کیلنڈر

کلنڈر دناں نوں سماجی مزہبی کم کاج تے دنیا نوں چلان لئی سوت کرن دا اک پربندھ اے۔

تقویم دے لغوی معنی کیلنڈر دے نيں، مگر اصطلاح وچ کواکب د‏‏ی حرکات تے دائرۃ البروج وچ مقام د‏‏ی جدولاں اُتے مشتمل رسالے نو‏‏ں تقوم (Ephemeris) کہندے نيں۔ کواکب د‏‏ی بروج وچ پوزیشن دے علاوہ تقویم وچ نیرین (شمس و قمر) دے اوقات طلوع و غروب، منازل قمر، کوکبی وقت (سڈرل ٹائم) تے نظرات د‏‏ی تفصیل وی دتی ہُندی ا‏‏ے۔ امریکا تے یورپ وچ تقویم د‏‏ی ترتیب و طباعت دا کم نہایت سائنسی بنیاداں ہُندا ا‏‏ے۔ ہندوستان وچ وی تقویم سازی دے کئی تحقیقی مراکز قائم نيں۔ پاکستان وچ چونکہ نجوم نہ تاں سائنسی بنیاداں اُتے استوار اے تے نہ اس دے معلمین تے قاریئن تعلیم یافتہ نيں، لہذا ایہ تاحال ’’جنتری‘‘ دا ہی ضعیف حصہ ا‏‏ے۔

جنتری۔ وقت نو‏‏ں گھنٹےآں، دناں، ہفتےآں، مہینےآں تے سالاں وچ مرتب کرنا۔ تقویم گویا تریخ تے ہفتے دے دناں د‏‏ی تعین دے جدول دا ناں ا‏‏ے۔ سال شمسی ہُندا اے یا قمری۔ شمسی سال اس عرصے دے برابر ہُندا اے جس وچ زمین اپنے مدار نو‏‏ں پوری طرح طے کر لیندی ا‏‏ے۔ یعنی پوری طرح سورج دے گرد چکر کٹ لیندی ا‏‏ے۔ ایہ عرصہ 365 دن 5 گھینٹے، 40 منٹ تے 4624اعشاریہ 47 سیکنڈ دے برابر ہُندا ا‏‏ے۔ اسيں چونکہ سال نو‏‏ں صرف پورے 365 دناں دا شمار کردے نيں اس لئی ہماریا سال اصل سال تو‏ں چھوٹا ہُندا اے تے ایہ کمی سال بہ سال زیادہ ہُندی جاندی ا‏‏ے۔ نتیجہ ایہ ہوئے گا کہ سال بسال اوہی مہینے مختلف موسماں وچ آنے شروع ہو جان گے۔ جس تو‏ں ساڈے نظام زندگی وچ گڑ بڑ پڑ جائے گی۔ اوروقت دا وی کوئی صحیح اندازہ نئيں ہو سک‏‏ے گا۔ اس وقت نو‏‏ں رفع کرنے دے لئی لئی جولیس سیزر شاہنشاہ روم نے ہر چوتھے سال وچ اک دن دا اضافہ کرکے ہر چوتھا سال 366 دن دا استعمال کیتا۔ یعنی فی سال 4/1 دن د‏‏ی ہور زیادتی ہو گئی۔ بالفظاں ہور اس قسم دا سال صحیح سال تو‏ں بقدر 11منٹ 14 سیکنڈ اوسطاً ودھ جاندا ا‏‏ے۔ یعنی 4/1 دن فی سال زیادہ کرنے تو‏ں اسيں اصل سال تو‏ں 11 منٹ 14 سیکنڈ ودھیا دیندے سن ۔ چونکہ ایہ زیادتی 100 سال وچ جمع ہو ک‏ے اک دن دے نیڑے ہو جاندی سی۔ اس لئی ہر صدی دا لیپ سال سادہ سال شمار کرکے زیادتی دے برابر کر دتا گیا۔ یعنی 100ء اگرچہ لیپ دا سال اے: اُتے اس دے 365 دن ہی شمار ہون گے۔ اسی طرح 200 ء، 300ء لیپ دے سال شمار نئيں ہون گے۔ اس طرح چار سو سال دے بعد فیر اک دن د‏‏ی کمی واقع ہوجاندی سی۔ اس لئی 400 تے ہر اک صدی دے سال نو‏‏ں جو 4 پرتقسیم ہو جائے، لیپ دا سال شمار دے لیا گیا ا‏‏ے۔ عملی طور اُتے جو سال 4 اُتے تقسیم ہو جائے لیپ دا سال اے تے اس وچ سال دا سب تو‏ں چھوٹا مہینا فروری بجائے 28 دے 29 سال دا ہُندا ا‏‏ے۔ جو صدی 400 اُتے منقسم ہو جائے اوہ وی لیپ دا سال ا‏‏ے۔ باقی تمام سال سادہ نيں۔ اس طرح تو‏ں موسم و تریخ دا ربط کم وبیش صحیح طور اُتے قائم رہندا ا‏‏ے۔ ایہ تمام کیفیت شمسی سال یعنی عیسوی سال د‏‏ی ا‏‏ے۔

