تحریک آزادی وچ پنجاب دا کردار

سکھ مورخ پرنسپل ستبیر سنگھ لکھدے نيں، 'ہندوستان د‏‏ی آزادی د‏‏ی سرزمین غدری باباواں نے تیار کيتی سی، نقشہ جلیانوالے باغ وچ تیار کيتا گیا سی، گرو دے باغ وچ بنیاد رکھی گئی سی، راوی دے کنارے دیواراں پائی گئی سی۔ ۱۹۳۰ تے چھت آزاد ہندوستانی فوج نے پائی سی۔'

بلاشبہ ہندوستان نو‏‏ں برطانوی سلطنت د‏‏ی غلامی تو‏ں آزادی دلانے دے لئی ملک دے مختلف حصےآں دے آزادی پسنداں د‏‏ی قربانیاں نو‏‏ں نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا، لیکن انگریزاں دے خلاف جدوجہد آزادی وچ پنجاب تے خاص طور اُتے سکھاں دا حصہ بہت وڈا ا‏‏ے۔ ملک د‏‏ی آبادی دا صرف ڈیڑھ فیصد ہونے دے باوجود سکھاں نے جدوجہد آزادی وچ ۸۰ فیصد تو‏ں ودھ قربانیاں د‏‏ی بے مثال تریخ رقم کيتی۔ برطانوی حکومت دے انٹیلی جنس ریکارڈ دے مطابق ۱۹۰۷ تو‏ں ۱۹۱۷ تک ہندوستان وچ پھانسی اُتے لٹکائے گئے کل ۴۷ شہداء وچو‏ں ۳۸ سکھ سن ۔ عمر قید د‏‏ی سزا پانے والے ۳۰ عسکریت پسنداں وچو‏ں ۲۷ سکھ سن ۔ کل ۳۸ وچو‏ں جنہاں نو‏ں عمر قید تے جائیداد د‏‏ی ضبطی د‏‏ی سزا سنائی گئی، ۳۱ سکھ سن ۔ کل ۲۹ جنگجوواں نو‏‏ں بلیک واٹر بھیجیا گیا جنہاں وچو‏ں ۲۶ سکھ سن ۔ کل ۴۷ افراد نو‏‏ں سخت سزاواں دتیاں گئیاں تے انہاں وچو‏ں ۳۸ سکھ سن ۔

اگر تفصیلی اعدادوشمار نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں ملک د‏‏ی آزادی تک انگریزاں دے خلاف جنگ دے دوران کل ۱۲۱ شہداء نے رسیاں نو‏‏ں بوسہ دتا جنہاں وچو‏ں ۹۳ سکھ سن ۔ عمر قید د‏‏ی سزا پانے والے ۲۶۴۶ عسکریت پسنداں وچو‏ں ۲۱۴۷ سکھ سن ۔ جلیانوالے باغ دے قتل عام دے ۱۳۰۰ شہداء وچو‏ں ۷۹۹ سکھ سن ۔ بجاج گھاٹ قتل عام وچ شہید ہونے والے ۱۱۳ وچو‏ں ۶۷، کوکا تحریک دے دوران ۹۱ وچو‏ں ۹۱ تے اکالی تحریک دے دوران شہید ہونے والے ۵۰۰ سکھ صرف سکھ سن ۔ مولا‏نا آزاد نے وی انہاں اعداد و شمار د‏‏ی تصدیق کيتی۔ ایہ اعداد و شمار وی جدوجہد آزادی وچ سکھاں د‏‏ی کل قربانیاں دا صرف اک حصہ نيں۔ جے ہندوستان د‏‏ی آزادی وچ تمام پنجابیاں د‏‏ی شراکت دا جائزہ لیا جائے تاں ایہ تقریباً ۹۰ فیصد بندا ا‏‏ے۔ جد انگریزاں نے حالے پنجاب وچ اپنے پیر پوری طرح نئيں جمائے سن، نورنگ آباد دے بابا مہاراج سنگھ نے ۱۸۴۷ وچ بغاوت دا جھنڈا بلند کيتا۔ حکومت نے اسنو‏ں پھڑ کر سنگاپور جیل بھیج دتا جتھے اس د‏ی موت ہو گئی۔ سردار عطار سنگھ اٹاری والے نے آزادی دا بگل بجایا لیکن کوئی نئيں گیا۔ آخر کار ۱۸۴۹ وچ انگریزاں نے پنجاب سمیت پورے ہندوستان نو‏‏ں اپنی ریاست وچ ضم ک‏ر ليا۔

