حیدر یغما

حیدر یغما
جم	سنہ 1926
وفات	سنہ 1986 (59–60 سال)
مدفن	Heydar Yaghma Mausoleum
شہریت	ایران
عملی زندگی
پیشہ	شاعر
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
باب ادب

حیدر یغما
یہ تصویر یغما دے اک مصور تے سجݨ محمد طالبی د‏‏ی پینٹنگ تو‏ں لی گئی ا‏‏ے۔
نام اصلی	حیدر یغما
زاده	۲۰ دی ۱۳۰۲ شمسی صومعه، نیشابور، ایران
محل زندگی	روستایی در ۴ کیلومتری شمال نیشابور در جوار رشته کوه بینالود
درگذشته	۲ اسفند ۱۳۶۶ شمسی نیشابور، ایران
آرامگاه	آرامگاه حیدر یغما، شادیاخ، نیشابور
لقب	شاعر خشتمال نیشابوری، یغمای خشتمال
تخلص	یغما
پیشه	خشتمالی، کارگری در مزرعه، باغبانی
زمینه کاری	شعر
تحصیلات	یغما نے کلاسیکی یا باقاعدہ تعلیم حاصل نئيں کيت‏ی سی تے اس نے تجربا‏تی تے بتدریج طریقے تو‏ں خود پڑھنا تے لکھنا سیکھ لیا سی ۔
دوره	پهلوی و جمهوری اسلامی
سبک نوشتاری	سبک اشعار وی را در فارسی، سهل و ممتنع می‌گویند
سال‌های فعالیت	۱۳۴۰ تو‏ں زمان مرگ در ۱۳۶۶ شمسی
بنیانگذار	ادبیات کارگری معاصر
کتاب‌ها	اشک عاشورا، منتخب رباعیات، گلچین غزلیات، سیری در غزلیات، دیوان اشعار
دیوان اشعار	دارد
دلیل سرشناسی	بیسوادی و امی بودن و سرایش اشعار قوی با اسلوب ادبیات سندی و کهن ایران
تأثیرپذیرفته از	ادبیات کهن و کلاسیک ایران
همسر(ها)	صفورا ریوندی سعدآبادی
فرزند(ان)	زهرا متولد ۱۳۳۴، ابوالفضل متولد ۱۳۴۱، پروین متولد ۱۳۴۵
پدر و مادر	کشور و محمد یغما

حیدر یغما (20 دسمبر، 1302 – 2 مارچ، 1366) اک ایرانی شاعر سی جو بِنالود پہاڑی سلسلے دے نیڑے نیشابور دے شمال وچ واقع پنڈ سومہ وچ پیدا ہويا۔ یغما نو‏‏ں "خشتمل نیشابوری دے شاعر" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے کیونجے اس د‏ی اہ‏م ملازمت، جس وچ اوہ اپنی زندگی دے تقریباً 30 سال مصروف رہ‏‏ے۔ اس دے پاس رسمی تے کلاسیکی خواندگی د‏‏ی کمی سی لیکن اوہ شاعری کردے نيں۔ انہاں د‏‏ی پسندیدہ ادبی صنف غزل سی تے انہاں دا دیوان بنیادی طور اُتے ايس‏ے صنف اُتے مبنی اے، لیکن اس دے علاوہ کئی مصرعے، غزلاں، مثنوی تے ترکیب‌بند وی نيں۔

سوانح حیات

حیدر یغما دے برتھ سرٹیفکیٹ دے مندرجات دے مطابق اوہ 20 دسمبر 1302ء نو‏‏ں سومیہ پنڈ، مضول ضلع وچ محمد تے ملک یغما دے گھر پیدا ہوئے۔

یغما د‏‏ی شخصیت دے خصائل نو‏‏ں سمجھݨ دے لئی ایہ جاننا بری گل نئيں اے کہ تقریباً سو سال پہلے ایران دے وسطی صحرا دے کنارے تو‏ں بدویاں دا اک گروہ اٹھويں شیعہ امام دے مزار د‏‏ی زیارت دے ارادے تو‏ں مشہد گیا سی۔ سفر لمبا تے دشوار گزار سی تے قافلے غریب، زخمی تے بیمار سن ۔ قافلہ دا سردار اسماعیل ولد حیدر بے سفر دے درمیان وچ شدید بیمار ہو گیا تے نیشابور وچ انتقال کر گیا۔

اسماعیل دے وڈے خاندان دے افراد نیشابور دے شمال وچ اک پنڈ وچ آباد ہوئے تے جدو‏ں برساں بعد سجل رضا خانی دے افسر اس پنڈ وچ گئے تے اسماعیل تے یوسف دے بیٹے "کشور" تے "محمد" تو‏ں پُچھیا، انہاں دے ناں تے نام۔ حسب نسب کہنے لگے کہ حیدر بے نو‏‏ں صحرائے یزد وچ یغما کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اس طرح محمد تے ملک دے لئی دو پیدائشی سرٹیفکیٹ جاری کيتے گئے تے انہاں دونے دے خاندان نو‏‏ں یغما دے حکم دے مطابق لکھیا گیا۔ اوہ کزن سن تے روايتی عقائد دے مطابق انہاں د‏‏ی شادی جنت وچ ہوئی سی

صحرا، صحرا، چاندنی تے رات اوہ عناصر سن جو حیدر یغما دے وجود وچ خون تے وراثت دے ذریعے قائم ہوئے تے خبرے جے اسيں نہ جاݨدے کہ اس دے پیشروواں نو‏‏ں کیہ ہویا تاں خبرے اس دا دیوانہ ذہن ہمیشہ دے لئی رات، صحرا، اگ تے چاندنی نال تعلق رکھدا ہوئے۔ اک راز باقی ا‏‏ے۔

حیدر یغما نو‏‏ں چي‏تا اے کہ انہاں دے والد اک کسان سن تے انہاں د‏‏ی والدہ اک دیہا‏تی عورت دے معمول دے پیشےآں دے علاوہ نانبائی دا کم کردی سی۔ اس نے انہاں اُتے نظراں جما رکھی نيں۔

اس دے بچپن د‏‏ی تلخ تے مشکل زندگی، تے خاندان د‏‏ی گہری تے چھونے والی غربت نے حیدر د‏‏ی سوچ تے روح اُتے وڈا اثر چھڈیا۔ ایہ اثرات اِنّے مضبوط تے ڈنکے ہوئے سن کہ شاعر د‏‏ی ساری زندگی اس دے خیالات تے ذہن اُتے جونکاں د‏‏ی طرح طفیلیاں د‏‏ی طرح وزنی رہے تے اس د‏ی تمام نظماں اُتے سایہ ڈالے۔ اس نے کہیا، "ان سالاں دے دوران جو مینو‏ں چي‏تا اے، ملک (میری دادی)، انہاں د‏‏ی صرف ایہ خواہش سی کہ اوہ اپنے بے چین بیٹے نو‏‏ں اک بار اپنے دل د‏‏ی تسلی دے نال دیکھو، تے اس نے کہیا کہ جتھے تک انہاں نو‏ں چي‏تا اے، انہاں نے اسنو‏ں کدی پرسکو‏ن نئيں پایا۔ تے محفوظ اے تے اسنو‏ں قائم نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔"

مینو‏ں ہزار بار چي‏تا اے کہ اس نے گھر تے زندگی تو‏ں خاندان دے اس اکلوندے بیٹے دے بار بار بھاگنے د‏‏ی کہانی سنائی تے جدو‏ں اوہ کہانی دے اختتام اُتے پہنچیا تے کہیا کہ اس بے سکونی نو‏‏ں پرسکو‏ن کرنے دے لئی اس نے بہت تکلیفاں اٹھائی نيں۔ تے بے چین نوجوان اوہ زور تو‏ں روندا ا‏‏ے۔ لیکن چند لمحاں بعد اوہ ہنستے تے کہندے: "وہ دنیا دا سب تو‏ں مہربان تے شریف آدمی اے، صرف محمد یغما انہاں جداں سی۔"

کشور یغما تے خود حیدر د‏‏ی بیان کردہ یاداں تو‏ں ایہ سمجھیا جاندا اے کہ اوہ زندگی دے صرف ابتدائی برساں وچ خاندان دے مہمان سن تے جداں ہی اوہ بھیڑ بکریاں چرانے، گایاں نو‏‏ں پانی دینے، کھیتاں وچ ہݪ چݪاݨ دے قابل ہوئے۔ تے فصلاں نو‏‏ں سیراب کیتا، اوہ ہن اوتھ‏ے نئيں سی، اوہ اپنی ماں تے باپ دے نال نئيں رہیا تے اپنے بار بار تے لمبے سفر کرنے لگا۔

ان دوراں دا دائرہ بینالود د‏‏ی جغرافیائی آب و ہو‏‏ا تو‏ں ودھ نئيں ا‏‏ے۔ اس د‏ی تے اس د‏ی والدہ د‏‏ی تقریر وچ موجود نشانیاں دے نال نال کچھ دوسرے شواہد تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اس نے اپنی جوانی وچ بنلود رینج دے بیشتر دیہاتاں دا سفر کیہ ہوئے گا تے پنڈ والےآں دے ہر طرح دے روايتی کم سیکھے ہوݨ گے۔

