خراسان دی تریخ
اٹھ ہزار سالہ روایت دے مطابق تریخ خراسان:
خراسان دو الفاظ دی ترکیب اے۔ ’’خور‘‘ یعنی خورشید (سورج) تے’’ آسان‘‘ یعنی طلوع ہونے والا۔ خراسان اک ایسا مقام اے جتھے توں سورج طلوع ہُندا اے تے تمام سرزمین ایران نوں روشنی بخشتا اے۔ خراسان دی تریخ ایران دی تریخ توں ایویں جڑی ہوئی اے کہ بعض اوقات خراسان دے کسے تاریخی دور دا ذکر کر دے نیں تو معلوم ہُندا اے کہ ایران دی تریخ نوں بیان کیتا جا رہیا اے تے جدوں ایران دی تریخ دا بیان ہو تو گویا خراسان دی تریخ دہرائی جاندی اے۔جدوں وی ایرانی علم و ادب تے ثقافت دی داستان بیان دی جاندی اے تو سرِفہرست خراسان دا ناں ہُندا اے۔ رودکی، فارابی، ابن سینا، ابوریحان البیرونی، فردوسی، خیام، غزالی، خواجہ نصیر الدین طوسی وغیرہ اسی سرزمین توں وابستہ سن، تے جدوں تصوف دی بات ہو تو ایران نوں ’’عظیم صوفیاں دی سرزمین‘‘ کہیا جاندا اے، تے اک بار فیر خراسان ای دا ناں سرفہرست آندا اے جس دی آغوش وچ سینکڑاں عرفاء و صوفیا دی پرورش ہوئی، مثلاً ابراہیم ادھم، ابوسعیدابولخیر، عطار نیشاپوری وغیرہ۔سیاسی و جنگی حوالے توں وی اہلِ خراسان پیش پیش سن۔ مثلاً ایران اُتے حکومت کرنے والے اہم خانداناں وچ برمکی، فضل سرخسی، بلعمی، خواجہ نظام الدین طوسی تے جوینی خاندان، انہاں سب دا تعلق خراسان توں سی۔ رزمیہ واقعات دی اہم شخصیتاں وچ ابومسلم خراسانی تے نادر شاہ افشار قابل ذکر نیں۔دور کیاں جائاں؟ عصرِ حاضر وچ وی علی شریعتی، مہدی اخوان ثالث، محمد رضا شفیعی کدکنی، مرتضیٰ مطہری تے محمد رضا شجریان جیسی نامور شخصیتاں وی خراسان توں تعلق رکھتی نیں۔ ڈاکٹر علی شریعتی دے قول دے مطابق ’’خراسان متضاد تے متناقض استعداد تے اہلیت دی تربیت گاہ اے‘‘۔ ایتھے شجاعت، عسکری تے رزمیہ روح، علمی و فلسفیانہ افکار، نازک عرفانی تصورات و احساسات، سبھی کچھ یکجاملتا اے۔خراسان، ہتھیار سازی دا مرکز:مشہد توں چالیس کلومیٹر دے فاصلہ اُتے دریا دے کنارے ایرانی و فرانسیسی آثارِ قدیمہ دے ماہرین نوں خنجر تے تلوار جداں ہتھیار ملے نیں، جنہاں دا شمار انسان دے بنائے ہوئے قدیم ترین ہتھیاراں وچ ہُندا اے۔ ایہ تقریباً اٹھ سو سال توں اک ملین سال تک قدیم نیں۔ اس طرح قدیم ترین ہتھیار بنانے والے انساناں دی موجودگی دے آثار ایران تے جنوب مغربی ایشیا، خراسان وچ پائے جاندے نیں۔ آثارِ قدیمہ دے شواہد توں پتہ چلدا اے کہ تقریباً ست ہزار سال پہلے خراسان دے شمالی
علاقہ جات مثلاً درگذر تے مشہد دے صحرا وچ ایسے ماہر انسان قیام پزیر سن۔ اس علاقہ دے مقیم گھٹ توں گھٹ پنج ہزار سال پہلے آبپاشی دے ذرائع، کانسی دے برتن، نباتات دی کاشت، گھراں دی تعمیر تے صنعتی کارخانے قائم کر دے سن۔ المختصر ایہ کہیا جا سکدا اے کہ سرزمینِ ایران اُتے آریاواں دی آمد توں وی پہلے خراسان وچ قابل توجہ تہذیب و تمدن دے حامل انسان رہائش پزیر سن، انہاں نوں آسیائی اقوام دے ناں توں یاد کیتا جاندا اے۔آریائی قوم تقریباً چار ہزار سال پہلے آسیائی اقوام اُتے حملہ آور ہوئی، اگرچہ آغاز وچ انہاں دے حملے پسپا کر دتے گئے لیکن اک ہزار سال دی کشمکش دے بعد تقریباً اک ہزار پہلے مسیح وچ مغلوب ہو گئے۔ انہاں دے ودھدے ہوئے قدم روک دتے گئے تے خراسان دی تریخ دے سنہرے دور دا آغاز ہو گیا
قدیم خراسان، سرزمینِ ایران تے توران
[سودھو]قدیم ایران وچ ایہ چار حصّوں شمال، جنوب، مشرق تے مغرب وچ تقسیم کیتا گیا سی تے خراسان وچ تمام مشرقی علاقے تے سیستان دا علاقہ شامل سی۔ اسلامی دور دے آغاز وچ ماوراء النہر (دریائے جیحون تے دریائے سیحون دا درمیانی علاقہ) وی خراسان وچ شمار ہُندا سی۔ ایہ ریاست چین دی سرحد پامیر تے کوہِ ہندوکش تک پھیلی ہوئی سی لیکن رفتہ رفتہ خراسان دی حدود سمٹتی چلی گئاں، ایتھے تک کہ دریائے جیحون دے باہر دا علاقہ اس وچ شامل نہ رہیا۔ عرب مسلماناں دے ایران اُتے قبضہ دے بعد خراسان دے چار حصّے سن۔ اس دے چار وڈے شہر یعنی نیشاپور، مرو، ہرات تے بلخ ہر حصّہ دے مرکز سن۔ جدوں خراسان دی تریخ دی بات دی جائے تو ساناں جان لینا چاہیے کہ ایہ ایران دی اندرونی حدود تک محدود نئیں سی بلکہ افغانستان تے ترکمانستان دے وڈے علاقے وی اس وچ شامل سن۔ بلحاظ زمانہ وی قدیم ایران دی تریخ اُتے نظر دوڑائی جائے تو اس دور وچ خراسان ہور وسعت رکھدا سی تے تاجیکستان و ازبکستان دے بعض علاقے وی اس دا حصّہ سن۔جدوں آریائی خراسان دے راستے ایران وچ داخل ہوئے تو ایہ تن گروہاں مادی، پارسی تے پارتی وچ تقسیم ہو گئے۔ ماد شمال مغرب دی جانب، پارس جنوبی تے جنوب مغربی ایران وچ قیام پزیر ہوئے جدونکہ پارت خراسان وچ ای رہے۔ ابتدا وچ ماد خاندان نے سیاسی طاقت دے حصول دے لئی ’’ماد‘‘ سلسلے نوں اپنی بنیاد بنایا تے پارسیاں نے ہخامنشی سلسلے دی بنیاد رکھی۔ اس سلطنت دا ۲۲۹ سال بعد اسکندر مقدونی دے ہاتھاں خاتمہ ہویا تے کچھ ای عرصہ دے بعد اغیار دی تے غیر ایرانی حکومتاں ’’سلوکیان‘‘ نے مکمل ایران اُتے تسلط حاصل کر لیا۔ سلوکیان دے خلاف پہلی مخالفت دی تحریک دا آغاز خراسان یعنی پارت خاندان دی جائے سکونت توں ہویا۔ پارت خاندان نے تقریباً ڈھائی ہزار سال پہلے مسیح وچ دو بھائیاں ارشک تے تیرداد دی سربراہی وچ خراسان توں اپنی تحریک دا آغاز کیتا تے رفتہ رفتہ سلوکیاں نوں ایران توں باہر کر دتا لیکن جدوں ایران دی مغربی سرحداں اُتے رومی فوجیاں نے لشکرکشی دی تو اشکانی حکومت اس دا نشانہ بنی۔ حکومت دا سیاسی مرکز وی بین النہرین وچ منتقل کر دتا گیا تے اس فوج دے سپہ سالار جنگ کرنے اُتے مجبور ہو گئے۔خراسان ہر لحاظ توں پارت حکومت دے لئی ایران دا اہم ترین صوبہ سی تے ساسانیاں دے عہدِ حکومت وچ ایران دے اہم ترین تے سب توں وڈے ثقافتی و تمدنی مرکز دی حیثیت اختیار کر گیا۔ اس عہد وچ ایران دا سرکاری مذہب زرتشتی سی تے ساسانی سلطنت وچ کئی آتشکدے روشن سن۔ انہاں وچ اہم، مقدس تے معتبر ترین ایہ تن آتشکدے سن۔ اک ’’آذر فرنبغ‘‘ سی جس دی اگ فقط مذہبی پیشوا دے لئی مخصوص سی۔ ’’آذر گشسب‘‘ بادشاہاں تے سپہ سالاراں دے لئی تے ’’آذر برزین مہر‘‘ کساناں دے لئی مخصوص سن۔آذر برزین مہر خراسان وچ واقع سی تے ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ نیشاپور دے شمال مغرب وچ ’’ایوند‘‘ دا آتشکدہ اسی دی باقیات وچوں اے۔ بعض لوگاں دا خیال اے کہ زرتشت مذہب چھٹی صدی پہلے مسیح وچ پہلے خراسان وچ پھیلیا تے بعدازاں ہور تھاں تک پہنچا۔شاہ قباد (خسرو انوشیروان دا باپ) دے دورِ حکومت وچ پنجویں صدی عیسوی دے دوسرے نصف وچ طبقاندی ناانصافی تے نچلے طبقے دے عوام اُتے شدید دباؤ تے مصائب و آلام دا دور سی۔ اسی عہد وچ ’’مزدک‘‘ دا ظہور ہویا۔ خراسان اپنے گرد و نواح دے اہم علاقاں وچ انقلابی نظام دے فروغ دا باعث بن گیا۔ ساسانیاں دے زوال تے ایران وچ اسلام دی آمد دے بعد وی خراسان وچ مزدکیان دا اثرورسوخ باقی سی۔ اگرچہ مزدک دی جائے پیدائش دے بارہ وچ زیادہ معلومات نئیں ملتاں لیکن بعض لوگاں دا خیال اے کہ اس دا تعلق نیشاپور توں سی۔ساسانی دورِ حکومت وچ خراسان دے دور دراز دے علاقاں مثلاً بلخ تے تخارستان وچ بودائی مذہب دے پیروکاراں دی وڈی تعداد موجود سی۔ چین تے ہندوستان دی سرحداں اُتے، ایران دی سرحد تے شاہراہ ریشم اُتے خراسان دے واقع ہونے دی وجہ توں انہاں ملکاں دے نال تہذیبی تعلقات دے تبادلے دی وجہ توں دوناں دی ثقافتاں اک دوسرے دے اثرات قبول کیتے بغیر نہ رہ سکاں۔ اسی بنا اُتے بدھ ازم دے رسم و رواج دے اثرات ایران دے مشرقی تے شمال مشرقی علاقاں وچ نظر آندے نیں۔ خراسان دا سرحد اُتے واقع ہونے دا اک تے وی نقصانتھا، وسطتی ایشیا وچ مقیم نیم بدو اقوام نے اپنی آبادی دی زیادتی تے زندگی دے وسائل دی کمی دی وجہ توں وسیع تر زمیناں تے وسائل دی تلاش وچ کئی بار خراسان اُتے چڑھائی دی تے اس علاقہ دے عوام دی زندگیاں نوں بری طرح متاثر کیتا۔ انہاں دی لشکر کشی وچ اس حد تک اضافہ ہو گیا کہ ساسانی بادشاہ ایران دی شمال مشرق سرحد دے کئی علاقاں دے گرد کندھِ چین دی مانند دفاعی حصار بنانے اُتے مجبور ہو گیا تا کہ ایہ علاقہ تے اس دے رہائشی اس نیم بدو قوم دے شر توں محفوظ رہ سکاں۔کندھِ چین وانگ ایہ کندھ وی زمانے دے حوادث دے ہاتھاں محفوظ نہ رہ سکی تے رفتہ رفتہ منہدم ہو گئی۔ ایہ کندھ وسطی ایشیا دے حملاں دا سدِ باب نہ کر پائی۔ ایہ یورش تمام اسلامی ادوار وچ وی جاری رہی۔ ایران و خراسان دی سرحداں اُتے انہاں دے سائے منڈلاندے رہے۔ ایہی وجہ اے کہ ایرانی ادب دی قدیم داستاناں وچ خراسان نوں ایران تے توران دی درمیانی سرحد کہیا گیا اے۔
