تعلیم بالغاں (ڈراما)
تعلیمِ بالغاں پاکستان ٹیلی ویژن توں نشر ہوݨ آلا اک مشہور کلاسیکل ڈراما اے۔ ایس ڈرامے دے کردار نباوݨ آلے مشہور اداکار محمود علی، قاضی واجد، قاسم جلالی تے سبحانی بایونس نیں۔
کردار نگاری
[سودھو]تعلیم بالغاں دے کرداراں چ مولوی صاحب جیہڑے مدرسے دے استاد نیں، مولوی صاحب دی بیوی تے شاگرد قصاب ، حجام ، وکٹوریہ والا خان صاحب، دودھ والا ، دھوبیتے ملاباری اہم کردار نیں۔ اس توں علاوہ اتحاد ، تنظیم تے یقین محکم لکھے ہوئے گھڑے بھی اس ڈرامے دے کردار ٹھہرائے جا سکدے نیں۔ تِن گھڑیاں چوں اتحاد، تنظیم آلے دو گھڑیاں دا ماشاءاللہ خاتمہ بالخیر ہو چکیا اے۔ ڈراما نگار نے کردار نگاری کردے ویلے فنی اصولاں نوں ملحوظ خاطر رکھیا اے۔ ہر کردار اپنی اپنی نفسیات دے مطابق حرکات و سکنات کردے ہوئے ڈرامے نوں پایہ تکمیل تک پہنچاوݨ چ اپنا کردار ادا کردا دکھائی دیندا اے۔ ایہناں کرداراں چوں مدرسے دے استاد تے اوہناں دے شاگرد قصاب دا کردار مرکزی کردار کہلائے جاݨ دے مستحق نیں۔ مولوی صاحب دا کردار ایہجا کردار اے جیہڑا شروع توں لے کے آخر تک مصروف عمل رہندا اے۔ سارے شاگرداں دے نال سوال و جواب دا سلسلہ جاری رکھݨا تے اوہناں نال نِبڑنا مولوی صاحب دے کردار دا خاصہ اے۔ خاص طور تے اوہناں دا ڈنڈے آلا ہتھ انتہائی مصروف رہندا اے۔ اوہ اپنے ہتھاں تے زبان نوں بڑی چابک دستی نال استعمال کردے نیں۔ قصاب جیہڑا مدرسے دا بالغ پڑھیار اے۔ اک ہوشیار شاگرد ونگوں سارے درپیش آوݨ آلے حالات و واقعات دا مقابلہ کردا اے۔ اوہ مولوی صاحب دے سارے ڈنڈے جوں تو کر کے سہہ جاندا اے۔ کلاس دا مانیٹر ہوݨ دی وجہ توں ڈرامے چ قصاب دا کردار مولوی صاحب دے مگروں دوسرے نمبر تے آوندا اے۔
مکالمہ نگاری
[سودھو]کردار نگار ی دے نال نال مکالمہ نگاری وی توجہ طلب فن اے۔ ڈراما تعلیم بالغاں ایس لحاظ نال ہور وی قابل غور اے کہ سارے دا سارا ڈراما سوال جواب دی صورت چ پیش کیتا گیا اے۔ ڈرامے دا ایس طرحاں نال پیش کرنا مشکل ترین فن اے پر بحر حال ڈراما نگار نے ایس مشکل فنی مرحلے نوں وی بڑی کامیابی نال نبھایا تے کرداراں دے سوال جواب دا ایہجا مسلسل سلسلہ چھیڑیا اے کہ پورے دا پورا ڈارما مکالماتی انداز چ پیش کر دتا اے۔ ایس ڈرامے نوں اسٹیج ڈراما کہݨ دے نال نال مکالماتی ڈراما وی کہیا جا سکا اے۔ چھوٹے چھوٹے سوال و جواب دی صورت چ بڑی فنکاری دے نال ڈراما نگار نے گَل نوں اگے نوں ودھایا۔ ایہ مکالمے مختصر ترین نیں ۔ ایہناں مکالمیاں چ لمبیاں لمبیاں تقریراں نہیں کہ پڑھݨ آلا دیکھ کے اکتاہٹ دا شکار ہو جاوے بلکہ اختصار چ ای ہر کردار اپنا مطلب پیش کر دیندا اے۔ ایس توں علاوہ مکالمہ نگاری کر دے ویلے ڈراما نگار نے کرداراں دی ذہنی سطح دا وی خیال رکھیا اے۔ ہر کردار اپنی حیثیت دے مطابق گَل کردا اے۔ جیہدے نتیجے چ زیادہ تر مکالمے فطری بلکہ انتہائی فطری نیں مکالمیاں دا فطری ہونا ای فنی ضرورت اے ایہدے چ شک نہیں کہ دوسرے شاگرداں دے برخلاف حجام کچھ زیادہ ای چالاکیاں کردا اے تے مولوی صاحب نوں اشارہ تن ٹوکدا رہندا اے لیکن ایہ وی ایہدی فطرت اے جیہنوں ڈراما لکھاری نے ظاہر کر دتا اے۔