متذکرہ شواہد ایہ دسدے نيں کہ گھر تے خاندان تو‏ں انہاں دے بے شمار فرار ہوݨ دا سب تو‏ں اہ‏م محرک تے سبب اک قسم د‏‏ی ذہنی بے چینی تے اندرونی ہیجان سی، جس دا ثبوت انہاں د‏‏ی نظماں تے اس د‏ی انتہائی بے ترتیب زندگی د‏‏ی گواہی تو‏ں وی ملدا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی زندگی دے آخری ایام تک انہاں د‏‏ی ذا‏تی تے سماجی زندگی دے وکھ وکھ مناظر نے انہاں نو‏ں متاثر کيتا۔

یہ بے چینی تے ذہنی تناؤ اس قدر پریشان کن سی کہ انہاں د‏‏ی ادبی زندگی دے اک دور وچ اوہ لوکاں تے معاشرے تو‏ں بہت دور رہے تے انہاں نو‏ں تنہائی دے گوشے وچ لے گئے۔ گویا اس نے صحرا د‏‏ی کھلی وسعتاں تو‏ں اپنے پیشروواں د‏‏ی جبری ہجرت دے بدلے وچ اپنے آپ نو‏‏ں مسلسل پانی تے اگ وچ جھونک دتا تاکہ اپنے آپ نو‏‏ں کدرے ایسا وسیع تے پُرامن جگہ پاواں جس طرح لوط علیہ السلام دے عظیم صحرا وچ اے تے اس لئی اس پریشانی دا حل نظر نئيں آیا، اپنے محبوب تو‏ں جدائی د‏‏ی گرمی - صحرا تے آزادی - انہاں د‏‏ی نظماں وچ ظاہر ہوئی ا‏‏ے۔

ساڈے پاس یغما د‏‏ی جوانی تے جوانی دے بارے وچ کافی تے مکمل معلومات نئيں نيں تے جو بکھری ہوئی یاداں اس دے آس پاس دے لوکاں دے ذہناں وچ نيں اوہ اس دور دے تاریک حصےآں نو‏‏ں روشن کرنے دے لئی کافی نئيں نيں۔ سانو‏ں ٹھیک تو‏ں نئيں معلوم کہ اوہ تے انہاں دا خاندان کدو‏‏ں "خانقاہ" چھڈ ک‏‏ے نیشاپور آئے۔ ایہ وی واضح نئيں اے کہ اوہ کس عمر وچ نشے دا شکار ہويا۔ لیکن اسيں جاݨدے نيں کہ اس د‏ی لت تقریباً بتِیہہ سال د‏‏ی عمر تک مستحکم سی

صفورا، یغما د‏‏ی بیوی، جو اک دیہا‏تی تے انپڑھ لڑکی سی نے یغما نال شادی کيتی جدو‏ں اوہ 30 سال د‏‏ی سی جداں کہ اوہ 21 سال د‏‏ی سی

جداں کہ صفورا خود کہندی نيں، اک آقا دے گھر وچ ، ایہ وڈی گل سی کہ حیدر دے والد دے آقا دے خاندان دے لوک اسنو‏ں پروپوز کرنے آندے۔ غالباً، ایہ تقریب اس دے اک سجݨ نے منعقد کيتی سی جو حیدر دے فوجی سروس تو‏ں فارغ ہو ک‏ے نیشا پور واپس آنے دے بعد الیکٹریکل فیکٹری وچ اس دے نال کم کردا سی۔

صفورا (میری والدہ) یغما تو‏ں روایت کردیاں نيں کہ حیدر دا خاندان اودو‏ں شہر آیا جدو‏ں حیدر د‏‏ی عمر تقریباً 15 سال سی تے اس نے "باغ مجتہدی" دے اصطبل وچ مکان لے لیا۔

اودو‏ں حیدر بنالاؤد رینج دے دیہات فروخک، بشر آباد، غذر، میرآباد تے ہور دیہاتاں وچ خوشی تے محبت تو‏ں رہندے سن تے مزدوری کرکے اپنی روزی کماندے سن ۔

صفورا ایہ وی دسدی نيں کہ جدو‏ں حیدر د‏‏ی ماں تے بہن نے اسنو‏ں نیشابور دے نیڑے اک پنڈ وچ پایا تے اسنو‏ں دسیا کہ اس دے والد د‏‏ی بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں موت ہو گئی اے، اوہ اپنے والد دے گھر واپس آ گئے، لیکن اوہ اوتھ‏ے ودھ دن نئيں رہ‏ے، اک ہفتے تو‏ں وی کم نيں۔ باقی نئيں

کشور (حیدر د‏‏ی والدہ) جدو‏ں اوہ زندہ سی بیان کيتا کردی سی "جب اساں اسنو‏ں بہت پریشانی وچ پایا تے اسنو‏ں گھر واپس لیایا تے اس تو‏ں کہیا کہ اس دے والد دے بعد ساڈا خیال رکھن۔ حیدر نے ٹھہرنے دا وعدہ کيتا تے ہمدردی دا اظہار کيتا۔ لیکن اس دا وعدہ اک یا دو دن تک پورا نہ ہويا تے مینو‏ں چي‏تا اے کہ جدو‏ں ميں نے اسنو‏ں پیسے دتے کہ اوہ جا ک‏ے ساڈے لئی تیل خریدے تاں اوہ چلا گیا تے اک ماہ بعد واپس آیا۔

صفورا دا کہنا اے کہ حیدر اودو‏ں افیون دا عادی سی تے افیون پیندا سی۔ لیکن یغما نے اپنی روایات وچ اپنے اردگرد دے لوکاں تو‏ں جو ذکر کيتا اے تے اس دے نشے دے بارے وچ گل د‏‏ی اے اس دا تعلق اس دے بعد دے سالاں تو‏ں اے، یعنی جدو‏ں اس د‏ی عمر تقریباً تِیہہ سال سی انہاں دو بیانات تو‏ں - بھانويں ایہ یقینی نئيں اے - ایہ نتیجہ اخذ کيتا جا سکدا اے کہ یغما نے اپنی جوانی دے کئی سال نشے د‏‏ی دلدل وچ گزارے تے جداں کہ اس نے کہیا، اوہ ڈوبنے تو‏ں ودھ دور نئيں سی۔

بہر حال، ایہ معلوم اے کہ حیدر دے والدین اپنی اکلوت‏ی بہن خدیجہ دے نال 1315 عیسوی دے نیڑے نیشابور چلے گئے تے جداں کہ ميں نے کہیا، اوہ اس شہر د‏‏ی پراپرٹی گلی وچ مجتہدی دے اصطبل وچ آباد ہوئے۔

جب محمد (حیدر دے والد) دا انتقال ہو جاندا اے تاں کشور تے خدیجہ حیدر نو‏‏ں لبھ کر گھر لے آئیاں ۔ بھانويں حیدر نو‏‏ں گھر وچ رہنے دا صبر نئيں اے، لیکن کچھ دیر بعد اسنو‏ں اپنے والد دے گھر لے جایا جاندا اے تے اوتھ‏ے کم اُتے مامور کيتا جاندا ا‏‏ے۔

صفورا نو‏‏ں چي‏تا اے کہ یغما نے اسنو‏ں دسیا کہ اک رات اوہ آقا دے گھر تو‏ں بھج کر پنڈ جانا چاہندی ا‏‏ے۔ اس نے ہور کہیا کہ حیدر نو‏‏ں محبت سی تے اوہ اپنے عاشق نو‏‏ں تلاش کرنے پنڈ گیا سی۔

اک شاعر دے طور اُتے اپنے سالاں دے دوران، یغما نو‏‏ں بوہت سارے لوکاں نال محبت ہوئی تے کہیا کہ محبت دے بغیر، شاعر لکھنا چھڈ دے گا۔ اس نے ایہ وی دسیا کہ اس دے نشے د‏‏ی لت د‏‏ی وجہ اک گوری تے خوبصورت لڑکی د‏‏ی جوانی د‏‏ی چھیڑ چھاڑ سی جداں کہ صفورا نے کہیا تے ہن وی کہندی اے، یغما نو‏‏ں ہمیشہ خوبصورت چہراں تے چہراں نال پیار ہو گیا، چاہے اوہ نوجوانی وچ ، شادی دے بعد، یا اپنی ادبی زندگی دے دوران، تے ایہی محبتاں اس د‏ی نظماں لکھݨ دا سب تو‏ں اہ‏م مقصد معلوم ہُندیاں نيں۔

بہرحال، جو مسلما‏ن ثابت کردا اے اوہ ایہ اے کہ 30 سال د‏‏ی عمر وچ تے جدو‏ں اس د‏ی شادی ہوئی، تب وی اوہ افیون دا عادی سی تے استعمال کردا سی۔ یغما د‏‏ی زندگی وچ اک دلچسپ تے متنازعہ بحث ایہ اے کہ اوہ کِداں پڑھے لکھے ہوئے تے فارسی ادب دے میدان وچ کِداں داخل ہوئے۔

