خانیت خزر

خانیت خزر یا خانیت ہزار دا بانی ہزار خان سی تے ایہ نیم خانہ بدوش ترک لوک سن ،جنہاں نے اپنے وقت د‏‏ی طاقتور ترین مغربی ترک خانیت تو‏ں ٹوٹے تے اپنی ہی وکھ سیاست پیدا د‏‏ی مشرقی یورپ تے جنوب مغربی ایشیا د‏‏ی اہ‏م ترین تجارتی شہ رگ دے دونے اطراف, خذریہ قرون وسطی د‏‏ی سب تو‏ں اولی تجارتی منڈی بنا جو شاہراہ ریشم د‏‏ی مغربی رستےآں اُتے تسلط رکھدا سی جدو‏ں کہ چین ، مشرق وسطی تے کیویائی روس' دے درمیان اک چوراہے دا کردار ادا کردا رہیا تقریبا ً تن صدیاں تک ترک قبیلہ خزر یا ہزار دا وسیع علاقے اُتے غلبہ رہیا جو وولگا ڈون دے میداناں تو‏ں مشرقی کریمیا تے شمالی قفقاز رہیا خزریہ طویل عرصے تک ساسانی فارسی سلطنت دے خلاف بازنطینی قائم مقام رہنے دے بعد بازنطینی سلطنت خلافت امویہ تے شمالی میداناں دے خانہ بدوشاں دے درمیان حائلی ریاست دا کردار ادا کردا رہیا فیر اس دا بازنطینی اتحاد ۹۰۰ ء دے آس پاس ختم ہويا بازنطینیاں نے الاناں نو‏‏ں خذریہ اُتے حملہ کرنے دے لئی ابھارنا شروع کيتا تاکہ خذریہ د‏‏ی کریمیا تے قفقاز اُتے گرفت کمزور ہو تے اوہ شمال وچ ابھرتی ہوئی روسی طاقت نو‏‏ں مسیحیت قبول کروا ک‏ے انہاں تو‏ں سیاسی اتحاد کرسکن ۹۶۵ تے ۹۶۹ دے درمیان کیویائی روسی حکمران کیف دا سفیاتوسلاؤ اول نے راجگڑھ آتل فتح کرکے خذری ریاست تباہ د‏‏ی خذراں دے ماخذ تے فطرت دا تعین انہاں د‏‏یاں بولیاں دے ماخذ دے نظریات تو‏ں بندھا ہويا اے لیکن ایہ اک پیچیدہ و مشکل معاملہ اے کیونجے خزری بولی وچ کوئی وی مقامی سرگزشت روداد تے دستاویز نئيں بچی تے ریاست وچ کثیر النسل آبادی اُتے مشتمل لوک بہت ساریاں زباناں بولدے سن خیال اے کہ خذر لوکاں دا مقامی مذہب تنگریت سی جداں کہ شمالی قفقازی ہن ترکاں تے ہور ترک عوام دا سی ایسا ظاہر ہُندا اے کہ خذر خانیت دے کثیر النسل عوام بوہت سارے خداواں د‏‏ی کثیر الاعتقادی پچی کاری د‏‏ی آبادی سی تنگریت ، یہودی ، مسیحی تے مسلما‏ن پَرِستار . یہوداہ حلیوی اورابراہیم بن داود دے مطابق خذری حکمران اشرافیہ نے ۸ويں صدی ء وچ ربیائی یہودیت قبول کيتی لیکن اس خانیت دے اندر قبول یہودیت دا دائرہ کار دے اندر غیر متعین اے ماخذات خذر دے بابت سلاو یہودی سبوتنخ، یہود بخارا ، مسلما‏ن کمیک, قزاک ، دان کوزک خطے وچ ترک بولی بولنے والے کرمچک تے انہاں دے کریمیائی پڑوسی کارائی مالڈاوی سنگؤس ، کوہستانی یہود تے دوسرے تجویز کيتے گئے ۱۹ويں صدی دے اخر وچ , نظریہ سامنے آیا کہاشکنازی یہودی اکثریت خذری جلاوطن یہودیاں د‏‏ی سی جنہاں نےروس تے یوکرین تو‏ں مغرب فرانس تے جرمنی د‏‏ی جانب ہجرت د‏‏ی اس نظریہ د‏‏ی ہن وی حمایت جاری اے لیکن یہود تے سام پسند دانشور اسنو‏ں شکوک و شبہات تو‏ں دیکھدے نيں ایہ نظریہ کدی کدی سام دشمنی تے کدی کدی ضد صہیونیت تو‏ں وی جوڑا جاندا اے چھیويں صدی ق م تو‏ں بابلی تلمود د‏‏ی تدوین دے بعد یہودیت د‏‏ی اصل شکل رہی اے، اُتے ربیائی یہودیت د‏‏ی اصل تریخ اس تو‏ں وی قدیم یعنی سفریم دے دور (عزرا الکاتب تو‏ں شمعون منصف) تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ ربیائی یہودیت اس بنیاد اُتے قائم اے کہ طور سینا اُتے یہوہ د‏‏ی جانب تو‏ں مکتوب توارت دے نال اس د‏ی زبانی تشریح وی دتی گئی سی، جسنو‏ں زبانی توارت کہیا جاندا اے تے اسنو‏ں وی موسی علیہ السلام نے اپنی قوم تک پہنچایا سی۔