پلاٹ تے اسلوب
[سودھو]ایس ڈرامے دا پلاٹ ہُندے ہوئے وی محسوس نہیں ہُندا کہ ایہدی وجہ ایہی اے کہ ڈراما کلی طور تے مکالمیاں دی صورت چ پیش کیتا گیا اے جتھے تک اسلوب دا تعلق اے تاں ایہ ڈراما سادہ و سلیس زبان چ پیش کیتا گیا۔ ایہی وجہ اے کہ ایہ ڈراما دلچسپی تے دلکشی دی خصوصیت وی رکھدا اے۔ ڈرامے دی عبارت نوں طنزیہ تے مخولیا تحریر ہوݨ دا اعزاز حاصل اے۔ کِتوں وی دیکھ لوو ڈرامے دی تحریر چ ایہ دوویں عناصر لبھݨ گے۔ ڈراما نگار نے کِدھرے کِدھرے لفظی ہیر پھیر نال طنز و مزاح پیدا کیتا اے۔ مثلن لکڑیاں نوں لڑکیاں کہنا تے کوائف نوں طوائف کہنا ایہدیاں مثالاں نیں۔
تجسّس تے جستجو
[سودھو]کسے وی کہانی لئی تجسّس تے جستجو دے عناصر بہت ضروری ہُندے نیں۔ ایہی اوہ عناصر نیں جیہڑے کہانی چ دلچسپی دا باعث بݨدے نیں پر جے تجسّس تے جستجو دے ادبی جواہر ایس ڈرامے چ لبھݨے نیں تاں مایوسی ہُندی اے ایس لئی کہ ڈرامے دی فضا چ ایہجے حالات نہیں پائے جاندے کہ اپنے آپ نال سوالات کر سکݨ۔ ایہ نہیں سوچیا سکدا کہ ہُݨ کیہ ہووے گا ؟ تے جے کِسے اک ادھ مقام تے تجسّس ابھردا وی اے تاں پہلاں توں پتہ ہُندا اے کہ ہُݨ کیہ ہووے گا یعݨی ایس گَل دا پتہ اے ہُݨ مولوی صاحب قصاب نوں ڈنڈا ماریں گے ۔ ڈنڈے دے بے دریغ استعمال نے تجسّس و جستجو نوں نقصان پہنچایا اے۔ مولوی صاحب نے ایس ڈنڈے دا اینا زیادہ استعمال کیتا اے کہ دیکھݨ آلے اکتاہٹ دا شکار ہو جاندے نیں۔ گَل گَل تے ڈنڈا چک لینا تے شاگرداں نوں کُٹنا تجسّس و جستجو تے حاوی ہو گیا اے۔ پورے ڈرامے چ زیادہ توں زیادہ جے تِن چار دفعہ ڈنڈے دا استعمال کیتا جاتا تاں بہت سی پر ہر گَل تے ڈنڈے دے استعمال نے یقین دلایا کہ اگلے ای لمحے فیر ڈنڈا استعمال ہووے گا تے واقعی ایس طرحاں ای ہُندا اے۔
مجموعی طور تے ایہ ڈراما فنی اصولاں دے مطابق اے تے جِتھے تک فنی کمزوریاں دا تعلق اے تھوڑیاں بہت کمزوریاں تاں انسان دے ہر کَم چ ہُندیاں نیں۔
فکری جائزہ
[سودھو]فکری طور تے ڈراما لکھاری نے طنزیہ تے مخولیا انداز اختیار کردے ہوئے بہت سارے قومی مسائل تے برائیاں دا ذکر کیتا اے۔ طنز و مزاح دا مطلب محض ہسنا ہساونا نہیں ہُندا بلکہ مخولیا تے طنزیہ نشتراں دے ذریعے معاشرے دے ناسوراں تے نشتر زنی کردے ہوئے فاسد مادیاں دا انخلاء کرݨ دی صورت چ قوم و ملت دا علاج کیتا جاندا اے تاکہ صحت مند معاشرہ معرض وجود چ آسکے۔ >