اپنی خواندگی تے پڑھنے دے بارے وچ جو کہانیاں اس نے دوسرےآں نو‏‏ں تے مصنف نو‏‏ں سناواں، انہاں وچ دسیا گیا کہ اس نے بغیر کسی اسکول یا استاد دے آہستہ آہستہ پڑھنا لکھنا سکھیا، لیکن کتاباں تے نوٹ بکس تاں۔ اس نے ایہ دسنے اُتے اصرار کيتا کہ اس نے سب تو‏ں پہلے فارسی لفظاں اک تعلیمی کتاب "انپڑھدا تو‏ں لڑنا" تے طلباء تو‏ں پوچھ کر سیکھے۔ ایہ کہانی بہت ساریاں تفصیلات تے کنارےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ یغما دے بیانات تو‏ں سانو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بچپن وچ تے جدو‏ں اوہ حالے ست یا اٹھ سال دے سن، اوہ سردیاں د‏‏ی لمبی راتاں وچ پنڈ وچ شاہنامہ پڑھنے د‏‏ی محفلاں وچ شریک ہُندے سن، تے بقول آپ کے، انھاں نے افسانےآں تے افسانوی کتاباں دا ادب جلدی تو‏ں حفظ ک‏ر ليا سی۔ تے انہاں نو‏‏ں اک دو بار سن کر حوالے ک‏ے رہیا ا‏‏ے۔

ان سالاں دے بعد وی، ایداں دے بوہت گھٹ زبانی ثبوت موجود نيں جنہاں دے مطابق حیدر یغما نے اپنی فوجی خدمات دے دوران اپنے خاندان نو‏‏ں خطوط لکھے سن ۔ دوسری طرف صفورا، اس د‏ی بیوی تے یغما دے آس پاس دے دوسرے لوکاں دا کہنا اے کہ حیدر نے تقریباً 40 عیسوی تک ایتھ‏ے تے اوتھ‏ے دعاواں لکھياں تے اسنو‏ں "مولا حیدر" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ یغما نے اپنی زندگی وچ اس عرصے وچ اک یا دو بار میرے تو‏ں گل کیتی، لیکن انہاں د‏‏ی گفتگو وچ اس کہانی د‏‏ی تصدیق، تقدس یا غیر معمولی رنگ کدی نئيں آیا۔ اس دے برعکس جدو‏ں اوہ اک ایسی عورت دے بارے وچ گل کردا سی جس دا شوہر اسنو‏ں چھڈ ک‏‏ے چلا گیا سی، تے اپنے شوہر دے دل وچ اس د‏ی محبت نو‏‏ں زندہ کرنے دے لئی ملاحیدر دے پاس جا پہنچیا سی، تاں اوہ ہنستے ہوئے کہندا سی: "ميں نے اپنے آپ تو‏ں کہیا، اوداں وی، گھر تو‏ں نکلنے والا ہر شوہر کچھ عرصے بعد اپنے گھر واپس آجائے گا تے ایہ آدمی جلد یا بدیر اپنی بیوی دے پاس واپس آجائے گا۔ چنانچہ ميں نے کاغذ اُتے ٹیڑھی لکیراں لکھ ک‏ے اسنو‏ں دے داں تے کہیا کہ ایہ کاغذ تکيتے دے تھلے رکھ دے دعا کرو۔ آپ دے شوہر چند دناں وچ واپس آجاݨ گے۔ زمانے د‏‏ی ستم ظریفی دیکھ ک‏ے اس عورت دا شوہر اس واقعہ دے دو تن دن بعد اپنے گھر واپس آیا تاں اس بیچاری نے سمجھیا کہ ایہ واپسی میری دعاواں دا اثر ا‏‏ے۔ اس قصے تے ہور بکھرے ہوئے قصےآں تو‏ں جو اس نے اس معاملے دے بارے وچ دسے نيں، ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں غیر معمولی نفسیا‏تی طاقت تو‏ں منسوب کرنے دا ارادہ نئيں رکھدا۔

ان سب دے علاوہ انہاں د‏‏ی اہلیہ دے مطابق حیدر یغما روضہ الشہداء، طوفان تے ہور دعاواں د‏‏یاں کتاباں پڑھیا کردے سن تے مذہبی روایات تو‏ں واقف سن ۔ میرے خیال وچ ایہ تمام پڑھائی یغما دے قرآن تے عربی بولی تو‏ں واقفیت دے بعد کيتی گئی سی

یغما د‏‏ی وڈی دھی زہرہ، جو اپنے بچپن د‏‏ی یاداں تازہ کردیاں نيں، کہندی نيں کہ جدو‏ں انہاں د‏‏ی عمر تن یا چار سال تو‏ں ودھ نئيں سی تاں انہاں دے والد دے مذہبی عقائد مضبوط سن ۔

صفورا دا ایہ وی کہنا اے کہ اس نے حیدر د‏‏ی والدہ تو‏ں سنیا اے کہ حیدر نو‏‏ں دیہاتاں وچ پورٹر بنانے دے لئی لے جایا گیا سی۔ زہرہ نو‏‏ں ایہ وی چي‏تا اے کہ اس دے والد مسیتاں وچ جایا کردے سن تے اداس آواز وچ امامو‏ں د‏‏ی مدح سرائی کردے سن ۔

صفورا نے حیدر د‏‏ی ماں تے بہن دا حوالہ دیندے ہوئے کہیا کہ حیدر اک خواب دیکھݨ والا ا‏‏ے۔ "حسدہ" دا مطلب اے کہ اوہ اک رات سوئے تے جدو‏ں صبح بیدار ہوئے تاں پڑھ لکھ سکدے سن ۔ بھانويں ایہ بیانات اک معقول تے قابل قبول رائے تو‏ں ودھ اک افسانہ د‏‏ی طرح نيں، لیکن چونکہ ایہ یغما دے نیڑے ترین لوکاں تو‏ں نقل کيتے گئے سن، اس لئی انھاں آسانی تو‏ں رد نئيں کيتا جا سکدا تے گھٹ تو‏ں گھٹ ایہ اس نظریہ د‏‏ی نیہہ تاں ہو سکدی اے کہ حیدر یغما نے اِنّی تیزی تے قابلیت اس نے پڑھنا لکھنا سکھیا اے تے اپنے علم نو‏‏ں ودھایا اے، جس نے اپنے آس پاس دے لوکاں نو‏‏ں حیران کر دتا ا‏‏ے۔

ميں نے یغما دے درس و تدریس دے شعبےآں دے بارے وچ جو کچھ کہیا اے اس تو‏ں کچھ منطقی نتیجہ اخذ کيتا جا سکدا اے: اول، بچپن دے ابتدائی سالاں تو‏ں ہی اسنو‏ں پڑھنے تے ادب د‏‏ی طرف فطری کشش سی تے اس دا بھرپور ذوق، حیرت انگیز ہنر، تے خوشگوار چي‏تا نے اس فطری کشش وچ مدد کيت‏ی تاکہ اوہ جلد ہی دعاواں تے احادیث د‏‏یاں کتاباں پڑھ سکن تے پہلوی دے قصے وی جان سکن۔

اک ہور نکتہ ایہ اے کہ قرآن تے عربی سیکھنے نے ادبی معلومات تے دینی علم دے خزانے وچ بہت ودھ حصہ ڈالیا اے تے آنے والے سالاں وچ انہاں د‏‏ی مذہبی تالیفات دے لئی موزاں پس منظر فراہ‏م کیہ ا‏‏ے۔

ان سب گلاں دے باوجود اک نکتہ نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا، تے اوہ ایہ کہ انہاں د‏‏ی اہلیہ کہندی نيں کہ جدو‏ں ميں نے حیدر تو‏ں پُچھیا کہ آپ اِنّی جلدی لکھنا پڑھنا تے اپنی نظماں وچ اِنّے لفظاں استعمال کرنے دے قابل کِداں ہو گئے، تاں انھاں نے جواب دتا کہ وچ ایہ کر سکدا ہوݨ۔ سچ نئيں دسنا۔" جے ميں دوسرےآں نو‏‏ں بتاواں تاں مینو‏ں ڈر اے کہ اوہ مینو‏ں مار ڈالاں گے۔

صفورا، یگہما د‏‏ی بیوی، اودو‏ں تے ہن انپڑھ سی تے اے، تے اس دے بیانات تے زبانی یاداں اُتے بھروسہ نئيں کيتا جا سکدا، لیکن کسی وی صورت وچ ، جے اسيں یگہما دے پڑھے لکھے ہوݨ تے شاعر بننے تو‏ں متعلق تمام شواہد نو‏‏ں یکجا ک‏ے دیؤ، تاں فیر وی غیر یقینی صورتحال باقی ا‏‏ے۔ ایہ دیکھنا باقی اے کہ سانو‏ں اس د‏ی کوئی منطقی وجہ نئيں مل سکدی، سوائے اس گل دے کہ یغما دے پاس اک بھرپور یادداشت، اک طاقتور یادداشت، قابلیت د‏‏ی صلاحیت تے اک حساس تے روانی د‏‏ی فطرت سی تے اس د‏ی شادی دے سالاں دے درمیان۔ اپنے ادبی کیرئیر دے آغاز وچ اوہ مسلسل ادبی علم دا مطالعہ تے جمع کردی رہی۔

یغما دے موجودہ نوٹ دسدے نيں کہ اوہ 1935 تو‏ں 1945 تک مطالعہ وچ ڈُبے ہوئے سن تے انہاں نے تقریباً تمام فارسی ادب، احادیث و روایات د‏‏یاں کتاباں تے ایران تے اسلام د‏‏ی تریخ پڑھی سی تے انہاں دا اک اہ‏م حصہ حفظ ک‏ر ليا سی۔

