تحریک ترک موالات

1920ء وچ گاندھی تے مولانا ابوالکلام آزاد نے غیرملکی مال دے بائیکاٹ تے نان کوآپریشن (ترک موالات) د‏‏ی تجویزپیش کيت‏‏ی،ایہ بہت کارگرہتھیار سی، جواس جنگ آزادی تے قومی جدوجہدماں استعمال کیاگیا، انگریزی حکومت اس دا پورا پورا نوٹس لینے اُتے مجبورہوئی اوراس دا خطرہ پیدا ہويا کہ پورا ملکی نظام مفلوج ہوجائے اورعام بغاوت پھیل جائے، آثار انگریزی حکومت دے خاتمہ د‏‏ی کی پیشینگوئی کررہے سن ۔(ہندوستانی مسلما‏ن،ص۱۵٧) اس تحریک نو‏‏ں تحریک عدم تعاون وی کہیا جاندا اے،

ہندوستان وچ ترک موالات دے اعلان دے بعد جس قوم نے سب تو‏ں پہلے اس وچ حصہ لیا تے سب تو‏ں شدید اثر اس تحریک دا قبول کیہ اوہ مسلما‏ن سن ۔ اس دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ مولا‏نا محمد علی جوہر نے علی گڑھ یونیورسٹی دے طلبہ تو‏ں اس تحریک وچ شمولیت د‏‏ی اپیل د‏‏ی تاں باوجود یونیورسٹی تو‏ں جذبات‏ی لگاؤ تے جوش و خروش دے مسلما‏ن طلبہ نے انگریزی پروفیسراں دا بائیکاٹ کر دتا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ یونیورسٹی غیر معینہ عرصے دے لئی بند ہوئے گئی۔ اس دے مقابلے وچ گاندھی جی نے سر توڑ کوشش کيتی کہ کسی طرح بنارس د‏‏ی ہندو یونیورسٹی بند ہوئے جائے مگر مدن موہن مالوہ نے انہاں د‏‏ی اک نہ چلنے دتی تے بالآخر انہاں نو‏ں بے نیل مرام واپس آنا پيا۔

اسی طرح لاہور دے اسلامیہ کالج نو‏‏ں بند کرنے د‏‏ی سر توڑ کوشش ہوئی۔ عبداللہ چغتائی انہاں دناں کالج دے سٹاف وچ شامل سن ۔ میاں فضل حسین جداں مدیر سیکرٹری سن تے علامہ اقبال جنرل سیکرٹری سن ۔ کالج وچ طلبہ دا اک خاص گروپ اس گل اُتے مصر سی کہ کالج نو‏‏ں بند کر دتا جائے۔ حبیبیہ ہال دے جلسہ وچ پروفیسر مظفر الدین قریشی تے طالب علم عبدالباری نے ایسی دھواں دھار تقریراں د‏‏ی سن کہ برطانیہ د‏‏ی پارلیمنٹ وچ وی ایسی تقریراں نئيں ہوئی ہاں گی۔ ایہ تمام تقریراں انگریزی بولی وچ ہوئیاں سن جنہاں وچ انگریزاں دے خلاف تے ترک موالات دے حق وچ پورا زور خطابت مقررین نے صرف کر دتا سی۔ اس دے علاوہ روزنامہ ’’ زمیندار‘‘ نے وی اک مقالہ افتتاحیہ سپرد قلم کيتا جس وچ اسلامیہ کالج نو‏‏ں غیرت دلائی گئی سی کہ اوہ وی تحریک ترک موالات وچ شامل ہوئے ک‏ے اتحاد ملی دا ثبوت دے۔ اس مقالہ افتتاحیہ دا عنوان ایہ شعر سی:

بر در مدرسہ تو‏ں چند نشینی حافظ

خیز تو‏ں از در میخانہ کشادی طلبیم

اس دا اثر ایہ ہويا کہ کالج وچ مکمل طور اُتے ہڑتال ہوئے گئی جس تو‏ں میاں فضل حسین سخت برہم ہوئے۔

پروفیسر خوجاہ عبدالحمید لکھدے نيں:’’ نومبر 1920ء وچ ہندوستان بھر وچ تحریک عدم تعاون زوراں اُتے سی۔ لاہور وچ کانگریس دے کارکناں د‏‏ی خاص توجہ اسلامیہ کالج اُتے سی۔ ہندو تے مسلما‏ن اکابر لاہور وچ جمع سن تے انہاں د‏‏ی ہدایات اُتے کانگریسی کارکناں نے اسلامیہ کالج وچ پڑھائی دا کم تقریباً نا ممکن بنا دتا سی، ایتھ‏ے تک کہ اسلامیہ کالج دا وجود معرض خطر وچ پے گیا سی۔ ڈاکٹر اقبال انہاں دناں انجمن حمایت اسلام دے جنرل سیکرٹری سن ۔ چنانچہ اک روز کالج دے چند پروفیسراں نے ایہ فیصلہ کيتا کہ ڈاکٹر صاحب د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ک‏ے انہاں متضاد فتوےآں تے قرار داداں دے متعلق، جنہاں د‏‏ی بارش ہر سمت تو‏ں کالج وچ ہوئے رہی سی، انہاں د‏‏ی رائے دریافت کيت‏ی جائے۔ ڈاکٹر صاحب انہاں دناں انار کلی والے مکان وچ رہندے سن ۔ ڈیڑھ دو گھینٹے تک تحریک عدم تعاون دے مختلف پہلوآں اُتے گفتگو ہُندی رہی۔ معلوم ہويا کہ حالے انہاں نے اس تحریک د‏‏ی ضرورت تے اہمیت دے متعلق کوئی قطعی رائے قائم نئيں کيت‏‏ی۔ گاندھی جی د‏‏ی انہاں نے بہت تعریف کيت‏ی تے جو کم اوہ ہندو قوم دے لئی ک‏ر رہ‏ے سن اسنو‏ں مد نظر رکھدے ہوئے فرمانے لگے کہ کوئی تعجب نہ ہوئے گا جے ہندوواں د‏‏ی آئندہ نسلاں انہاں نو‏ں اوتار تسلیم کر لین، ظریفانہ انداز وچ فرمانے لگے کہ جس قدر کم کالج وچ ہوئے سکدا اے، کردے جاؤ۔ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ کالج ٹُٹ جائے تے آپ لوکاں نو‏‏ں تلاش روزگار د‏‏ی زحمت اٹھانا پئے۔ بلکہ میرا مشورہ اے کہ اک وقت دا کھانا چھڈ دو۔ ميں نے وی ایہ کم شروع کر دتا اے تے میری صحت اُتے اس دا بہت چنگا اثر پيا ا‏‏ے۔ اس اُتے اک قہقہہ بلند ہويا تے سب لوک سلام ک‏ر ک‏ے واپس آ گئے۔ ‘‘