ہندوستان وچ بکرمی سمت وی شمسی سال ا‏‏ے۔ ایہ سمت صدیاں دے تجرباں دا نچوڑ اے تے مکمل ترین تقویم دا حامل ا‏‏ے۔ اس وچ وی لیپ یعنی لوند دے سال آندے نيں۔ تے بعض سالاں وچ دناں د‏‏ی بجائے مہنیاں دا اضافہ ہو جاندا ا‏‏ے۔ تے اک ناں دے دو مہینے آجاندے نيں۔ اس سمت دا آغاز نہایت مناسب موقع اُتے یعنی فصل پکنے اُتے یکم بیساکھ نو‏‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اگلے سال دا تخمینہ آمد و خرچ نہایت صحت تو‏ں لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ معاملہ اس قدر اہ‏م اے کہ انگریزاں نو‏‏ں ہندوستان وچ مالی سال یکم اپریل یعنی بیساکھ دے نیڑے تو‏ں شروع کرنا پيا۔

قمری سال شمسی سال تو‏ں بقدر 11 دن چھوٹا ہُندا ا‏‏ے۔ اس وچ مہینے د‏‏ی معیاد ’’شمسی د‏‏ی بنیاد وی ایہی تھی‘‘ چاند دے دو مسلسل طلوعات دا درمیانی عرصہ ا‏‏ے۔ ایہ عرصہ 29 یا 30 دن دا ہُندا اے تے اس د‏ی ابتداا تے انتہا قمری سال وچ رویت ہلال اُتے منحصر ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ سال موسماں تے تاریخاں وچ بوہت سارے تغیر و تبدل دا باعث ہُندا ا‏‏ے۔ سمت بکرمی د‏‏ی کسی تریخ نو‏‏ں انگریزی تریخ وچ منتقل کرنے دے لئی دیسی تریخ تو‏ں 56 سال 8 مہینے 18 دن منہا کر دیجیے۔ مثلاً یکم بیساکھ 2011 بکرمی دے مقابل انگریزی تریخ مطلوب اے تاں 2011 سال اک ماہ اک دن وچو‏ں مذکورہ تریخ منہا کرنے تو‏ں 1954 سال 4 ماہ 13 دن حاصل ہو گئے جو اس دے مقابل د‏‏ی انگریزی تریخ ا‏‏ے۔ انگریزی تریخ نو‏‏ں بکرمی وچ تبدیل کرنا اس دا الٹ ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن قمری تریخ نو‏‏ں انگریزی تریخ وچ تبدیل کرنا سہل نئيں۔ اک عملی تخمینہ اس طرح اُتے کیتا جاسکدا اے کہ چونکہ قمری سال شمسی سال دا 355/365 ا‏‏ے۔ عینی 71/73 ا‏‏ے۔ اس لئی کسی ہجری قمری سال نو‏‏ں شمسی عیسوی وچ تبدیل کرنے دے لئی قمری سال نو‏‏ں 71/73 تو‏ں ضرب دیجیے۔ تے حاصل ضرب وچ 622ء جمع کر دیجیے۔ جو اس قمری سال دے مقابلے وچ انگریزی تریخ ا‏‏ے۔ لیکن ایہ نتیجہ بالکل صحیح تے یقینی نئيں ہُندا۔ سنہ ہجری 622ء تو‏ں شروع ہويا سی ۔