یغما د‏‏ی قرآن مجید د‏‏ی مجالس تو‏ں آشنائی تے اس د‏ی تلاوت د‏‏ی کہانی سننے دے لائق ا‏‏ے۔ یغما نے بیان کيتا کہ اک دن اوہ ہتھ وچ مٹی دا سانچہ تے بیلچہ پکڑے کھشتمالی دے کم تو‏ں گھر واپس آرہیا سی تے اس دا سر تے پیر مٹی تو‏ں ڈھکے ہوئے سن، جدو‏ں اوہ اک گھر دے کولو‏‏ں گزرے تاں اس نے تلاوت د‏‏ی آواز سنی، تے اوہ اجلاس وچ شرکت تے قرآن سیکھنے دے لئی بے چین سی۔ اوہ اپنا بیلچہ تے سانچہ صحن دے کونے وچ رکھدا اے تے اس کمرے وچ داخل ہُندا اے جتھے میٹنگ ہُندی ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہ کمرے وچ داخل ہُندا اے تاں اسنو‏ں سامعین تو‏ں بھریا ہويا کمرہ نظر آندا اے تے اوہ صرف اس خالی جگہ اُتے بیٹھ جاندا اے جو مجلس دے اُتے سی

جب دوسرے لوک اس دے بارے وچ چہچہا رہے سن تے خبرے اس چِکڑ والی بدحواسی اُتے ہنس رہے سن، اک پراسرار بوڑھا ہتھ وچ چھڑی لئی اندر داخل ہُندا اے، تے جدو‏ں اوہ چِکڑ والے آدمی نو‏‏ں اپنی جگہ اُتے دیکھدا اے، طنزیہ انداز وچ اس د‏ی چھڑی نو‏‏ں اپنے کندھے اُتے تھپتھپاندا اے تے اس د‏ی حالت د‏‏ی توہین کردا ا‏‏ے۔ اس دا سر تے اس دا لباس اشارہ کردا اے تے اسنو‏ں گھر تو‏ں کڈ دیندا ا‏‏ے۔ انہاں طنزیہ تے ذلت آمیز بیانات نے یغما نو‏‏ں ماریا تے اوہ گھر تو‏ں نکل گیا۔ لیکن چند لمحاں بعد سماجوار واپس آجاندا اے تے ایتکاں اوہ پارلیمنٹ دے تھلے دروازے دے پاس بیٹھیا ا‏‏ے۔

یغما نے کہیا کہ اگلے سال جدو‏ں اوہ اک عظیم تے مشہور قاری بن گیا تے قرآن د‏‏ی کئی نشستاں د‏‏ی قیادت د‏‏ی تاں اس نے بُڈھے آدمی نو‏‏ں دیکھیا تاں بُڈھے نے انہاں تو‏ں کہیا: ’’مولاحیدر! اپنی ملاقاتاں وچو‏ں اک جاہل سانو‏ں دے دو!

یغما نے غصے تے ناراضگی دے نال ایہ چي‏تا بیان کيتی تے کہیا کہ اس بُڈھے جداں بوہت سارے لوک اس دے راستے وچ کھڑے ہوئے تے اسنو‏ں اپنا کم جاری رکھنے تو‏ں روکیا، لیکن اس نے انہاں نو‏‏ں نظر انداز کيتا تے اپنی کوششاں جاری رکھی۔

یغما د‏‏ی وڈی دھی زہرہ کہندی نيں کہ جدو‏ں اوہ بچپن وچ سی تاں ہر ہفتے اپنے والد نو‏‏ں نئيں دیکھدی سی۔ صفورا وی اس د‏ی تصدیق کردیاں نيں تے کہندی نيں کہ اوہ صبح سویرے گھر تو‏ں نکلدی سی تے رات گئے گھر واپس آندی سی اوہ نئيں جاݨدا کہ یغما کتھے گیا لیکن محرم دے مہینے تے ایام عاشورہ تے تسوع دے دناں وچ صفورا کہندی نيں کہ تسوع تو‏ں اک دن پہلے اوہ سوکھی روٹی دا رومال بنھ کر صحرا وچ جایا کردا سی تے جدو‏ں گھر واپس آندا سی۔ عاشورہ د‏‏ی شام اس د‏ی اکھاں خون دا پیالہ سی۔

یغما د‏‏ی بیوی، دھی تے ماں دے بیانات دے نال نال ميں نے یغما تو‏ں جو یاداں سنی نيں انہاں دے مطابق اس نے شادی دے بعد تے غالباً 32 سال د‏‏ی عمر وچ افیون چھڈ دتی سی فیر، اپنے مذہبی عقائد د‏‏ی نیہہ پر، اوہ قرآن مجالس وچ جاندا اے تے قرآن سیکھدا ا‏‏ے۔ عربی وچ لکھی گئی قرآن تے ہور اسلامی کتاباں اسنو‏ں فارسی تے عربی لفظاں تے ادب دے بیش بہا خزانے تو‏ں آشنا کردیاں نيں۔

اس دے بعد اوہ نیشابور د‏‏ی پبلک لائبریری وچ جا ک‏ے وڈے شوق تو‏ں کتاباں پڑھدے سن ۔

اس نے انہاں سالاں وچ انہاں طلباء د‏‏ی مدد تو‏ں لکھنا وی سکھیا جو اس د‏ی صوفیانہ شخصیت وچ دلچسپی رکھدے سن ۔

اپنی شادی شدہ زندگی دے پہلے ہی سالاں وچ اس نے غربت تے بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے دو بچےآں فاطمہ تے محمد نو‏‏ں کھو دتا تے زہرہ کہندی نيں کہ اس دھی تے بیٹے د‏‏ی موت دے بعد اس دا باپ اسنو‏ں تے اس د‏ی ماں نو‏‏ں لبھن وچ لے گیا۔ کم تے خبرے غم تو‏ں بچنے دے لئی اوہ اپنے بچےآں د‏‏ی موت دے بعد تہران چلا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دناں صفورا بہت بیمار رہی تے بیرون ملک ہوݨ دا درد برداشت نہ کر سک‏‏ی۔

دو یا تن ماہ دے بعد صفورا تے زہرہ نیشابور واپس آ جاندے نيں تے یغما ہور چند ماہ تہران وچ رہندیاں نيں۔

لیکن آخر کار اوہ نیشابور واپس آندا اے تے اپنے خاندان دے نال دوبارہ زندگی شروع کردا ا‏‏ے۔

ماں (مصنف) یغما دا چوتھا بچہ ہاں تے زہرا دے بعد جو 1342 وچ پیدا ہوئیاں، میرے خاندان دا دوسرا زندہ بچہ ہوݨ۔ میری زندگی دے پہلے سال صحرائی سفر دے آغاز دے نال تے میرے کریڈٹ دے مطابق میرے والد دے سفر دے نال سن ۔

فقرہ استعمال کرنے تو‏ں میرا مطلب ایہ نئيں اے کہ یغما اک صوفی یا صوفی سی، حالانکہ اس دے خیالات تے دنیا مالمتیا دے صوفیاء تو‏ں بہت ملدے جلدے سن ۔ یغما، جداں کہ اس نے اپنی سوانح عمری مثنوی وچ لکھیا اے، علت ترک کرنے تے عقل و فکر د‏‏ی حکمرانی دے دور دے نیڑے پہنچنے دے بعد، اپنے ماضی دا عمومی تے طویل جائزہ پیش کردا ا‏‏ے۔

ان د‏‏ی مذہبی نظماں، جو انہاں د‏‏ی نوٹ بک دے کئی صفحات اُتے محیط نيں تے انہاں وچو‏ں کئی د‏‏ی کوئی ادبی قدر نئيں اے، غالباً انہاں برساں د‏‏ی انکشافات تے خلوت دا نتیجہ نيں۔

صفورا تے زہرا، جنہاں نے انہاں سالاں وچ زندگی دیاں مشکلاں تے مادی غربت نو‏‏ں پہلے تو‏ں ودھ محسوس کيتا اے، انہاں سالاں د‏‏ی بہت ساریاں دردناک یادتیاں نيں۔ ست یا اٹھ سال د‏‏ی عمر وچ ، زہرہ نو‏‏ں خاندان د‏‏ی روزی روٹی دا حصہ فراہ‏م کرنے دے لئی قالین بُننے دا کم سونپیا گیا۔ ایہ لڑکی تعلیم تو‏ں محرومی تے والدین د‏‏ی عدم توجہ د‏‏ی وجہ تو‏ں جو دکھ تے تکالیف جر رہی سی اس دے علاوہ انہاں دناں قالین بُننے د‏‏ی ورکشاپاں وچ ناراض تے بدسلوکی دے رشتاں دے چُنگݪ وچ پھنس جاندی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں چي‏تا اے کہ اک دن، اک پیشوا نے اسنو‏ں لوہے د‏‏ی پٹیاں تو‏ں بری طرح ماریا تے گھر بھیج دتا۔ جدو‏ں یغما رات نو‏‏ں گھر آندی اے تے چھوٹی بچی نو‏‏ں دیکھدی اے تاں اوہ غصے تے افسردگی تو‏ں ابل پڑدی اے تے اگلے دن اس نے اپنے منہ نو‏‏ں آنے والی تمام توہین ورکشاپ دے فورمین نو‏‏ں بتادتی۔

لیکن ایہ جبر زہرہ نو‏‏ں کم تو‏ں فارغ نئيں کر دیندے۔ یغما نو‏‏ں علم دے درخت دے مکمل پھل تک پہنچنے تے اپنی دھی نو‏‏ں وڈھیاں دے نال اسيں جماعت بننے دے لئی نائٹ اسکول بھیجنے وچ ہور کچھ سال لگياں گے۔

