھ) 6) پنجابی ساہت دا اتہاس آدی کال بھگتی کال (ڈاکٹر. جگبیر سنگھ)