خلافت عمر بن خطاب
حضرت عمر دی نامزدگی
حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دے دور اُتے جو آخری سوال پیدا ہُندا اے، اوہ ایہ اے کہ انہاں نے اپنی وفات توں پہلے حضرت عمر رضی اللہ عنہ نوں اپنا جانشین نامزد کيتا۔ کيتا اس طرح توں آپ نے شوری دے مسلمہ قرآنی اصول دی خلاف ورزی نئيں کيتی؟
کیا حضرت عمر دی نامزدگی شوری دے اصول دی خلاف ورزی نہ تھی؟
اس سوال دا جواب حاصل کرنے دے لئی سانوں آپ دی وفات دے زمانے دی صورتحال اُتے غور کرنا پئے گا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دی وفات دے وقت جو صورتحال سی، اس وچ دو سال وچ کوئی تبدیلی نہ آئی سی۔ اوہی عرب قبیلے سن جو کہ قبیلہ قریش نوں اپنا سربراہ منے ہوئے سن ۔ انہاں نوں اس گل اُتے کوئی اعتراض نہ سی کہ اک قریشی خلیفہ دی وفات اُتے دوسرا قریشی خلیفہ بن جائے۔ ایہ بالکل ایسی ہی صورتحال سی کہ اک برسر اقتدار پارٹی دا صدر یا وزیر اعظم جے اپنی حکومت کیتی مدت دے دوران فوت ہوئے جائے تاں الیکشن نئيں کروائے جاندے بلکہ ايسے پارٹی دے کسی تے شخص نوں صدر یا وزیر اعظم بنا دتا جاندا اے۔ قریش دا اقتدار حالے ختم نہ ہوئی سی بلکہ عرب قبیلے بدستور انہاں نوں اپنا قائد مندے سن ۔
ان حالات وچ صدیق اکبر بیمار پئے تاں ایسا نئيں ہويا کہ آپ نے حضرت عمر رضی اللہ عنہما نوں اپنی مرضی توں خلیفہ بنا کے سب اُتے مسلط کر دتا ہوئے۔ بلکہ انہاں نے مناسب ایہ سمجھیا کہ خلیفہ دے انتخاب دے لئی جو مشورہ انہاں دی وفات دے بعد ہونا اے، اوہ آپ دی وفات توں پہلے ہوئے جائے۔ چنانچہ طبری، انساب الاشراف ، طبقات تے ہور کتاباں تریخ دی روایات دے مطابق آپ نے اک اک صحابی نوں بلیا کے انہاں توں مشورہ کيتا۔ ہر اک نوں اپنی رائے دے اظہار دی مکمل آزادی سی۔ بعض صحابہ نے حضرت عمر دے بارے وچ اپنے تحفظات دا اظہار وی کيتا تاں حضرت ابوبکر نے انہاں نوں دلائل توں قائل کيتا۔ جدوں سب لوک متفق ہوئے گئے تاں آپ نے وصیت لکھوا کر حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے انتخاب دی توثیق کر دتی۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دا انتخاب نامزدگی توں نئيں بلکہ شوری توں ہويا سی۔ فرق صرف ایہ سی کہ ایہ مشورہ صدیق اکبر دی وفات دے بعد نئيں بلکہ اس توں پہلے مکمل ہوئے گیا سی۔ روایات ایہ نيں:
ابوبکر نے اپنی وفات دے وقت عبدالرحمن بن عوف نوں بلايا تے انہاں توں پُچھیا: "یہ بتائیے کہ عمر دے بارے وچ آپ دی رائے کيتا اے ؟" انہاں نے کہیا: "اے خلیفہ رسول! اوہ تے لوکاں دی نسبت اس توں وی بہتر نيں جو آپ دی انہاں دے متعلق رائے اے مگر انہاں دے مزاج وچ شدت اے۔" ابوبکر نے کہیا: "یہ شدت اس وجہ توں سی کہ وچ نرم سی۔ جدوں حکومت خود انہاں دے حوالے ہوئے گی تاں اس قسم دی اکثر گلاں نوں چھڈ دین گے۔ اے ابو محمد (عبدالرحمن!) ميں نے انہاں نوں نیڑے توں دیکھیا اے کہ جدوں ميں کسی شخص اُتے کسی معاملے وچ ناراض ہُندا سی تاں عمر مینوں اس توں راضی ہونے دا مشورہ دیندے سن تے جدوں ميں کسی اُتے نرم پڑدا سی اوہ وہ مینوں اس اُتے سختی دا مشورہ دیندے۔ ابو محمد! ایہ گلاں جو ميں نے آپ توں کہی نيں، انہاں دا ذکر تے توں ذکر نہ کیجیے گا۔ " عبدالرحمن نے کہیا: "بہت بہتر۔"
اس دے بعد ابوبکر نے عثمان بن عفان نوں بلايا تے انہاں توں کہیا: "ابو عبداللہ! ایہ بتائیے کہ عمر کِداں نيں۔ " انہاں نے کہیا: "آپ انہاں نوں سب توں زیادہ جاندے نيں۔" ابوبکر نے کہیا: "ہاں ، اے ابو عبداللہ! اس گل کيتی ذمہ داری مجھ ہی اُتے اے۔ " فیر عثمان نے کہیا: "یا اللہ! وچ عمر دے باطن نوں انہاں دے ظاہر توں بہتر سمجھدا ہون، اسيں وچ انہاں دے جداں دوسرا شخص نئيں اے۔" ۔۔۔
ابو السفر دی روایت اے کہ ابوبکر نے اپنے گھر توں (مسجد وچ ) جھانکا۔ (آپ دی اہلیہ) اسماء بنت عمیس ، جس دے ہتھوں اُتے مہندی لگی سی، آپ نوں پکڑے ہوئے سن۔ آپ نے فرمایا: "لوگو! وچ جس شخص نوں آپ اُتے خلیفہ مقرر کرنے لگیا ہون، کیہ تسيں اسنوں پسند کردے نيں؟ کیونجے ميں نے اس دے متعلق غور کرنے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔ ميں نے اپنے کسی رشتے دار نوں منتخب نئيں کيتا اے بلکہ عمر بن خطاب نوں آپ دا خلیفہ بنایا اے۔ آپ انہاں دا حکم سنیے تے انہاں دی اطاعت کیجیے۔" ایہ سن کر سب نے کہیا: "ہم دل تے جان توں منظور کردے نيں کہ اسيں انہاں دی اطاعت کرن گے۔" (رضی اللہ عنہم اجمعین) [1]
عہد فاروقی
حضرت عمر رضی اللہ عنہ دا دور، اسلام دی پوری تریخ دا سنہرا دور اے۔ ایہ اوہ زمانہ اے جدوں مسلمان پوری طرح متحد سن تے انہاں دی افواج روم تے ایران دے خلاف فتح اُتے فتح حاصل کیتے جا رہیاں سن۔ بلوچستان توں لے کے مصر تک علاقہ ايسے دور وچ فتح ہويا۔ صحابہ کرام رضی اللہ عناساں انہاں علاقےآں دے عام لوکاں نوں قیصر تے کسری دی غلامی توں کڈ کے انہاں نوں مذہبی تے دنیاوی امور وچ آزادی عطا کيتی تے اک نواں نظام معاشرت ترتیب دتا۔ اس دور وچ صحابہ کرام رضی اللہ عنہم دے درمیان کوئی قابل ذکر اختلافات نئيں ہوئے، اس وجہ توں اس دور توں متعلق تاریخی سوالات وی بوہت گھٹ نيں۔ ایتھے اسيں انہاں چند سوالات دا جائزہ پیش کر رہے نيں۔
حضرت عمر نے حضرت خالد بن ولید نوں معزول کیوں کيتا؟