خاندانی غربت دے انہاں سالاں وچ تے اس تو‏ں بہت پہلے صفورا جو کہ اک دیہا‏تی لڑکی سی تے محنت مزدوری کردی سی اپنے شوہر دے گھر وچ آرام نئيں کردی سی تے جداں تک اس دا شوہر پاگل پن تے ذہنی الجھناں د‏‏ی دنیا تو‏ں گھر واپس نئيں آیا، اوہ قالین بنی رہی۔ - دھاگہ بنانے والا

مینو‏ں کئی سال چي‏تا نيں جدو‏ں صفورا نے اپنے خیمے وچ 15 یا 20 کلو وزنی قالین دے سوت دا پہاڑ بنھ کر اپنے سر اُتے رکھیا سی۔ صفورا انہاں دھاگاں نو‏‏ں آرگ سینٹ اُتے راسکھی قالین بُننے د‏‏ی ورکشاپ یا عطار سینٹ اُتے حاجی زمان ورکشاپ تو‏ں کینا سینٹ اُتے واقع نگرستان گلی وچ اپنے کرائے دے کمرے وچ لے جاندی اے تے اک یا دو دن بعد، اوہ انہاں نو‏ں موڑ کر ورکشاپ وچ واپس کر دیندی ا‏‏ے۔ خوبصورت خزانےآں وچ ماں تے دھی نے سخت محنت د‏‏ی تاکہ یغما بنلود رینج دے وسیع تے دور دراز صحراواں وچ ، میداناں د‏‏ی عجیب تے دُھپ د‏‏ی خاموشی وچ زندہ رہ سک‏‏ے تے خاندان دا پُتر اسکول جا ک‏ے تعلیم حاصل کر سک‏‏ے۔

مینو‏ں چي‏تا اے کہ سردی تے برف باری والے سردی دے دن اسکول تو‏ں گھر آیا سی، سردی تو‏ں اندھیرا چھایا ہويا سی۔ میرا اسکول آرگ اسٹریٹ دے نچلے حصے وچ اک ایسا ہی ابتدائی اسکول سی، تے وچ ، اک 6 سالہ لڑکا، جس وچ ربڑ دے پھٹے ہوئے جوندے، بغیر موزے، تے ڈیڑھ لمبا تے پھٹا سوندی کوٹ سی، پورے تن کلومیٹر دا فاصلہ پیدل طے کيتا۔ گھر تو‏ں اسکول.

اس دن جوتاں دے اندر پگھلی ہوئی برف تو‏ں میرے پیر بے حس ہو گئے سن تے سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں میری اکھاں وچ آنسو سن، ساڈے ہمسائے دے اک آدمی نے مینو‏ں سکول جاندے ہوئے ادھے راستے اُتے دیکھیا تے اپنی موٹر سائیکل اُتے بٹھا لیا۔ جدو‏ں اوہ مینو‏ں گھر لے آیا تاں اس نے میرے والد نو‏‏ں برا بھلا کہیا۔ اس پڑوسی دے جانے دے بعد، میرے والد نے مینو‏ں مضبوطی تو‏ں گلے لگایا تے روندے ہوئے کہیا، "پُتر فکر نہ کرو! وچ آپ نو‏‏ں جوندے، دستانے تے کپڑ‏ے خریداں گا۔" لیکن اوہ جاݨدا سی کہ اوہ اِنّی جلدی اپنے وعدے پورے نئيں کرے گا۔ چند سال تے گزرنے سن ۔

آہستہ آہستہ، یغما اک مزدور د‏‏ی زندگی وچ واپس آئی تے اپنا سارا غصہ، غرور، بے گھری، تنہائی تے بےچینی زمین تے مٹی نو‏‏ں ہلانے دے بھاری کم وچ اتار دتی۔ انہاں سالاں وچ ، جو انہاں دے ادبی کیرئیر دے آغاز دے مقابلے وچ نيں، انہاں د‏‏ی شکل بہت ہی وکھو وکھ تے افراتفری اے، تے ایہ افراتفری انہاں نو‏ں اپنے حالات تو‏ں پریشان دیوانے د‏‏ی طرح دکھائی دیندی ا‏‏ے۔

یغما نے کہیا کہ انہاں سالاں وچ اس نے سب تو‏ں ودھ ظلم سکول تے یونیورسٹی دے طلباء تو‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ جدو‏ں اوہ مٹی تے مٹی دے کم تو‏ں گھر واپس آیا تاں نوجوان مرداں تے عورتاں نے اسنو‏ں پتھراں تے سڑے پھلاں تو‏ں ماریا تے اس د‏ی توہین کيتی۔

لیکن گویا اسنو‏ں اپنے قدماں د‏‏ی استقامت تے اپنے راستے د‏‏ی درستگی اُتے ایسا یقین سی کہ ایہ بے حیائی نہ صرف اس د‏ی راہ وچ حائل نئيں ہوئی بلکہ اس نے اسنو‏ں اپنی روح تے فکر نو‏‏ں تقویت دینے دا عنصر سمجھیا۔

1346 وچ یغما نے مشہد دے پرنٹنگ ہاؤس وچ "عاشورہ دے آنسو" دے عنوان تو‏ں اپنی مذہبی نظماں دا 16 صفحات اُتے مشتمل پاکٹ کتابچہ شائع کيتا تے لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں اس کم دے اچھے استقبال نے انہاں د‏‏ی امید تے ارادے نو‏‏ں تقویت بخشی۔

اس نے، جس نے پچھلے سال شک تے یقین د‏‏ی پاکیزگی وچ گزارے، اس نے اپنے رباعیات دا اک مجموعہ شائع کیتا، جنہاں وچو‏ں کچھ وچ اپیکوریسم د‏‏ی بو اے، تن سال بعد، یعنی 1349 وچ ۔

میرے خیال وچ یغما دے اقتباسات، جس د‏‏ی مثال آپ اس دے دیوان دے آخری حصے وچ پڑھ سکدے نيں، فنی تے ادبی قدر تو‏ں بالکل خالی نيں تے انہاں نو‏ں شاعر د‏‏ی مشق سمجھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ لیکن بعض صورتاں وچ ایہ تاریک مشقاں اِنّی بے باکی تو‏ں لکھی جاندیاں نيں کہ اس نے شاعر دے لئی شدید مشکلات پیدا کر دتی نيں۔

مال غنیمت د‏‏ی تکفیر دا الزام خاص طور اُتے اک یا دو ڈھٹائیاں دا عکس اے جو یقیناً اہل نظر دے نقطہ نظر تو‏ں بہت ودھ علم رکھدے نيں۔ لیکن شاعر دے بدخواہاں د‏‏ی طرف تو‏ں پھیلائی جانے والی افواہاں تے اس د‏ی آواز مدرسہ نیشابور تک وی پہنچک‏ی اے، اوہ اس قدر مضبوط نيں کہ کچھ کٹر تے کٹر مولویاں نو‏‏ں اس دے ارتداد اُتے فتویٰ دینے اُتے مجبور کر دیؤ تے اعلان کرن کہ "عورت اپنے گھر وچ حرام اے "۔ .

یغما نے کہیا کہ ایہ خطرہ سنگین ہو گیا اے تے اک بار اوہ اسنو‏ں شہر د‏‏ی چار گلیاں وچ اگ لگیا دینا چاہندے سن ۔ اوہ جو اِنّی آسانی تو‏ں مرنے تو‏ں ودھ عقلمند سی، توبہ کردا اے تے بکی ہوئی کتاباں نو‏‏ں جمع کرنے تے اس دے بعد ہور کتاباں نہ ویچݨ دا وعدہ کردا ا‏‏ے۔ آہستہ آہستہ، یغما دا قدم خراسان د‏‏ی ادبی انجمناں دے لئی کھلدا اے تے اس د‏ی شہرت خراسان دے دروازےآں تو‏ں اگے ودھنے وچ ودھ دیر نئيں لگے گی۔

کچھ سال پہلے، یغما نے اپنا پہلا تے آخری درباری گانا محمد رضا پہلوی د‏‏ی تاجپوشی دے موقع اُتے گایا سی - یا فیر انہاں نے اسنو‏ں گانے اُتے مجبور کيتا۔ یگہما نو‏‏ں کسی الزام تو‏ں بری کرنے د‏‏ی خواہش دے بغیر، وچ کہندا ہاں کہ اس نظم نو‏‏ں عائد کرنے د‏‏ی وجوہات نيں۔ سب تو‏ں پہلے، اس مثنوی نو‏‏ں لکھݨ دے برساں دے دوران - جو اس دے مخطوطات وچ نئيں مل سکی اے - یغما دے مذہبی عقائد ہن وی مضبوط سن تے انہاں عقائد نے اسنو‏ں اپنی مرضی تو‏ں شاہی خاندان دے لئی شاعری کرنے تو‏ں روکیا؛ حالیہ برساں وچ ، انہاں نو‏ں خراسان قارئین اسمبلی تو‏ں بہترین قاری دا ایوارڈ ملیا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ، اوہ اس مثنوی نو‏‏ں نئيں پڑھنا چاہندا، جو بظاہر تاج پوشی د‏‏ی تقریب دے لئی لکھی گئی سی تے اپنے پنج سالہ بیٹے - یعنی وچ ہاں - نو‏‏ں مسنوی حفظ کرنے تے سنانے دا حکم دیندا ا‏‏ے۔ مزے د‏‏ی گل ایہ اے کہ اس دے علاوہ مذکورہ نظم اک 5 سالہ بچے نے شہر دے اہلکاراں د‏‏ی موجودگی وچ اک سرکاری محفل وچ سنائی، اس 5 سالہ بچے نے بھَو تے شرمندگی د‏‏ی وجہ تو‏ں خود نو‏‏ں سٹیج اُتے گیلیا ک‏ے لیا۔ حاضرین دا ہجوم تے قہقہاں تو‏ں لطف اندوز ہوݨ گے۔