ڈراما لکھاری نے وکھو وکھ مسائل دا ذکر کردے ہوئے تعلیم تے محکمہ تعلیم دی زبوں حالی دا وی رونا رویا اے۔ ویلے سِر تعلیم حاصل کرن دے مواقع میسر نہ آوݨ پاروں تعلیم بالغاں دا سلسلہ شروع کرنا پیندا اے۔ قصاب دا باپ وی مولوی صاحب دا شاگرد رہ چکیا ہُندا اے۔ ایس طرحاں دھوبی اے کہ بُڑھا اے لیکن مولوی صاحب کولوں اوہنے جو پڑھیا اوہ کپڑیاں ونگوں دھو دتا۔ ڈرامے توں پتہ چلدا اے کہ حکومت تعلیم تے محکمہ تعلیم واسطے کچھ وی خرچ نہیں کردی۔ استاد مدرسے دے مولوی صاحب ونگوں وکٹوریہ والا ورگے شاگرداںتوں ادھار 20 روپیے لے کے گزر اوقات کردے نیں۔ ایس محکمے دے علمی کمالات و جمالات دا ایہ مقام اعلا اے کہ وزیر تعلیم وی ”زیر تعلیم“ اے۔ محکمہ تعلیم دے ان پڑھ تے جاہل وزیر نور علم پھیلاوݨ چ جاہلانہ کردار ادا کرن توں سوا ہور کر وی کیہ سکدے نیں۔ ساڈے لئی ایہ تلخ حقیقت لمحہ فکریہ اے۔ ڈراما نگار دا مقصد ایہی اے کہ اٹھو تے ایہجے جاہل زیر تعلیم وزیراں کولوں جان چھڑا لوو۔ ایہناں وزیراں دی علمی بصیرت دا ایہ عالم اے کہ اپنا دستخط وی نہیں کر سکدے تے دوسریاں دی لکھی ہوئی تقریر پڑھݨ توں وی قاصر نیں۔ سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ ایہجے حالات چ تعلیم کیہ سواہ پھیلے گی ؟
ڈراما لکھاری نے اپنے ایس ڈرامے چ نظام لوک راج (جمہوریت) تے وی طنز کیتا اے۔ بے شک
جمہوریت ایک طرز حکومت ہے کہ جس میں
بندوں کو گنا کرتے ہیں تولا نہیں کرتے
اقبال نے لوک راج (جمہوریت) دی مخالفت کیتی اے۔ اوہناں نے واشگاف الفاظ چ کہیا کہ
اس سراب رنگ و بو کو گلستاں سمجھا ہے تو
آہ اے ناداں قفس کو آشیاں سمجھا ہے تو
ڈراما لکھاری نے وی اک ناقابل فراموش مثال دتی اے تے لوک راج (جمہوریت) دے مضحکہ خیز ہوݨ نوں ثابت کر کے دکھایا اے۔ جماعت چ شاگرداں نال سوال پُچھیا جاندا اے کہ ہمایوں ظہیر الدین بابر دا پُت سی یا باپ، دو شاگرد کہندے نیں کہ ہمایوں بابر دا پُت سی۔ باقی سبھ دی اکثریت ایہ فرماوندی اے کہ ہمایوں بابر دا باپ سی۔ کیوں کہ ہمایوں نوں بابر دا باپ کہݨ آلیاں دی اکثریت اے ایس لئی جمہوریت جِت جاندی اے۔ ایہی لوک راج (جمہوریت) اے کہ پُت نوں اپنے باپ دا باپ بنا دتا جاوے۔
ایس ڈرامے چ ڈراما لکھاری نے اقبال دے شعراں دی تحریف کردے ہوئے ساڈے سیاسی ، معاشی ، تعلیمی تے حکومتی حالات دی بھر پور عکاسی کر دتی اے۔ بے شک ساڈی سوچ ملکی نہیں بلکہ مقامی اے۔ اسیں جِتھے پیدا ہوئے آں اوس تھاں تے فخر کر دے آں۔ پاکستانی ہوݨ دی حیثیت نال پاکستان تے سانوں کوئی فخر نہیں۔
چین و عرب ہمارا ہندوستان ہمارا
رہنے کو گھر نہیں ہے سارا جہاں ہمارا
فاقوں کے سائے میں ہم پل کر جواں ہوئے ہیں
ان پڑھ ہے اور جاہل ہر نوجواں ہمارا
امریکے کی امانت پیٹوں میں ہمارے
ہم رازداں ہیں اس کے وہ راز داں ہمارا
ہے رشک ِ خلد اپنا صحرائے بکرا پیڑی
ہم بلبلیں ہیں اس کی یہ گلستاں ہمارا
پیروڈی دے ایہ اشعار بے شک ساڈی زندگی دی مجموعی عکاسی کردے نیں تے ایہ گَل بطور خاص انتہائی درد ناک تے الم ناک اے کہ امریکہ ساڈی ساری معیشت اُتے قابض اے۔ افسوس کہ اسیں اپنا وطن عزیز اوہنوں بیچ دتا۔ نا جانے اسیں امریکی دلدل توں کَد چھٹکارا حاصل کراں گے۔ ایہ فکر انگیز تے عبرت ناک گَل اے۔