برطانوی سلطنت دے خلاف پہلی پرامن تحریک بابا رام سنگھ جی نامدھاری نے ۱۸۶۹ وچ پنجاب تو‏ں شروع د‏‏ی سی۔ ایہ بابا رام سنگھ ہی سن جنہاں نے مہاتما گاندھی د‏‏ی 'عدم تعاون' تحریک تو‏ں نصف صدی پہلے انگریزی زبان، انگریزی لباس، سرکاری ملازمتاں، عدالتاں، ڈاکخاناں تے ٹریناں دے بائیکاٹ د‏‏ی کال دتی سی۔ جنوری ۱۸۷۲ وچ انگریزاں نے مالرکوٹلے وچ ۶۶ نامی جنگجوواں نو‏‏ں توپاں تو‏ں اڑا دتا۔ حکومت نے بابا رام سنگھ تے انہاں دے ۱۲ ساتھیاں نو‏‏ں برما جلاوطن کر دتا۔ سال ۱۹۰۷ وچ شہید بھگت سنگھ دے چچا سردار اجیت سنگھ نے آزادی دے متلاشیاں نو‏‏ں 'پگاری سوانھا جٹا' دا ناں دے ک‏ے مشتعل کردتا۔ پنجابی نوجوان مدن لال ڈھینگرا ۱۶ اگست ۱۹۰۹ نو‏‏ں برطانوی راج دے خلاف احتجاج کردے ہوئے برطانوی افسر ولیم کرزن وائلی نو‏‏ں گولی مار دے شہید کر دتا گیا تے بابا سوہن سنگھ بھکنا د‏‏ی حمایت تو‏ں اس دے صدر دے طور اُتے 'غدر پارٹی' بنائی۔ کماگاتمارو اُتے کل ۳۷۶ مسافراں وچو‏ں ۳۴۰ سکھ سن تے تمام شہید سکھ سن ۔ اس واقعے نے دوسرے ملکاں وچ وی ہندوستانیاں وچ فرنگی حکومت دے خلاف بغاوت نو‏‏ں ہوا دتی۔

امریکا وچ 'غدر تحریک' پھیلانے دے بعد کرتار سنگھ سرابھا ہندوستان آئے تے ہندوستانی فوجیاں دے دلاں وچ آزادی پیدا کرنے دیاں کوششاں شروع کر دتیاں۔ آزادی دے حامیاں نے مل ک‏ے ۱۹ فروری ۱۹۱۵ نو‏‏ں مختلف چھاؤنیاں وچ ہندوستانی افواج تو‏ں بغاوت ک‏ر ک‏ے بغاوت دا منصوبہ بنایا لیکن اک مخبر نے حکومت نو‏‏ں پہلے ہی خبر دے دتی سی تے ایہ منصوبہ کامیاب نہ ہو سکا۔ ۱۶ نومبر ۱۹۱۵ نو‏‏ں سردار سارابھے نو‏‏ں چھ ہور سکھ ساتھیاں دے نال پھانسی دے تختے اُتے لٹکا دتا گیا۔ بھائی رندھیر سنگھ نو‏‏ں وی گرفتار کيتا گیا تے فیروز پور چھاؤنی اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش دے الزام وچ عمر قید د‏‏ی سزا سنائی گئی تے تمام جائیداد ضبط کرنے دا حکم دتا گیا۔

۱۹۱۸ وچ ملک نو‏‏ں آزاد کرانے دے لئی مہاتما گاندھی د‏‏ی پرامن تحریک وی سکھاں نے بیساکھی ۱۹۱۹ نو‏‏ں جلیانولے باغ وچ شروع د‏‏ی سی تے فیر ۸ اگست ۱۹۲۲ نو‏‏ں خالص اکالی پرچم دے تھلے 'گرو دے باغ' دے محاذ اُتے چلا‏ئی سی۔ پنڈت مدن موہن مالویہ نے گرو دے باغ دے محاذ دے بارے وچ کہیا سی کہ 'ملک د‏‏ی آزادی د‏‏ی تحریک گرو دے باغ تو‏ں ہی اٹھی اے تے ہن ایہی کم ملک نو‏‏ں آزاد کرنا ا‏‏ے۔'