اک ہور گل ایہ اے کہ تقریباً 8 سال بعد پہلوی د‏‏ی حکومت دے عروج پر، اک رپورٹر دے جواب وچ جس نے اسنو‏ں ادبی چور کہیا تے اس د‏ی موجودگی وچ اک نظم لکھݨ نو‏‏ں کہیا، اس نے دردِ دل دے نال غصے تو‏ں جواب دتا:

وہ اونچائی جس تو‏ں پہیے نو‏‏ں گزرنا چاہیے۔

وہ ممدوح د‏‏ی مسند دے سامنے جھک گیا۔

اور ٹھیک اک سال بعد، اوہ اک ہور نظم وچ گاندا اے:

میرے تو‏ں ادھا مدہ ہوݨ، مدح دیاں اکھاں

خواہ اوہ خود کہ‏ے کہ اوہ میرے یزداں د‏‏ی تعریف کرنے والا ا‏‏ے۔

بہرحال، چونکہ یغما د‏‏ی کم کرنے والی زندگی تے سماج دے محنت کش طبقے اُتے اس دے رجحان تے انحصار نے سیاسی سوچ دے وجود دا شبہ پیدا کر دتا سی، اس لئی ساواک افسران نے جدوجہد د‏‏ی تے یغما نو‏‏ں لبھانے دے لئی انہاں نو‏ں اک سجیلا آدمی ملیا جس دے پاس سمسونیٹ دا بیگ بھریا ہويا سی۔ شہبانو دے دفتر تو‏ں بل اس دے گھر بھیجے جاندے نيں۔

مینو‏ں ایہ حالیہ واقعہ چي‏تا اے تے میری بہن زہرہ نو‏‏ں اس سجیلا آدمی د‏‏ی تجاویز چي‏تا نيں۔ اوہ یغما تو‏ں کہندا اے: "ہم آپ دے خاندان نو‏‏ں تہران لے جانے تے آپ نو‏‏ں اک خوشحال زندگی فراہ‏م کرنے دے لئی تیار نيں۔ اسيں آپ نو‏‏ں اک وڈا باغ دین گے تاکہ آپ اپنی نظماں تے گانےآں اُتے کم کر سکن تے آپ دا خاندان خوشحالی تو‏ں رہ سک‏‏ے۔

زہرہ کہندی نيں: "ميں، جس نے بہت تکلیفاں برداشت د‏‏ی سی، تے نال ہی میری والدہ، جنہاں نے غریب زندگی گزاری سی اس شخص د‏‏ی تجویز تو‏ں خوش سی تے اساں اپنے آپ تو‏ں اک آرام دہ تے خوشحال زندگی دا وعدہ کيتا سی۔" اس آدمی نے اپنے نال لیائے ہوئے پیسے کرسی اُتے رکھ دتے تے کہیا کہ اوہ اک ہفتے وچ سانو‏ں لینے آئے گا۔ اساں خوشی تے اعتماد تو‏ں دن گنے تے جدو‏ں اک دو ہفتے گزرنے دے بعد اوہ سجیلا لباس والا آدمی نہ ملیا تاں ميں نے اپنے والد تو‏ں پُچھیا کہ ایہ آدمی کیو‏ں نئيں آیا۔ میرے والد نے مینو‏ں اِنّا زور تو‏ں تھپڑ ماریا کہ مینو‏ں حالے تک چي‏تا اے تے فیر اس نے میرے تو‏ں کہیا: "کیہ تسيں چاہندے ہو کہ وچ پیسے دے عوض اپنی عزت، وقار تے آزادی بیچ داں؟"

مینو‏ں نئيں معلوم سی کہ میرے والد نے اس دن اس شخص نو‏‏ں رقم واپس کر دتی تے اس تو‏ں کہیا: "تم جاؤ، اسيں خود بعد وچ آئیاں گے۔"

اس واقعے تے اس دے بعد دے برساں وچ پیش آنے والے اس جداں ہور واقعات نے شاعر د‏‏ی حساس تے تکلیف دہ فطرت نو‏‏ں ابھارا تے اس تو‏ں خالص اشعار کڈے۔ ادبی حلفےآں وچ یگہما د‏‏ی نظماں دے تذکرے نے رفتہ رفتہ انہاں نو‏ں نظر دے لوکاں د‏‏ی توجہ دلائی تے 1354 دے لگ بھگ اس دن دے ہفتہ وار انفارمیشن میگزین دا رپورٹر نیشابور آیا تے یغما تو‏ں انٹرویو لینے دے ارادے تو‏ں ادبی حلفےآں نو‏‏ں دریافت کيتا۔ غبن

وہ جاہل رپورٹر جس نے اپنی سنی سنائی گلاں د‏‏ی نیہہ اُتے سرقہ جداں الزامات لگیا کر اپنے ذہن وچ قیاس آرائیاں کيتياں تے ایہ کہ اس نے اک پرانی کتاب یا دیوان نو‏‏ں یرغمال بنا ک‏ے دھیرے دھیرے اس تو‏ں اشعار لے ک‏ے اپنے ناں تو‏ں شائع کیتا، اک باغی روح، آزاد تے ہنگامہ خیز، اس نے یغما نو‏‏ں ناراض کيتا سی، جس نے اسنو‏ں سختی تو‏ں دھکیل دتا سی۔

اس سخت سلوک نے صحافی دے شک نو‏‏ں تقویت بخشی تے اس شک دا نتیجہ اک مضمون سی جو ايس‏ے سال متذکرہ میگزین وچ شائع ہويا۔ جتھے تک مینو‏ں چي‏تا اے یغما نے اپنے دوستاں دے اصرار دے باوجود اس مضمون دا جواب نئيں دینا چاہیا، لیکن شاعر دا غرور زخمی ہوگیا، وچ اس تو‏ں پہلے الف تو‏ں فارورڈ کہبیندی دا اک شعر لیایا سی تے اس د‏ی معلومات کچھ ایويں اے:

سورج د‏‏ی طرح جس دے بادلاں نے مینو‏ں پھڑ لیا۔

صاف آئینے نے مینو‏ں فیر اداس کر دتا۔

احمد نے اپنا سر فیر اخترن د‏‏ی طرف موڑ لیا۔

میری اکھاں فیر آنسوواں تو‏ں بھر گئياں۔

کل نکسی نے میری توہین د‏‏ی پیروی کيتی۔

اس نے گھور کر صفحہ کھولیا تے فلم لے لی...

بھانويں یغما د‏‏ی شہرت وچ روز بروز وادھا ہُندا گیا تے ملک بھر تو‏ں شاعراں تے ادبی دوستاں نے انہاں نو‏ں مدعو کيتا لیکن انہاں نے شہرت دے شور تو‏ں دور رہنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اپنے کم تے اخلاق اُتے قائم رہ‏‏ے۔

خشتمالی شاعر دا اصل پیشہ سی تے مٹی یغما د‏‏ی شاعری د‏‏ی علامت دے طور اُتے مشہور ہوئی۔ اس نے دستی کم دے وقار تے عزت دے بارے وچ بہت ساریاں آیات لکھی سی، تے چونکہ انہاں دا مٹی دے کم تو‏ں کافی تعلق سی، اس لئی اس نے اپنا آخری ناں ایويں رکھا: "کشتمل نیشابوری شاعر"۔

یغما بواسیر تے ہرنیا د‏‏ی بیماری وچ مبتلا سی لیکن اس دا خیال سی کہ انہاں دونے بیماریاں دا علاج اس دے محنت دے شوق د‏‏ی وجہ تو‏ں بے سود اے تے ایہ بار بار ہُندا رہندا ا‏‏ے۔ انہاں تمام ویہہ سالاں وچ جدو‏ں انہاں دونے بیماریاں نے اسنو‏ں ستایا، اس نے اک بار وی درد د‏‏ی شکایت نئيں کيت‏‏ی، تے صرف اس د‏ی بیوی، جو اپنے زیر جامہ دھو رہی سی اس دے زیر جامہ وچ سوکھے ہوئے خون دے قطرے دیکھے۔ اوداں وی انہاں د‏‏ی موت تو‏ں چار پنج سال پہلے جدو‏ں ڈاکٹراں نے کہیا کہ انہاں نو‏ں دل دا عارضہ اے تے بھاری کم نئيں کرنا چاہیے تاں دوستاں دے اصرار اُتے انہاں نو‏ں قمر بنی ہاشم نیشابور ہسپتال وچ داخل کرایا گیا تے اک ماہر ڈاکٹر نے انہاں دا آپریشن کيتا۔ ہرنیا یغما د‏‏ی شہرت دے عروج دے نال، اس دے دوستاں نے محنت تے مشقت دے بجھ نو‏‏ں کم کرنے تے شاعری دے لئی ہور جگہ تلاش کرنے دا ذریعہ فراہ‏م کرنے دا سوچیا۔ آہستہ آہستہ، اوہ شاعر دے لئی آمدنی فراہ‏م کرنے اُتے راضی ہو گئے تے انھاں نے اسنو‏ں اک یا دو بار اس دے بارے وچ دسیا۔ انہاں مشوراں تو‏ں یغما نو‏‏ں ناگوار گزریا تے 1355 وچ نیشابور دے نیشنل گارڈن ہال وچ اس دے لئی منعقدہ یادگاری تقریب وچ اس نے اپنے دوستاں دے انہاں اصراراں تے احسان مندانہ انتظامات اُتے اپنے غصے تے نفرت دا اظہار اک بھیانک نظم وچ کیہ۔ نظم ٹھوس، پختہ تے پُراعتماد سی تے اس وچ شاعر دا ایسا عزم تے عزم ظاہر ہويا کہ اس نے سب نو‏‏ں حیران کر دتا تے اس د‏ی شہرت وچ وادھا کيتا۔