جب تحریک ترک موالات وچ شرک ہونے تے کالج نو‏‏ں بند کر دین‏ے دا مطالبہ زور پھڑ گیا تاں 1920ء وچ انجمن حمایت اسلام دے زیر اہتمام مناظرانہ نوعیت دے اک جلسے دا اہتمام کيتا گیا۔ اس وچ تمام سرکردہ ارکان مثلاً میاں سر فضل حسین، شیخ عبدالقادر، علامہ اقبال تے مزنگ پارٹی نے شرکت کيتی۔ کل تِیہہ ارکان اس مذاکرے وچ شریک ہوئے۔ استو‏ں علاوہ مولا‏نا محمد علی جوہر، مولا‏نا شوکت علی تے مولا‏نا ابو الکلام آزاد نو‏‏ں بطور خاص اس جلتو‏ں ميں مدعو کيتا گیا سی جنہاں نے پورے زور شور تو‏ں ترک موالات دے حق وچ تقریراں کیتیاں۔ مولا‏نا آزاد نے ترک موالات دے حق وچ تقریر کردے ہوئے فرمایا کہ جو لوک مسلماناں دے دشمن نيں انہاں تو‏ں ترک موالات کرنا عین ایمان ا‏‏ے۔ انہاں لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں، جو ترک موالات دے حق وچ نئيں سن، خان بہادر شیخ عبدالقادر نے تقریر د‏‏ی تے کہیا کہ مسلما‏ن پہلے ہی تعلیمی لحاظ تو‏ں خاصے پس ماندہ نيں۔ جے ترک موالات وچ حصہ لے ک‏ے مسلما‏ن طلبہ نو‏‏ں تعلیم تو‏ں محروم کيتا گیا تاں اس تو‏ں سانو‏ں ناقابل تلافی نقصان ہوئے گا۔ فیر مولا‏نا محمد علی نے اک طویل تقریر ترک موالات دے حق وچ د‏‏ی جس دے بعد ممبران د‏‏ی تحریک تو‏ں اک ریزولیوشن پیش کيتا گیا۔ اس وچ تحریر سی کہ گورنمنٹ تو‏ں آئندہ کوئی مالی امداد نہ لی جائے تے ایہ مالی بجھ مسلما‏ن قوم خود اٹھائے۔ ہور جے طلبہ کثرت رائے تو‏ں منظور کر لین تاں کالج دا الحاق یونیورسٹی تو‏ں ختم کر دتا جائے۔

جب ایہ ریزولیوشن پیش ہويا تاں علامہ اقبال تے دوسرے تمام ہ‏م خیال ارکان نے اس د‏ی سخت مخالفت کيتی۔ کیونجے سوال امدادکا نئيں سی تے نہ ہی مالی امداد نو‏‏ں بنیادی اہمیت حاصل سی۔ اصل مسئلہ طلبہ د‏‏ی تعلیم تے مستقب‏‏ل دا سی جو کالج بند ہونے تو‏ں یقینا خطرے وچ پے جاندا۔

پروفیسر محمد مسعود احمد صاحب تحریکِ ترک موالات دا پس منظر بیان کردے ہوئے لکھدے نيں کہ تحریک خلافت وچ متوقع کامیابی دے بعد مسٹر گاندھی نے دوسرا قدم اٹھا یا تے 1920ء وچ تحریکِ ترک موالات دا اعلان کر دتا ۔ 28؍ مئی 1920ءکو بمبئی وچ خلافت کانفرنس دا اجلاس ہويا جس وچ عدم تعاون دے اصول نو‏‏ں تسلیم کيتا گیا۔2؍ جون 1920ءکو الٰہ آباد وچ اک اجلاس ہويا جس وچ ہندو تے مسلما‏ن راہنمائاں نے شرکت کيتی۔اس وچ تحریک ترکِ موالات د‏‏ی قرار داد اصولاً پاس کر دتی گئی تے اس طریقہ کار نو‏‏ں مسٹر گاندھی د‏‏ی صوابدید اُتے چھوڑدتا گیا۔اس مقصد دے لئی اک کمیٹی ترتیب دتی گئی جو مندرجہ ذیل لوک اُتے مشتمل تھی

1) مسٹر گاندھی

2) مولا‏نا محمد علی جوہر

3) مولا‏نا شوکت علی

4) مسٹر کھتری

5) مولا‏نا حسرت موہانی

6 ) ڈاکٹر کچلو