اسلام دی آمد تے خراسان وچ ایرانی تمدن دا احیا
[سودھو]اگرچہ زمانۂ قدیم توں ای خراسان انتہائی اہمیت دا حامل سی لیکن ایران وچ اسلام دی آمد توں اس علاقہ دے سنہرے دور دا آغاز ہویا۔ جدوں مغرب توں عرب مسلماناں دی یورشاں دا آغاز ہویا تو خراسان اوہ آخری علاقہ سی جتھے عرباں دے قدم پہنچے۔ حضرت عمر بن خطاب دے دورِ خلافت وچ مسلماناں نے خراسان دے دروازے کھولنے دی بوہت کوشش دی لیکن اس مقصد وچ کامیاب نہ ہو سکے۔ پھرحضرت عثمان بن عفان دے زمانۂ خلافت وچ ۳۱ ھ وچ طبس دے شہر دی فتح توں خراسان دی فتح دا آغاز ہویا تے ایہ سلسلہ معاویہ بن ابی سفیان دے عہد وچ تے بعدازاں وی جاری رہیا۔ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ خراسان دے اہم علاقے حضرت عثمان غنی دے دور وچ فتح ہوئے۔ عرباں دے حملاں دے نال کئی عرب قبائل وی خراسان ول ہجرت کر آئے۔ اس علاقہ دے وسیع ریگستان جو انہاں دی خانہ بدوشی زندگی دے لئی مناسب سن، ایتھے سکونت پزیر ہو گئے۔ بنی امیہ دی حکومت نے مقامی ایرانیاں تے مہاجرین دے درمیان امتیازی سلوک روا رکھیا حتّٰی کہ اوہ اسلام قبول کرنے والے ایرانیاں نوں عرباں دے برابر حقوق دینے اُتے وی تیار نئیں سن۔ انہاں دے مظالم بے حد و حساب سن۔اسی روز توں خراسان وچ بنی امیہ دے نال دشمنی دا آغاز ہو گیا۔ امویاں دے خلاف تمام شیعہ تحریکاں دا گٹھ جوڑ اس قدر سی کہ اموی دور دے خاتمہ دے وقت جدوں امام سجاد نے خراسان وچ قیام کیتا تو انہاں دے پیروکاراں دی وڈی تعداد انہاں دے گرد جمع ہو گئی۔ یحیٰی بن زید ۱۲۵ ھ وچ قتل ہویا تو خراسانیاں نے اپنے اکثر نومولود بچاں دے ناں اسی دے ناں اُتے رکھے۔اسی دوران عباسی (پیغمبر اکرم دے چچا حضرت عباس دی اولاد) خاندان امویاں دے خلاف بر سر پیکار رہدے سن تے خراسان دے خلاف دشمنی وچ اسی خلافت دی مسند توں استفادہ کر دے سن تے خراسان ول مختلف نمائندے بھیج کر امویاں دے خلاف پروپگنڈہ کر دے سن۔ آخرکار خراسانیاں دی مکمل حمایت دے نال ابو مسلم خراسانی دی سرپرستی وچ تحریک دا آغاز کیتا تے ابو مسلم خراسانی نے نہایت دلیری توں بنو امیہ دی حکومت دا تختہ الٹ دتا تے ایویں عباسی حکومت تشکیل پائی۔لیکن جلد ای منصور دوانیقی دی غداری دی وجہ توں دوسرے عباسی خلیفہ دا قتل ہویا۔ اگرچہ ابو مسلم دے قتل توں اہل خراسان غم و غصّہ دا شکار سن لیکن خلیفہ دی حکومت نے اپنا وجود قائم رکھیا۔ ہارون الرشید دی وفات دے بعد پنجویں عباسی خلیفہ نے امین تے مامون دے بیٹاں دے درمیان جنگ وچ مامون دے بیٹاں دی حمایت دی تے اوہ مامون دے مرکز، مرو توں مغربی علاقاں اُتے حملہ آور ہوئے اورر عباسیاں دے دارالحکومت بغداد اُتے قبضہ کیتا تے مامون نوں قتل کر دتا گیا۔ ایہ تمام کم اک خراسانی طاہر بن الحسین نے انجام دتا۔ ایہ طاہر ذوالیمینین (دو ہاتھاں والا) دے ناں توں مشہور سی۔ طاہر نوں اس دی خدمات دے صلہ وچ حکومت وی دتی گئی لیکن اس نے کچھ ای عرصہ دے بعد ۲۰۵ ھ وچ جمعہ دے خطبہ توں مامون دا ناں حذف کر دتا گیا تے اس طرح اسلام دی آمد دے بعد خراسان وچ ایرانی حکومت دی بنیاد رکھی گئی۔ اس حکومت دا مرکز نیشاپور سی تے طاہر دے ناں توں ایہ طاہریان دا دورِ حکومت کہلاندا اے۔اسلام دی آمد دے بعد توں خراسان وچ واضح تبدیلیاں رونما ہوئیاں تے ایہ تغیرات محض سیاسی نئیں سن بلکہ خراسان دی ثقافت نے وی اہم کردار ادا کیتا۔ بلاشبہ ایہ کہیا جا سکدا اے کہ اسلامی دورِ حکومت وچ خراسان دی ثقافتی ترقی نوں عروج حاصل ہویا۔ ہور برآں عربی زبان و ادب دے مقابلہ اُتے فارسی زبان و ادب دے چراغ نوں روشن رکھیا گیا۔ کسے وی منطقہ دی آبادی دا اپنی زبان توں تعلق سب توں زیادہ گہرا ہُندا اے۔ اگر ایسا نہ ہُندا تو مصر، شام تے بحر النہرین وانگ فارسی زبان وی عربی زبان وچ ای مدغم ہو جاندی۔ اس طرح ساڈا ثقافتی ورثہ وی ناپید ہو جاندا لیکن اسلام دی آمد دی ابتدائی دہائیاں وچ فارسی زبان عربی زبان دے مقابلہ وچ کسے حد تک دب گئی سی۔ اک بار فیر خراسان توں تروتازہ ہو ئی تے اج افغانستان تے تاجیکستان وچ بولی جانے والی دری فارسی خراسانی لہجہ دے نال پورے ایران وچ رواج پا گئی تے خراسان وچ فارسی زبان دا عظیم شاہکار شاہنامۂ فردوسی تخلیق پایا جو فارسی نظم و نثر دا پہلا شاہکار تسلیم کیتا جاندا اے۔طاہریان دے بعد تیسری ہجری دے دوسری نصف صدی وچ سیستان دے خاندان صفاریان حکومت دا بانی یعقوب لیث دی خراسان وچ حکومت قائم ہوئی تے صفاری وی طاہریاں دی مانند فارسی زبان دے احیاء دے لئی کوشاں رہندے۔ یعقوب لیث نوں عربی زبان تے عباسی خلافت دے نال شدید اختلافات سن۔ اس سلسلے دی حکومت دے قیام دے بعد سیستان وچ انہاں دا اثر و رسوخ ودھ گیا تے سامانی حکومت نے ماورالنہر وچ قدم جما لئی تے رفتہ رفتہ خراسان اُتے وی قبضہ جما لیا۔ سامانیاں نوں ادب پرور، ایرانی ثقافت دے دلدادہ تے قدیم آداب و رسوم دا احیا گر سمجھیا جاندا اے۔ اس طرح انہاں دے اقتدار نوں بعد از اسلام ایرانی تریخ دا درخشاں ترین باب تصور کیتا جاندا اے۔ اس دور وچ خراسان تے ماوارالنہر نوں ایرانی ثقافت دے احیا دا مظہر سمجھیا جاندا اے۔سامانی دور وچ فارسی شاعری وچ نواں جہتاں پیدا ہوئیاں تے ایرانی ایواناں وچ قدیم ساسانی روش دی بجائے اک نواں قوم نے جنم لیا۔ ایرانی قوم دی رزمیہ داستاناں نوں پہلی بار ابو منصور دے شاہنامہ وچ جمع کیتا گیا، قرآن پاک دا فارسی زبان وچ ترجمہ ہویا، جریر الدین طبری دی تریخ اسلام تے تفسیر دا وی عربی توں فارسی زبان وچ ترجمہ کیتا گیا۔ فارسی دے پہلے شاعر رودکی نوں سامانیاں دی خاص حمایت حاصل سی۔ ایرانی متانت دے مظہر ابنِ سینا نوں انہاں دے دربار وچ کاخاص مقام و مرتبہ حاصل سی۔سامانیاں دے بعد غزنویاں نے مشرقی ایران اُتے تسلط قائم کیتا تے خراسان دے اہم شہر غزنین جو موجودہ زمانہ وچ افغانستان وچ واقع اے، اس نوں اپنا دارالحکومت منتخب کیتا۔ اگرچہ سامانیاں وانگ اس دا حسب نسب وی ایرانی نئیں سی بلکہ ایہ ترک نژاد سن۔ ایہ ادباء تے دانشمنداں دی حمایت تے حوصلہ افزائی کر دے سن تے ایرانی ثقافت دی ترویج واشاعت وچ وی کوشاں رہے۔ طویل مدت دے بعد خراسان سلجوقیاں دے ہاتھاں غزنویاں دے تسلط توں آزاد ہویا۔ اس دور وچ خراسان دی تہذیب و تمدن ترقی دے راستے اُتے گامزن رہی تے اگلی کئی دہائیاں تک ادبی و علمی تحقیقات منظر عام اُتے آندی رہاں۔ خراسان وچ کئی کتب خانے وی قائم ہوئے جتھے لاکھاں دی تعداد وچ کتاباں دے خزانے موجود سن تے نیشاپور جداں شہراں دے علمی مدارس وچ سینکڑاں دانشور تے محقق تحقیقی کاماں وچ مشغول رہے۔
بربادی و خوشحالی، خراسان دے ادوار
[سودھو]ایران وچ بعد از اسلام چھ صدیاں وچ خراسان دے حالات نوں سمجھنے دے لئی محض اوتھے دے عجائب گھراں وچ جائاں تو ملاحظہ کرو کہ اوتھے زیادہ تر صنعتی تے ہنری شاہکاراں دے نمونے کس دور تے کس علاقہ توں متعلق نیں تے اگر ایران دے سارے دانشوراں دے ناماں دی اک فہرست تیار دی جائے تو معلوم ہوۓ گا کہ زیادہ تر دانشوراں نے کون سی سرزمین وچ پرورش پائی اے۔ اگر فلسفہ، کلام، تصوف تے علمی و ادبی کتب دی فہرست تیار دی جائے تو ایہ بات باعث حیرت ہوۓ گی کہ انہاں دی اک وڈی تعداد انہاں چھ صدیاں وچ خراسان وچ ای تخلیق و تألیف دے مرحلہ توں گزراں۔مقامِ افسوس اے کہ ۶۱۷ھ وچ منگولاں دی یورش دے دوران انہاں وچوں بوہت وڈی تعداد تباہ و برباد ہو گئی۔ جس دے نتیجے وچ کم و بیش ایرانی ثقافت دی کمر ٹٹ گئی۔ البتہ منگولاں دے حملاں توں پہلے ترکاں تے غزنویاں نے وی وسطی ایشیا توں ۵۴۸ ھ وچ خراسان اُتے چڑھائی کر دتی تے مختلف شہراں نوں نیست و نابود کر دتا۔ لیکن منگولاں دے مقابلہ وچ انہاں حملاں دی شدت کم سی۔ شاید ترکاں دے حملے منگولاں دے حملاں دے لئی راہ ہموار کر رہے سن۔ چنگیز خان دی سرکردگی وچ خراسان دے سارے شہر تباہ و برباد ہو گئے۔ اوتھے دے لوگاں نوں جاں تو قتل کر دتا گیا جاں قیدی بنا لیا گیا۔ مدارس تے کتب خاناں نوں نذرِ آتش کر دتا گیا تے سینکڑاں ادباء و صوفیا نوں قتل کر دتا گیا۔ اس طرح خراسان مکمل طور اُتے ویران ہو گیا۔حالے چنگیز خان دے حملاں دے زخم نئیں بھرے سن کہ اس دے پوتے نے خراسان اُتے حملہ کر دتا، اس دی نظراں تمام ایران اُتے سن۔ اس نے ایران وچ اسماعیلیاں تے بغداد وچ عباسیاں دی حکومت دا تختہ الٹ دتا۔ ہن منگول یعنی ایلخانی حکومت قائم ہوئی۔ اس حکومت دے ظلم و ستم دی انتہا دے نتیجے وچ آخری ایامِ حکومت وچ ستروار تے اس دے ارد گرد دے علاقاں وچ عوام بغاوت اُتے آمادہ ہوئے تے خراسان دے پہلے شیعہ خاندان نے سربداران دے ناں توں حکومت قائم دی۔ سربداران نے خراسان دے اہم علاقاں اُتے تسلط حاصل کر لیا تے ستروار نوں اپنا مرکز بنایا۔ انھاں نے ۷۳۶۔۷۸۸ ھ تک حکومت دی تے بعد ازاں تیمور لنگ دے ہاتھاں شکست کھادی۔ ۷۸۱ھ ق وچ خراسانی حالے منگولاں دی تباہیاں دے اثرات نہ مٹا پائے سن کہ تیمور لنگ دے ظالمانہ حملاں دا شکار ہو گئے۔بااین ہمہ تیمور دی حکومت وچ سمرقند جو قدیم خراسان دا حصّہ سی، دا ر الحکومت قرار پایااور تیزی توں ترقی دی منزلاں طے کیتیاں۔ تیمور دی وفات دے بعد اس دا بیٹا تے دوسرے جانشین ’’شاہرخ مرزا‘‘ نے ہرات نوں اپنا دار الحکومت بنایا تے خراسان وچ امن و امان تے خوشحالی دی فضا پیدا ہوئی۔ لیکن ایہ صورت حال وی دسواں صدی ہجری دی پہلی دہائی وچ ازبک دی یورش توں بدل گئی۔ تیموری حکومت دا شیبک خان ازبک دے ہاتھاں خاتمہ ہویا تے اس دہائی وچ خراسان دے سارے شہر ازبک دے ہاتھاں تباہ و برباد ہوئے تے اہلِ خراسان نوں اک وڈے نقصان دا سامنا کرنا پیتا۔۹۰۷ ھ ق وچ صفوی حکومت دے قیام توں اک بار فیر خراسان وچ امن و امان قائم ہویا تے شاہ طہماسب تے شاہ عباس نے ازبکاں نوں مشرقی ایران توں باہر کیااور خراسان دے شہراں تے خاص طور اُتے مشہد دی آبادی دی کوششاں کیتیاں تے صفوی دورِ حکومت دے آخر تک خراسان ایران دا اک اہم مرکز سی۔ اس خاندان دے سقوط دے بعد کچھ عرصہ تک افغانیاں دی کشمکش دا شکار رہیا لیکن فیر اس بے سکونی دے دور دا خاتمہ وی ، خراسان دے نادر شاہ افشار دی ہمت توں ہویا، تے نادر شاہ دی موجودگی توں خراسان ایران دی سیاسی تبدیلیاں دا مرکز بنا رہیا، تے ۱۱۶۰ ھ ق وچ نادر شاہ دی وفات تے اس دے جانشیناں دے درمیان اختلافات دی وجہ توں اک بار فیر ایران تے خراسان ہرج و مرج دا شکار ہوئے۔ آخرکار نادر شاہ دے پوتے شاہرخ میرزا نے اس ریاست دی باگ دوڑ سنبھالی۔ اس نے کریم خان زند دے بر سر اقتدار آنے دے بعد وی اپنی حکومت قائم رکھی لیکن بالآخر قاجاری حکومت دے بانی آغا محمد خان قاجار دے ہاتھاں اقتدار توں محروم ہویا۔
قاجاری دور وچ خراسان دا مختلف حصےآں وچ تقسیم ہونا
[سودھو]قاجاری عہد ایران و خراسان دے لئی انتہائی تلخ ثابت ہویا۔ اس دور وچ خراسان دا اک وڈا حصّہ اس توں جدا ہو گیا۔ ہندوستان وچ برطانوی استعماری راج دی وجہ توں روس تے ہندوستان دے درمیان افغانستان دی حدِّ فاصل ہونے دی وجہ توں انہاں دی توجہ دا مرکز رہیا، انگریزاں نے افغانستان دے بعض امرأجن دا تعلق ایران توں سی، نوں اس دے خلاف بھڑکایا تے جدوں محمد شاہ قاجار نے ہرات دا محاصرہ کیتا تو اس نے جزیرہ خارک اُتے قبضہ کر لیا تا کہ شاہ ایران نوں اس شہر تے افغاناں دی سرکوبی دے ارادے توں باز رکھن۔ محمد شاہ دے بعد اس دے بیٹے ناصرالدین شاہ نے وی کوشش دی کہ ہرات نوں اپنی حکومت دا مطیع بنا لے لیکن اس بار وی انگریزاں نے خارک تے بوشہر اُتے چڑھائی کر دتی جو اس دے ارادے وچ رکاوٹ بنی۔ بالآخر ۱۲۷۳ ھ ق وچ ایران تے برطانیہ دے درمیان پیرس وچ اک معاہدہ طے پایا جس دے تحت ہرات ایران توں جدا ہو گیا تے قاجاری حکومت نے افغانستان دی مستقل حکومت نوں قبول کر لیا۔اسی دور وچ برطانیہ دی مانند روس وی خراسان اُتے نگاہاں جمائے ہوئے سی تا کہ اس سرزمین دے شمالی حصّہ نوں اپنی حکومت دا حصّہ بنا لے۔ اس مقصد دی تکمیل دے لئی روس نے کوئی حملہ نئیں کیتا البتہ اک منصوبہ بندی دے تحت سرخس توں وی اگے تک پیش قدمی نوں ممکن بنایا۔ مرو تے اس دے مضافات اُتے قبضہ کیتا تے قاجاری حکومت نوں اس حکمت عملی دے سامنے مجبور ہو کے سر نوں جھکانا پیتا۔ لہٰذا عہدِ اسلامی وچ خراسان دے چار حصّوں وچوں تن یعنی ہرات تے بلخ نوں افغانستان وچ تے مرو نوں ترکمانستان وچ شامل کیتا گیا تے ایویں ایہ علاقے سرزمینِ ایران توں الگ ہو گئے تے قدیم تہذیب و تمدن دا درخشاں ستارہ محدود ہو کے رہ گیا۔ البتہ خراسانی ثقافت تے تہذیب و تمدن دے اثرات افغانستان تے وسطی ایشیا دے عوام وچ دیکھے جا سکدے نیں۔ ہوشنگ ابتہاج (ھ۔ا۔ سایہ)دے مطابق :
باغہا را گرچہ کندھ و در است
از ہویا شان راہ با یکدیگر است
شاخہ ہا را از جدائی گر غم است
ریشہ ہا را دست در دست اسیں است
اگر باغ دے گرد در و کندھ بنا دی جائے لیکن انہاں دی ہوائاں اک دوسرے نوں پہنچتی نیں، اگرچہ اس باغ دی شاخاں جدائی دے غم وچ گریہ کناں نیں لیکن انہاں دی جڑاں آپس وچ جڑی ہوئی نیں۔
۱۳۸۰ ھ ش وچ طبس تے اس دے مضافات خراسان توں جدا ہو گئے تے ملکی تقسیم وچ صوبۂ یزد دا حصّہ بن گئے۔ اسی طرح ۱۳۸۲ ھ ش وچ خراسان تن حصّوں وچ تقسیم ہو گیا، شمالی خراسان، بجنورد دے مرکز دا خراسان رضوی جس دا مرکز مشہد تے جنوبی خراسان جس دا مرکز بیر چند قرار پایا۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اج عظیم خراسان توں ایران و توران دی سرحداں دے نشان وی باقی نہ رہے۔
خراسان دی تہذیب (وحدت تے کثرت دی داستان)
[سودھو]خراسان دی ثقافت نوں وی اس دی تریخ دی مانند ملک دی سیاسی تقسیم دے بجائے عظیم خراسان دے تناظر وچ ای دیکھنا چاہیے کیونجے جغرافیائی حدود ثقافتی حدود توں مماثلت نئیں رکھتاں۔ خواہ انہاں دے نقشہ اُتے جغرافیائی تقسیم دی کتنی ای لکیراں کھینچ دے تے اس نوں کئی حصّوں وچ تقسیم کر دے جاں اس دی کئی شاخاں اس توں جدا ہو جائاں۔ اس سرزمین دی سیاسی تریخ دے مطالعہ توں ایہ جان سکدے نیں کہ اس دی ثقافت کیسی اے، ایتھے دے لوگاں دا طرزِ بودو باش کیتا اے؟ جنگاں توں بھرپور سیاسی حالات دے باوجود خراسان دی ثقافت درخشاں، تابناک تے علم و ادب دے حوالہ توں انتہائی غنی اے۔ حملہ آوراں دے لگاتار حملاں، جنگاں تے تخت و تاراج دی صورت حال توں دوچار ہونے دے باوجود خراسان وچ قومی، مذہبی، زبان و ادب تے رسوم و رواج وچ حیرت انگیز تنوع نظر آندا اے۔ گویا ہر قوم تے ثقافت نے خراسان اُتے اپنے نقوش ثبت کیتے تے اس طرح اپنے تشخص دی چھوٹی وڈی نہراں جاری کر دتیاں۔اس دے علاوہ ثقافتی تنوع وچ جغرافیہ دے کردار نوں وی فراموش نئیں کیتا جا سکدا۔ خراسان دے شما ل توں جنگل نوں راستہ جاندا اے تے جنوب وچ صحرا ول راستہ نکلتا اے۔ حقیقت ایہی اے کہ اک جنگل نشاں کسے صحرانشاں جیسی زندگی بسر نئیں کر سکدا تے نہ ای انہاں دے اعتقادات، رسوم و رواج تے قوانین اک جداں ہو سکدے نیں جو مختلف زندگی گزارنے والیاں نوں اک دوسرے دے تابع کر سکاں۔ اس اعتبار توں خراسان وچ شہری تے دیہاندی، خانہ بدوش تے کسان، مویشیاں دی دیکھ بھال کرنے والے تے صنعت کار سب دا طرزِ حیات جدا جدا اے۔ مختلف مذاہب دے پیروکار باہم زندگی بسر کر دے نیں تے ہر گروہ اپنے مخصوص انداز، لہجہ تے زبان وچ ای بات کردا دکھائی دیتا اے۔ ہر علاقے دے اپنے مخصوص آداب زندگی نیں: یعنی ہر نوع دی ثقافت اک وحدت وچ ملدی اے۔ یعنی خراسان وچ ہر قوم اک مختلف رنگ و نسل تے مذہب دا رنگ لئی ہوئے اے لیکن ایہ اپنا منفرد تأثر وی رکھدا اے۔ خراسان نے کرد، عرب، ترک، ازبک تے منگول سب نوں اپنے دل وچ جگہ دی اے لیکن خود نہ اوہ کرد اے تے نہ عرب، نہ ترک تے نہ ای ازبک تے نہ منگول، بلکہ صرف خراسانی اے تے سب توں ودھ کر ایرانی اے۔