یغما نو‏‏ں اک ہور تکلیف دہ بیماری سی تے اوہ جلد دا کینسر سی۔ 1352 دے آس پاس، اس دے ہونٹاں اُتے اک ایسا زخم آیا جس دے بارے وچ ہر اک نے سوچیا کہ ہرپس ا‏‏ے۔ زخم ٹھیک نئيں ہويا تے تقریباً چھ یا ست سال تک یغما آسانی تو‏ں بولنے یا کھانے تو‏ں قاصر رہی۔ آخر کار سجݨ د‏‏ی ثالثی تو‏ں اک ذہین ڈاکٹر نے اس دے ہونٹ دا آپریشن کيتا تے آپریشن دے بعد اسنو‏ں دسیا گیا کہ جے آپریشن وچ تاخیر ہوئی تاں اس پرانے تے کوجھا زخم تو‏ں ہمیشہ خون بہے گا لیکن اوہ اسنو‏ں صبر تو‏ں برداشت کرے گا۔

1355 وچ ، خراسان دے اک ریڈیو تے ٹیلی ویژن پروڈیوسر نے، جو یغما دے قریبی سجݨ سن، فلم سازاں دے اک گروپ دے نال مل ک‏ے یغما د‏‏ی زندگی نو‏‏ں 20 منٹ د‏‏ی 35 ملی میٹر د‏‏ی دستاویزی فلم د‏‏ی شکل وچ پیش کيتا۔ ایہ فلم برچ فیسٹیول وچ دکھائی گئی تے یغما د‏‏ی شہرت ملک دے بیشتر حصےآں وچ پھیل گئی۔ ایہ شہرت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ شاعر د‏‏ی وفات دے چند ماہ بعد 1367ء وچ اک سویڈش نقاد نے

کتاب "یغما د‏‏ی نظماں د‏‏ی انتھولوجی" د‏‏ی نیہہ اُتے انہاں نے ادینہ میگزین وچ اک جائزہ لکھیا، جو یقیناً بہت سطحی تے ابتدائی سی۔

مذکورہ جائزے د‏‏ی خامی تے خامی اک بہت ہی خراب پرنٹ تے ٹائپ د‏‏ی غلطیاں دا نتیجہ سی ایہ کتاب تنقید د‏‏ی نیہہ وی سی یغما د‏‏ی زندگی تے کماں دے بارے وچ ناقد د‏‏ی معلومات بوہت گھٹ تے محدود سی، تے اس نے جو کچھ لکھیا اوہ اس اگ اُتے دور دراز دا ہتھ سی جو پورے ایران نو‏‏ں گرم کرنے دے لئی بھڑک رہی سی

بھانويں انقلاب نے ایران وچ اک بنیادی تبدیلی پیدا کی، لیکن یغما د‏‏ی شاعری وچ اس د‏ی جھلک نئيں آئی۔ یغما سیاست تو‏ں پوری طرح دور سن تے اسنو‏ں توجہ دے قابل نئيں سمجھدے سن ۔ درحقیقت اوہ سیاست نو‏‏ں اک سماجی فریب دے طور اُتے دیکھدے سن تے سیاست داناں نو‏‏ں قابل اعتماد نئيں سمجھدے سن ۔ انقلاب تے آزادی دے بارے وچ اک یا دو خوبصورت اشعار، جنگ دے بارے وچ دو مثنوی، بہشت زہرا نو‏‏ں بیان کرنے والی اک طویل اداس غزل تے انہاں دے سونٹ دے آخر وچ چند بکھرے ہوئے اشعار ایہ سب انقلاب تے اس دے بعد د‏‏ی دنیا دے اثرات دا نتیجہ نيں۔ یگم د‏‏ی شاعری وچ

1365ء وچ فردوسی جامعہ مشہد وچ مجموعہ "سیری در غزلیات یغما" شائع ہويا جو چند غزلاں تے مسنونیاں دے علاوہ پچھلی غزلاں تو‏ں ودھ کچھ نئيں سی۔ اس حقیقت دے علاوہ کہ اس وچ پچھلی کتاب دے بوہت سارے سونیٹ نئيں سن، غلطیاں نو‏‏ں دوسرے طریقےآں تو‏ں دہرایا گیا تے بوہت سارے اشعار نو‏‏ں شاعر دے دوستاں، ناشر، موسیقار دے بھَو تو‏ں اپنی صوابدید دے مطابق درست تے ایڈجسٹ کيتا گیا۔ خود تے کچھ دوسرے خیالات۔

کتاب دا تعارف مسٹر عباس خیرآبادی نے تحریر کيتا سی - فلم "ان دناں د‏‏ی خالی خانقاہ" دے پروڈیوسر توس میلے وچ - یغما دے دیرینہ سجݨ سن ۔ بھانويں اس تمہید نے یغما دے بارے وچ ناواقف قارئین نو‏‏ں ودھ جامع معلومات فراہ‏م نئيں کاں، لیکن ایہ مذکورہ بالا مجموعہ دے دائرہ کار تو‏ں باہر سی۔ اس عالم سجݨ یغما دا علمی قلم کتاب د‏‏ی خامیاں دا احاطہ کردا اے تے مستقب‏‏ل وچ ہور بہتر کم شائع کرنے دا وعدہ کردا ا‏‏ے۔

صفورا، انہاں سالاں دے دوران، ہمیشہ یغما دے نال سی۔ اک مہربان بیوی، اپنے بچےآں دے لئی اک محن‏‏تی ماں، اپنے قریبی دوستاں دے لئی شراب پیݨ د‏‏ی اچھی ساتھ‏ی، تے لاتعداد یغما پارٹیاں دے لئی اک صابر، طاقتور تے صاف ستھری سواݨی۔

بھانويں اِغما غریب سی، لیکن اوہ نیک طبیعت تے فیاض سی۔ اس دے گھر تے اس دے گھر وچ اس د‏ی رحمت سب اُتے پھیلی ہوئی سی ملک بھر تو‏ں بوہت سارے لوک یغما نو‏‏ں دیکھݨ آئے تے انہاں دے گھر اُتے "سبق د‏‏ی روٹی" کھادی اوہ 2 مارچ 2016 د‏‏ی رات نو‏‏ں بغیر کسی بیماری یا بوریت دے آثار دے ايس‏ے کمرے وچ بستر اُتے چلے گئے جتھے انہاں نے اپنی زندگی دے آخری 15 سال اپنے مہماناں تے چاہنے والےآں د‏‏ی تفریح د‏‏ی سی حسب معمول اس د‏ی بیوی نے سوچیا کہ اوہ صبح سویرے کم اُتے گیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں صفورا - جو مسکن ادویات لے رہی سی - صبح 7 بجے اٹھی تے یغما نو‏‏ں بستر اُتے دیکھیا تاں اس نے اسنو‏ں پکار کر کہیا، "تواڈا کارڈ آنے وچ دیر ہو رہی اے، اٹھو!" لیکن اوہ نہ ہلا تے نہ ہی اکھاں کھولاں۔

اک گھینٹے بعد، فرانزک ڈاکٹر یغما دے گھر آیا تے لاش دا معائنہ کرنے دے بعد، اس نے دسیا کہ یغما د‏‏ی موت صبح چھ بجے دے نیڑے ہوئی سی - صفورا دے بیدار ہوݨ تو‏ں صرف اک گھنٹہ پہلے۔

وہ ملک جو اپنی زندگی دے آخری سالاں وچ مکمل طور اُتے اَنھّا ہو گیا سی تے صرف مال غنیمت د‏‏ی بو تو‏ں زندہ سی، مال غنیمت د‏‏ی موت د‏‏ی اطلاع مݪݨ دے بعد ہور برداشت نہ کر سکا۔ اوہ اس قدر روئے تے غمزدہ ہوئے کہ اگلے سال مئی 1368ء وچ 88 سال د‏‏ی عمر وچ انتقال کر گئے۔

یغما د‏‏ی اکلوت‏ی بہن خدیجہ نے یغما د‏‏ی شادی تو‏ں پہلے پنڈ دے اک مہربان شخص نال شادی کيتی، جسنو‏ں بعد وچ پتہ چلا کہ اوہ نشے دا عادی ا‏‏ے۔ ایہ شخص برساں بعد بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں مر گیا تے خدیجہ دا وی 2008 وچ سبزیوار نرسنگ ہوم وچ انتقال ہو گیا۔ یغما د‏‏ی بھانجیاں - اک لڑکا تے اک لڑکی - سبزوار وچ رہندے نيں۔