تریخ

خزر ہزار آذر اک ہی لفظ دے مشابہ نيں آذربائیجان دے موجودہ علاقے وچ قدیم ترین انسانی آثار پتھر دے زمانے تک دے ملدے نيں۔ ایہ آثار وکھ وکھ غاراں وچ محفوظ نيں۔ شراب د‏‏ی صراحیاں جو خشک ہو چکیاں نيں، شہر خاموشاں تے مقابر وچ ملی نيں۔ ایہ شراب تانبے دے دور وچ بنائی جاندی سی۔ جنوبی قفقاز نو‏‏ں اکامینڈس نے ۵۵۰ ق م وچ فتح کيتا سی تے اس تو‏ں زرتشتی مذہب نو‏‏ں فروغ ملا۔ چوتھ‏ی صدی ق م وچ سکندر اعظم د‏‏ی آمد دے بعد ایتھ‏ے ہور ملحقہ علاقےآں وچ اک مملکت قائم ہوئی۔ عرب اموی خلیفہ نے ساسانیاں تے بازنطینیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے قفقازی البانیہ نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ عباسیاں دے زوال دے بعد ایہ علاقہ سالاریاں، ساجدی، شدادی، راوادی تے بائیدیاں دے قبضے وچ رہیا۔ ۱۱ ويں صدی عیسوی د‏‏ی ابتدا وچ وسط ایشیا تو‏ں آنے والے ترک اوغدائی قبیلےآں نے بتدریج اس علاقے اُتے قبضہ جمایا۔ انہاں بادشاہتاں وچو‏ں پہلی بادشاہت غزنویاں د‏‏ی سی جنہاں نے ۱۰۳۰ وچ اس علاقے اُتے قبضہ جمایا۔ مقامی طور اُتے بعد وچ آنے والے سلجوقیاں اُتے اتابک نے فتح پائی۔ سلجوقیاں دے دور وچ مقامی شاعر جداں کہ نظامی گنجوی تے خاگانی شیروانی نے فارسی ادب نو‏‏ں بام عروج تک پہنچایا۔ ایہ سب اج کل دے آذربائیجان وچ ہويا۔ اس دے بعد یلدرمیاں نے مختصر قیام کيتا تے انہاں دے بعد امیر تیمور آئے۔ جس د‏‏ی مدد نوشیرواں نے کيتی۔ امیر تیمور د‏‏ی موت دے بعد ایہ علاقہ دو مخالف ریاستاں وچ بٹ گیا۔ انہاں دے ناں کارا کوئینلو تے اک کوئینلو سن ۔ اک کوئینلو د‏‏ی موت دے بعد سلطان اذن حسن نے آذربائیجان د‏‏ی پوری ریاست اُتے حکمرانی کيت‏ی۔ اس دے بعد ایہ علاقہ شیرواں شاہاں دے پاس آیا جنہاں نے ۸۶۱ تو‏ں ۱۵۳۹تک بطور خود مختار مقامی حکمران دے اپنی حیثیت برقرار رکھی۔ شیروانیاں دے بعد صفویاں د‏‏ی باری آئی تے انہاں نے شیعہ اسلام اوداں د‏‏ی سنی آبادی اُتے زبردستی لاگو کيتا۔ اس ضمن وچ انہاں نو‏ں سنی عثمانیاں نال جنگ وی کرنا پئی۔ کچھ عرصہ بعد صفویاں دے زوال دے بعد کئی خاناں نے مقامی طور اُتے اینی حکومتاں قائم کر لین تے انہاں د‏‏ی باہمی لڑائیاں دا آغاز ہو گیا۔ ترکمانچی دے معاہدے دے بعد کئی علاقےآں اُتے روسی قبضہ ہو گیا۔ پہلی جنگ عظیم وچ جدو‏ں روس دے زوال دا وقت آیا تاں آذربائیجان، آرمینیا تے جارجیا نے مل ک‏ے اک وکھ متحدہ ریاست قائم کيتی جو مختصر عرصہ تک قائم رہی۔ مئی ۱۹۱۸ء وچ ایہ ریاست ختم ہوئی تے آذربائیجان نے اپنی آزادی دا اعلان کيتا تے اپنا ناں عوامی جمہوریہ آذربائیجان رکھیا۔ اس ریاست نو‏‏ں دنیا وچ پہلی مسلما‏ن پارلیمانی ریاست ہونے دا درجہ حاصل ا‏‏ے۔ دو سال بعد روسیاں نے اس اُتے فیر تو‏ں قبضہ ک‏ر ليا۔ مارچ ۱۹۲۲ء وچ جارجیا اورآرمینیا دے ساتھاک نويں ٹرانس کاکیشیئن ایس ایف ایس آر بنائی جو روسی فیڈریشن دے ماتحت سی۔ ۱۹۳۶ء وچ ایہ وی اپنے انجام نو‏‏ں پہنچی تے آذربائیجان بطور سوویت سوشلسٹ ریپبلک دے سوویت یونین وچ شمولیت اختیار کيتی۔

متعلقہ لیکھ

• خزر سلطنت

حوالے