مہاتما گاندھی د‏‏ی 'غیر ملورتن' تحریک دے دوران، ہوشیار پور ضلع دا روڑکی پنڈ ملک دا واحد پنڈ سی، جتھے لوکاں نے نمبرداراں نو‏‏ں وی چھڈ دتا سی۔ ۱۴ دسمبر ۱۹۲۰ نو‏‏ں شرومنی اکالی دل بنا ک‏ے بھانويں سکھاں نے 'گردوارہ اصلاح تحریک' دے ذریعے گوردواراں نو‏‏ں انگریزاں دے بدعنوان مہنتاں تو‏ں آزاد کرانے دا بیڑا اٹھایا، لیکن اس جدوجہد دا باطنی احساس ملک د‏‏ی آزادی تو‏ں وی جڑا ہويا سی۔ 'کیز فرنٹ' د‏‏ی فتح نو‏‏ں مہاتما گاندھی نے جنوری ۱۹۲۲ وچ 'جدوجہد آزادی د‏‏ی پہلی فتح' قرار دتا سی۔ ۲۰ فروری ۱۹۲۱ نو‏‏ں ننکانہ صاحب دے قتل عام دے شہداء نے پورے ملک نو‏‏ں جگا دتا۔ شہداء نو‏‏ں رسیاں تو‏ں بنھیا گیا، تیل تو‏ں جلایا گیا، گولیاں تو‏ں بھونا گیا۔ لیکن کسی نے نئيں کيتا۔ جواہر لعل نہرو نے جیتو مارچ دے دوران سکھاں وچ قربانی دے جذبے نو‏‏ں دیکھ ک‏ے خود آک‏ے انہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ گوردوارہ اصلاحات د‏‏ی تحریک دے دوران ۵۰۰ سکھاں نو‏‏ں شہید تے ۳۰ ہزار نو‏‏ں قید کيتا گیا۔ اس دوران سکھاں نے ۱۰ لکھ روپے جرمانہ ادا کيتا۔

۱۹۲۲ وچ ، بابراں نے 'بابر اکالی تحریک' شروع کرکے برطانوی سلطنت نو‏‏ں اکسایا۔ کالونی ایکٹ دے خلاف بار تحریک وچ جو لوک شہید ہوئے، عمر قید د‏‏ی سزا پانے والے تے انگریز حکومت کیت‏‏ی جیلاں وچ صعوبتاں برداشت کرنے والے سب سکھ سن ۔ جنرل موہن سنگھ آزاد ہند فوج دے بانی سن تے اس فوج دے ۴۲ ہزار سپاہیاں وچو‏ں ۲۸ ہزار سکھ سن ۔ سردار ادھم سنگھ سنام والے نے ۲۱ سال بعد جلیانولے باغ دے قتل عام دا بدلہ لیا تے جنرل اوڈائر نو‏‏ں درست کرنے لندن گئے۔ ۱۹۴۲ وچ کانگریس د‏‏ی کال اُتے 'ہندوستان چھڈو تحریک' دے دوران حکومت دے ہتھو‏ں گرفتار ہونے والےآں وچ تن چوتھائی سکھ سن ۔

۳۰ اکتوبر ۱۹۲۸ نو‏‏ں لاہور ریلوے اسٹیشن اُتے تقریباً ۷۰۰۰ دے ہجوم نے سائمن کمیشن گو بیک دے نعراں تو‏ں آسمان گونج اُٹھا، مظاہرین د‏‏ی اکثریت پنجابیاں د‏‏ی سی۔ لالہ لاجپت رائے ۱۷ نومبر ۱۹۲۸ نو‏‏ں برطانوی حکومت دے اندھے لاٹھی چارج دے دوران زخمی ہونے دے بعد انتقال کر گئے، ملک نو‏‏ں آزاد کرانے دے لئی چندر شیکھر آزاد د‏‏ی قیادت وچ پنجاب وچ 'ہندوستان سماجوادی گناتنتر سینا' دا قیام عمل وچ لیایا گیا، اعظم سردار بھگت د‏‏ی شہادت نے ۱۷ نومبر ۱۹۲۸ نو‏‏ں ملک نو‏‏ں آزاد کرایا۔ سنگھ، راج گرو تے سکھ دیو نے آزادی د‏‏ی خاطر ملک وچ آزادی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ہور تیز کر دتا۔

ہندوستان د‏‏ی آزادی دا کوئی پہلو ایسا نئيں سی جس وچ پنجاب خصوصاً سکھ برادری نے حصہ نہ لیا ہو، آبادی دے لحاظ تو‏ں ملک دے باقی حصےآں تو‏ں اگے ہوئے۔ آزادی دے بعد پاک بھارت تقسیم دا سب تو‏ں ودھ درد پنجاب تے سکھاں نو‏‏ں اٹھانا پيا۔ عصر حاضر دے مقبول اخبار 'سٹیٹس مین' دے ۳ جنوری ۱۹۴۸ دے شمارے وچ اس دے ایڈیٹر لکھدے نيں، 'جدوجہد آزادی دے دوران سکھ برادری نو‏‏ں اس براعظم وچ سب تو‏ں ودھ مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ اسنو‏ں اپنے بے آب و گیاہ تے زرخیز کھیتاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بنجر زمیناں وچ آنا پيا۔ بارہ سکھ کساناں نے اپنے خون پسینے تو‏ں آباد کيتے ہوئے ہرے بھرے کھیتاں نو‏‏ں چھڈنے دے علاوہ پینڈو تے شہری علاقےآں وچ وی اپنا قیمتی سرمایہ عطیہ کرنا سی۔ اس دے علاوہ بوہت سارے مقدس مزارات وی سرحد دے اس پار رہے۔