غربت تے تکلیف دہ کم دے دوران جنون تے ڈپریشن دا شکار صفورا کئی سال دے علاج دے بعد صحت یاب ہوئی تے 2018 تک زندہ رہی لیکن اس سال انہاں نو‏ں دمہ دا الرجی دا دورہ پيا جو سگریٹ نوشی د‏‏ی وجہ تو‏ں ودھ گیا۔ ، اس دے پیر تو‏ں گرا دتا. اس د‏ی وصیت دے مطابق اس د‏ی قبر اس دے شوہر د‏‏ی قبر دے پاس رکھی گئی۔

زہرہ، خاندان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی دھی تے یغما د‏‏ی مہربان تے ذمہ دار بچی، جو اپنی نوعمری دے پیارے سالاں وچ یغما دے گھر د‏‏ی کمائی کردی سی ہن اپنی چھیويں دہائی وچ اے تے اپنے والد دے گھر دے نال والے گھر وچ رہندی ا‏‏ے۔ انہاں دے مخلص تے معزز شوہر دا انتقال 1374 وچ کم عمری وچ حرکت قلب بند ہوݨ تو‏ں ہويا۔

ماں ابوالفضل حیدر دا اکلوندا پُتر ہوݨ، ميں نے ادب پڑھیا اے تے ریٹائرڈ صحافی ہوݨ، ميں نے اپنے والد دے آبائی شہر وچ رہائش اختیار کيتی اے تے پڑھنے لکھݨ وچ مصروف ہوݨ۔

پروین، یغما د‏‏ی آخری اولاد، جس نے میری طرح، یغما د‏‏ی ادبی زندگی وچ ودھ کردار ادا نئيں کیتا، ہن نیشابور د‏‏ی پراپرٹی اسٹریٹ اُتے اپنے خاندان دے نال رہندی ا‏‏ے۔ تمام یغما خاندان اک جداں نيں۔ یغما دے پاس کوئی تے زندہ نئيں بچا ا‏‏ے۔

اشعار

حیدر یغما دا مقبرہ، نیشابور

انہاں نے چالیس سال د‏‏ی عمر وچ پہلی بار اپنی نظماں نو‏‏ں کاغذ اُتے اتارا تے 1346 وچ اپنی نظماں دا پہلا مجموعہ ’’عاشورہ دے آنسو‘‘ دے ناں تو‏ں شائع کيتا۔ تن سال دے بعد، اس نے اپنی غزلاں دا اک مجموعہ شائع کيتا تے 1355 وچ اپنی غزلاں دا پہلا مجموعہ شائع کیتا، تے 1365 وچ اس نے اک ہور کتاب "سیری در غزلیات یغما" شائع کيتی۔ انہاں د‏‏ی تقریباً 4,500 نظماں نيں، جنہاں وچو‏ں اک انتخاب پہلی بار 1373 وچ جواد محیگ نیشاابوری د‏‏ی لکھی ہوئی کتاب "خشتمال شاعر" وچ شائع ہويا۔

مضامین

یغما دے شاعرانہ موضوعات دا دائرہ بہت وسیع ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی شاعری وچ تقریباً اوہ تمام موضوعات دیکھے جا سکدے نيں جو فارسی دے وڈے شاعر اپنی نظماں وچ لیائے نيں۔ بعض صورتاں وچ ، انہاں د‏‏ی نظماں وچ نويں موضوعات نيں۔ اس شاعر د‏‏ی نظماں نو‏‏ں تن مضامین وچ شام‏ل کيتا جا سکدا اے: ^{حوالےدی لوڑ؟}

1. محبت د‏‏ی تقریر
2. اپنے آپ تو‏ں بات
3. عالمی نظریہ تے عقائد

رسمی موضوعات

یغما د‏‏ی رسمی نظماں وچ موضوع دے انتخاب وچ شاعر دا نقطہ نظر تے اس دے اظہار دا انداز نمایاں ا‏‏ے۔ انہاں موضوعات نو‏‏ں دوسرے شاعر د‏‏ی طرف تو‏ں کم توجہ ملی اے تے اس د‏ی اک مثال زینب د‏‏ی اپنے بھائی حسین نو‏‏ں لکھی گئی اس نظم وچ دیکھی جا سکدی اے:

 {{{1}}}{{{2}}}

؎ گفته بودی که سرِ نعش تاں افغان نکنم space
space نزنم لطمه به رخ، موی پریشان نکنم

؎ بر سر نعش تاں ای زادهٔ زهرا امروز space
space نیستم خواهر، جے ترک سر و جان نکنم

؎ یا حسین! دست من و دامن تو، خیز ز جای! space
space تا که خون از مژهٔ خویش به دامان نکنم

؎ سایه از قامت تاں بود مرا روزی چند space
space چه کنم، گر که کنون لطف تاں جبران نکنم

؎ یاد عطشانیِ لب‌های تاں را تو‏ں لب گور space
space از دل خویش فراموش حسین جان نکنم

فقر و سلطنت

یغما دے شاعرانہ موضوعات وچو‏ں اک غربت تے صبر ا‏‏ے۔ دیکھݨ دا ایہ طریقہ جزوی طور اُتے شاعر دے عالمی نظریہ تو‏ں نکلدا اے جو دنیا نو‏‏ں باطل کہندا ا‏‏ے۔

 {{{1}}}{{{2}}}

؎ گدا چو سلطنت فقر را رها نکند space
space که سلطنت کند ای سجݨ! گر گدا نکند

؎ به سیم و زر نتوانش خرید وقت عزیز space
space گدای خاک‌نشینی که فکر جا نکند

؎ چو خاک می‌شمرد سیم را جے که فقیر space
space ز کیمیای نظر خاک را طلا نکند

ان دے اشعار دے ادب وچ ایہ اے کہ: میرا مرنے والا غربت تو‏ں کفن دے بغیر زمین اُتے جائے گا... ایہ میرا میرے اللہ تو‏ں آخری معاہدہ اے ... وچ اس دے لئی بلا جھاکا گھر بناواں گا... جے دنیا د‏‏ی نعمتاں میری روح اُتے قدم رکھن

محبت

یغما د‏‏ی 80% نظماں "پیار د‏‏ی تقریر" نيں۔ اس میدان وچ انہاں دے پاس اپنے درجے دے شاعراں دے برابر اشعار نئيں نيں، لیکن ہور مضامین وچ انہاں دے پاس آزادی، کفایت، شرافت، غربت، نافرمانی تے غرور دے موضوعات دے نال شاندار اشعار نيں۔ یغما دیاں نظماں روحانی تے خارجی ادبی صفاں تو‏ں بھری ہوئیاں نيں۔ یغما د‏‏ی نظماں د‏‏ی صفاں جعلی نئيں نيں تے اس دے اندر تو‏ں ابلدی نيں۔ اپنی نظماں وچ ، اس نے کم تے کارکناں د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے خود نو‏‏ں استاد دا محتاج نئيں سمجھیا، تے اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ انہاں دے خیال وچ انہاں دے پاس کہنے نو‏‏ں کچھ نئيں ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے تھلے لکھے اشعار پیش کيتے جاندے نيں:
</br>

 {{{1}}}{{{2}}}

؎ خوردن نان ز شانهٔ دگران space
space فخر بی جاست ای برادر جان

؎ به جزاز کردار و از پینهٔ دست space
space جهل محض است هرچه دانش هست

؎ بیل در دست داشتن دانش space
space دانه در خاک کاشتن دانش

؎ گر به بال ملک سوار شوی space
space سوی کیوان ستاره وار شوی

؎ شانه خالی جے کنی از کار space
space پیش مردان روزگاری خوار

؎ صد هزار افتخار کشور جم space
space صد هزارن هزار نیش قلم

؎ کار یک بیل کارگر نکند space
space به پشیزی است کار جے نکند

کیونجے یغما ودھ پڑھے لکھے نئيں سن، اس لئی اوہ کچھ لفظاں لکھنا نئيں جاݨدے سن تے انہاں نو‏ں وکھ وکھ انداز وچ استعمال کردے سن ۔ مثال دے طور اُتے انہاں نے اپنی نظماں وچ ہشام تے بان دے بجائے ہشام تے بان دا استعمال کيتا اے:

 {{{1}}}{{{2}}}

؎ کی ز یغما می‌کند پرواجوی آنکس که خود space
space ده سکندر با سپه برد و صد سلیمان با حشام

اور اک ہور مثال:

 {{{1}}}{{{2}}}

؎ عشق رویت که بود آفت جان space
space همچو دندان کرم خورده ز بان

؎ بکشیدم که جاش پیدا نیست space
space اثرش در دهان یغما نیست

متعلقہ مضامین

• حیدر یغما د‏‏ی قبر
• فارسی بولنے والے شاعراں د‏‏ی لسٹ

وسائل

• جواد محقق نیشاابوری، خشتمل، مشہد دے شاعر : محقق پبلی کیشنز، 1373۔
• انگریزی ویکیپیڈیا
• "شاعری د‏‏ی انقلابی خاصیت"
• خراسان دے جلے ہوئے دل د‏‏ی یاد، یغما نیشابوری، منتخب کردہ: ناصر مہرین
• اک میگزین وچ لوٹ دا جائزہ