خراسان دے قبائل
[سودھو]ایہ اک طویل سفر اے لہٰذا اس دے بارہ وچ مختصر ذکر کرے گا۔ خراسان وچ بسنے والے قبائل دی تعداد بوہت زیادہ اے۔ ’’گرایلی‘‘ منگول نسل توں نیں تے تیمور لنگ دے حملہ دے وقت خراسان وچ آئے سن۔ تیمور نے شام اُتے حملہ دے وقت ’’شاملو‘‘ قبیلہ نوں ہجرت کر دے ایتھے آنے اُتے مجبور کر دتا سی۔ خراسان دے شمال وچ زیادہ تر کرد نیں جو قوچان دے اطراف وچ پھیلے ہوئے نیں۔ ایہ شاہ عباس دے دور وچ ازبک دی یورش نوں روکنے دے لئی خراسان ول دھکیلے گئے۔ بعدازاں انھاں نے ایتھے ای بودوباش اختیار کر لی۔ ترکمان جاں ازبک نے کدی مہاجرت جاں یورش توں چشم پوشی نئیں برتی۔ ایہ خراسان دے شمالی علاقاں وچ آباد نیں۔ اج ایتھے نہ تو مہاجر نیں تے نہ ای مہاجمین بلکہ سب مکمل طور اُتے صرف خراسانی نیں تے اپنی سرزمین توں عشق کر دے نیں۔ مجموعی اعتبار توں شمال تے مشرق وچ ترکماناں دے بیالیس قبیلے آباد نیں۔ اس دے علاوہ کرد قوم دے وی کئی قبیلے آباد نیں۔ ہزارہ، تیمنی، تیموری تے جمشیدی۔ خواف توں باخزر وچ بامیان افغانستان دے پہاڑی سلسلہ وچ آباد نیں۔ تیموری، خوافی، سلجوقی تے بربری تربت جام تے تابیاد وچ نظر آندے نیں۔ اس دے علاوہ سرخس دے علاقہ وچ عرب، بہلوئی، سیستانی تے بلوچ مقیم نیں، انھاں نے ناصرالدین شاہ دے دور وچ سرخس ول ہجرت دی سی۔ انہاں دے علاوہ ہور اقوام وی نیں جو اپنی قبائلی شناخت رکھتی نیں ورنہ خراسان وچ اک فرد وی اس بات دا دعویٰ نئیں کر سکدا کہ اس دے آباو اجداد منگولاں جاں وسطی ایشیا دی اقوام دے نال حقیقی رشتہ رکھدا اے جاں اس دی رگاں وچ کرداں تے عرباں دا خون نئیں دوڑ رہیا۔ ابراق دے باقی لوک وی ایسی ای وضعداری دے حامل نیں لیکن ایتھے محض اہلِ خراسان دی بات دی جا رہی اے۔
اہلِ خراسان دا مذہب
[سودھو]خراسان وچ لوگاں دی اکثریت شیعہ مذہب توں تعلق رکھتی سی تے بلاشبہ خراسان وچ امام ہشتم ؒ دی بارگاہ حرم وی اہلِ تشیع دے لئی باعثِ ضمانت اے۔ ایتھے اہلِ سنت وی موجود نیں کہ جنہاں دی جڑاں خراسان وچ نیں، اوہ خواف تے تربت جام وچ امام ابو حنیفہ دے پیروکار نیں۔ اسماعیلیہ شیعہ جنھاں نے امام صادقؒ دے بعد بارہ امامی شیعاں توں الگ راستہ اختیار کیتا، ایہ لوک مشہد تے نیشاپور دے درمیانی علاقہ وچ آباد نیں۔ اس دے علاوہ ارامنہ (مسیحی) تے یہودی وی اقلیت وچ آباد نیں۔ اندرونِ ملک تے بیرونِ ملک مہاجرت دے باعث انہاں دی تعداد کم ہو رہی اے۔
خراسانی زبان تے لہجے:ایتھے ایہ بات قابل ذکر اے کہ ساڈی قومی زبان دری دا لہجہ (البتہ وقت گزرنے دے نال نال اس وچ تبدیلیاں آ چکی نیں) خراسانی اے۔ ایہ قدیم زبان اے جداں کہ بیہقی، بلعمی تے ابوریحان البیرونی دی زبان وی ایہی سی تے طبس، فردوس، گناباد، بیر جند، قاین، سرخس تے کاشمر وچ وی ایہی زبان تے لہجہ رائج اے۔ مقامِ افسوس اے کہ میڈیا یعنی ٹی وی دے چینلز وغیرہ دی مدد توں یکساں ثقافت پیش کرنے دی کوشش وچ ایہ زبان بتدریج ناپید ہو رہی اے لیکن تاحال اہلِ خراسان دی اکثریت دی زبان فارسی اے۔ ایتھے ہر گروہ دا اپنا مخصوص لہجہ اے مثلاً مشہدیاں دی زبان خاص و عام دی زبان اے۔ شمال وچ کردتی زبان رائج اے۔ مجموعی طور اُتے چند خراسانی زباناں عام نیں تے ہر کوئی ایہ جانتا اے کہ:’’ہمدلی از اسیں زبانی خوش تر است‘‘۔یعنی ہمدلی اسیں زبانی توں بہتر اے۔ اس بحث نوں سمیٹتے ہوئے خراسانِ رضوی اُتے بات کرے گا۔
خراسان رضوی، خراسان عظیم دی وراثت:جداں کہ پہلے ذکر کیتا گیا اے کہ ۱۳۸۲ ھ ش وچ خراسان دا صوبہ مجلس شوریٰ دے نمائنداں دے ووٹ توں تن حصّوں وچ منقسم ہو گیا۔ شمالی خراسان، جنوبی خراسان تے خراسان رضوی۔ چند شہراں دے علاوہ باقی تمام وڈے شہر وسیع تے گنجان آباد خراسان رضوی دے صوبہ وچ واقع نیں۔ اس لئی اسیں فقط اسی توں متعلق بات کرے گا۔ خراسان رضوی، شمالی خراسان دے صوبہ توں سمنان تے یزد توں تے جنوبی خراسان دو ملکاں افغانستان و ترکمانستان دا ہمسایہ اے۔