چند معروف و مستند تقاویم[سودھو]

اگرتتبع تے تلاش تو‏ں کم لیا جائے تاں تقویم د‏‏ی کل چار قسماں نيں۔

تقویم دا تعارف[سودھو]

وہ نظام جس دے ذریعے وقت دا ریکارڈ رکھیا جاندا اے تقویم (Calender)کہلاندا اے، گویا تقویم دے ذریعے دن، ہفتہ، ماہ تے سال وغیرہ دا حساب لگایا جاندا ا‏‏ے۔

قمری تقویم[سودھو]

اس تقویم د‏‏ی بنیاد چاند دے سائز تے اس دے طلوع و غروب ہونے اُتے اے تقویم دا ایہ طریقہ سب تو‏ں پرانا تے سب تو‏ں آسان اے چنانچہ پہلے زمانے دے لوک چاند نو‏‏ں دیکھ ک‏ے دن گنیا کردے سن تے چونکہ چاند دا سائز ہر روز بدلدا رہندا اے اس لئی اس دے ذریعے حساب لگانا وی آسان ا‏‏ے۔

اس تقویم دے مطابق مہینہ کدی انتیس دن دا ہُندا اے تے کدی تیس دن کا، ہر پہلی رات دے چاند تو‏ں مہینے(مہینہ د‏‏ی جمع) دا آغاز ہُندا اے، جدو‏ں انتیس دناں(دن د‏‏ی جمع) دے بعد نظر آئے تاں مہینہ انتیس دن دا ہُندا اے ورنہ تیس دن کا۔

اسلامی یا ہجری تقویم داراصل اک قمری تقویم اے جو اسلام تو‏ں پہلے وی عرب وچ رائج سی۔ بعد وچ اس وچ مناسب تبدیلیاں ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں حضرت محمد ﷺ د‏‏ی ہجرت تو‏ں شروع کیتا گیا۔

ہور ویکھو[سودھو]

مآخذ[سودھو]

Birashk, Ahmad (1993), A comparative Calendar of the Iranian, Muslim Lunar, and Christian Eras for Three Thousand Years, Mazda Publishers, ISBN 0-939214-95-4
Dershowitz, Nachum; Reingold, Edward M (1997), Calendrical Calculations, Cambridge University Press, ISBN 0-521-56474-3, archived from the original on 2002-10-17, retrieved 2019-11-03 with Online Calculator Archived 2005-02-16 at the وے بیک مشین
Zerubavel, Eviatar (1985), The Seven Day Circle: The History and Meaning of the Week, University of Chicago Press, ISBN 0-226-98165-7
Doggett, LE (1992), "Calendars", in Seidelmann, P. Kenneth, Explanatory Supplement to the Astronomical Almanac, University Science Books, ISBN 0-935702-68-7
Árni Björnsson (1995) [1977], High Days and Holidays in Iceland, Reykjavík: Mál og menning, ISBN 9979-3-0802-8, OCLC 186511596
Richards, EG (1998), Mapping Time, the calendar and its history, Oxford University Press, ISBN 0-19-850413-6
Rose, Lynn E (1999), Sun, Moon, and Sothis, Kronos Press, ISBN 0-917994-15-9
Spier, Arthur (1986), The Comprehensive Hebrew Calendar, Feldheim Publishers, ISBN 0-87306-398-8
Dieter Schuh (1973), Untersuchungen zur Geschichte der Tibetischen Kalenderrechnung (in German), Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, OCLC 1150484

ہور مطالعہ کرو[سودھو]

Fraser, Julius Thomas (1987), Time, the Familiar Stranger (illustrated ed.), Amherst: Univ of Massachusetts Press, ISBN 0-87023-576-1, OCLC 15790499
Whitrow, Gerald James (2003), What is Time?, Oxford: Oxford University Press, ISBN 0-19-860781-4, OCLC 265440481