خراسان دا انسانی جغرافیہ
[سودھو]آخری مردم شماری دے مطابق خراسان رضوی دی آبادی ۴۷۴۴۲۶۸ افراد اُتے مشتمل اے۔ جو چند وڈے شہراں مثلاً تایباد، تربت جام، حیدریہ، چناران، خواف، خلیل آباد، سرخس، فردوس، فریمان، قوچان، کاشمر، کلات، گنا آباد، مشہد تے نیشاپور وچ پھیلے ہوئے نیں۔ انہاں وچوں ۶۴ فیصد شہراں وچ تے ۳۶ فیصد دیہات وچ رہندے نیں۔ ایہ آبادی تن اقسام دے شعباں توں وابستہ اے:۱۔ کھیندی باڑی: اس وچ کاشتکاری، حیوانات دی پرورش، شکار، جنگل تے ماہی گیری دے پیشے شامل نیں۔۲۔ صنعت: معدنیات دا اخراج، صنعت، پانی، بجلی، گیس تے معماری دا کام۳۔ سروس: تجارت، ہوٹلنگ، ریسٹورنٹ، نقل و حمل، کمیونی کیشن، سٹور، بنک، انشورنس، ملکیت (جائداد)، قنون، مفادعامہ دی خدمات وغیرہ۔خراسان ول دوسری اقوام دی ہجرت ایتھے دے اہم ترین معاشرتی مسائل وچوں اک اے۔ صوبہ خراسان دے دیہاندی لوک مفلسی دے باعث ضروریاتِ زندگی نوں پورا کرنے دے لئی شہر بہ شہر ہجرت کر دے رہندے نیں۔ مشہد چونکہ زیارتی مقام اے لہٰذا ایتھے رفاہی، اقتصادی، صنعتی ترقی دی بدولت تے دارالحکومت ہونے دی وجہ توں یونیورسٹیاں دے قیام دے باعث لوک اس ول ہجرت کر دے رہندے نیں۔ تنازعے دے باعث تے جنگ زدہ علاقاں مثلاً افغانستان توں افغانی وی اس ول آندے رہے۔ پچھلے چند سالاں توں عراق وچ جنگ دی وجہ توں وی ایتھے مہاجرین دی تعداد وچ اضافہ ہویا۔ ایہ اک فطری عمل اے کہ تمام افراد دی ضروریاتِ زندگی پوری ہُندی نیں تے اوہ سہولیات توں مستفید ہُندے نیں۔ اس دے نتیجے وچ ایتھے معاشی و معاشرتی ناہمواریاں وی پیش آئیاں، لیکن اہلِ خراسان نے انہاں تمام مشکلات نوں خندہ پیشانی توں کیتا اے۔
خراسان دا قدرتی جغرافیہ
[سودھو]خراسان دی آب و ہویا دو عوامل دی وجہ توں ہمیشہ تبدیل ہُندی رہتی اے، اک تو مغرب، شمال مغرب تے شمال مشرق دی جانب ہواواں دی آمد تے دوسری جانب شمال دے بلند و بالا پہاڑ تے جنوب دے صحرا، ہر کوئی اپنی خاصیت دے باعث اس دی آب و ہویا اُتے اثر انداز ہُندے نیں۔ اس صوبہ دے جنوب وچ بجنورد (شمالی صوبہ دا مرکز) اے، الادغ تے بینیابور دی سطح مرتفع دے سلسلے نیشاپور تک پھیلے ہوئے نیں۔ ایتھے کوہستانی سرد ہوائاں چلتی نیں تے قوچان تے کپہ داغ، ہزار مسجد سطح مرتفع دا سلسلہ ترکمانستان توں سرخس تک جاندا اے، ایتھے کوہستانی معتدل آب و ہویا اے۔ پہاڑاں دے نیچے میداناں تے نیم صحرائی علاقاں وچ ملائم و معتدل آب و ہویا اے جدونکہ صوبہ دے جنوبی حصّہ وچ گرم و خشک صحرائی آب و ہویا دے علاقے نیں۔ اس صحرا دا زیادہ تر حصّہ صوبہ خراسان دے جنوب وچ واقع اے۔خراسان رضوی دی بلندیاں وچ وسیع درے تے آبشاراں نظر آندی نیں جتھے زراعت دے وسیع ذرائع موجود نیں۔ اس دے اہم ترین صحرا دشت مشہد، قوچان، تربت جام، نریمان، نیشاپور، سبزوار، تربت حیدریہ تے کاشمر قابلِ ذکر نیں۔ اس دے نال نال خراسان دے پہاڑی سلسلے اپنے دامن وچ دریا وی سموئے ہوئے نیں جنہاں دا وجود انسانی زندگی دے لئی اک وڈی نعمت اے۔ دو دریا اترک تے کشف صوبہ دے شمال وچ تے کالشور تے جوبن خراسان رضوی نوں سیراب کر دے نیں۔ لیکن آخری ادوار وچ گہرے کنوواں دی کھدائی تے پانی دے بے جا استعمال توں اس وچ مسلسل کمی واقع ہو رہی اے۔ لہٰذا پانی دے ہور زیرِ زمین استعمال نوں ممنوع قرار دتا گیا اے۔خراسان دی متنوع آب و ہویا دی وجہ توں ایتھے تن قسم دی نباتاندی پیداوار ملدی نیں۔ اول: جنگل، جو صوبہ دے شمال وچ واقع اے تے زیادہ تر جنگل تنگ تے گھنے نئیں نیں۔ دوم: گھاس دے میدان، تمام تر صوبہ وچ مختلف انواع و اقسام دے میدان پائے جاندے نیں۔ سوم: چراگاہاں، جو صوبہ دے شمال وچ نسبتاً بہترین حالت وچ نیں لیکن جنوبی علاقہ وچ انہاں دی حالت ابتر اے۔ اس سلسلے وچ وی غیر منظم چراگاہاں انہاں دے لئی خطرے دی گھنٹی نیں۔
زباناں
[سودھو]فارسی , ترکی خراسانی تے کردی خراسانی،کردی کرمانجی خراسان وچ بولیاں جان والیاں بولیاں نیں ۔