حضرت عمر نے منصب خلافت سنبھالدے ہی پہلا اہم کم ایہ کیہ کہ حضرت خالد بن ولید نوں سپہ سالاری دے عہدے توں معزول کر کے انہاں دی جگہ حضرت ابو عبیدہ رضی اللہ عنسانوں سپہ سالار مقرر فرمایا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں نوں "سیف من سیوف اللہ" یعنی اللہ دی تلواراں وچوں اک تلوار قرار دتا سی۔ صدیق اکبر رضی اللہ عنہ کےد ور وچ انہاں نے عراق دا بیشتر حصہ فتح کر ليا سی تے ہن شام وچ اپنی غیر معمولی جنگی حکمت عملی دے جوہر دکھا رہے سن ۔ مسلم تریخ وچ جے فوجی جرنیلاں دی رینکنگ کيتی جائے تاں بلاشبہ حضرت خالد اس وچ پہلے نمبر اُتے ہون گے۔ تریخ دے اک طالب علم دے ذہن وچ ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ حضرت عمر نے انہاں نوں معزول کیوں کيتا جدوں کہ حضرت خالد دی کارکردگی غیر معمولی تھی؟
ایتھے ایہ واضح کر دينا ضروری اے کہ حضرت عمر نے حضرت خالد نوں معزول ہرگز نئيں کيتا بلکہ انہاں نوں سپہ سالار اعظم دی بجائے سیکنڈ انہاں کمانڈ بنا دتا۔ اس دی متعدد وجوہات سن جنہاں وچ سب توں نمایاں ایہ سی کہ حضرت خالد جنگو ں وچ اپنی غیر معمولی شجاعت دی وجہ توں بہت زیادہ خطرات مول لے لیا کردے سن ۔ آپ فی الحقیقت اک بہت وڈے risk-taker سن تے بسا اوقات تھوڑی جہی فوج دے نال دشمن اُتے جھپٹ پڑدے تے اسنوں شکست دے ڈالدے۔ حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہ اپنی احتیاط دے باوجود اس معاملے وچ حضرت خالد نوں ڈھیل دیندے سن ۔ اس دے برعکس حضرت عمر رضی اللہ عنہ دی طبیعت محتاط سی تے آپ مسلماناں نوں خطرے وچ ڈالنا پسند نئيں فرماندے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ آپ نے حضرت خالد نوں امین الامت ابوعبیدہ رضی اللہ عنہما دے تحت کر دتا تاکہ اوہ اپنی غیر معمولی انتظامی صلاحیتاں دے سبب ، حضرت خالد نوں ضرورت توں زیادہ خطرات مول لینے توں روکاں تے انہاں دی جنگی صلاحیتاں دا بھرپور استعمال کرن۔ ایہ گل طبری دی روایت توں واضح ہوئے جاندی اے جس وچ حضرت ابوعبیدہ دے ناں حضرت عمر دا خط نقل کيتا گیا اے۔
ماں آپ نوں اللہ توں ڈرنے دی نصیحت کردا ہاں جو کہ باقی رہنے والا اے تے جس دے سوا ہر چیز فنا ہونے والی اے۔ ايسے نے سانوں گمراہی توں کڈ کے راہ راست اُتے لگایا تے اندھیراں توں کڈ کے روشنی وچ داخل فرمایا۔ وچ آپ نوں خالد دے لشکر دا امیر مقرر کردا ہون۔ آپ مسلماناں دے حقوق ادا کرنے دے لئی تیار ہوئے جائیے۔ مال غنیمت دے لئی مسلماناں دی جان خطرے وچ نہ ڈالئی تے نہ ہی کسی اجنبی مقام دے حالات تے نتائج نوں معلوم کیتے بغیر انہاں نوں اوتھے ٹھہرائیے۔ جدوں آپ کسی لشکر نوں جنگ دے لئی بھیجاں تاں معقول تعداد دے بغیر نہ بھیجیے۔ مسلماناں نوں ہلاکت (کے خطرے) وچ ہرگز مبتلا نہ کیجیے۔ اللہ نے آپ دا معاملہ میرے ہتھ وچ تے میرا معاملہ آپ دے ہتھ وچ دتا اے۔ دنیا دی محبت توں اپنی اکھاں بند کر لیجیے تے اپنے دل نوں اس توں بے نیاز کر لیجیے۔ خبردار! گزرے ہوئے لوکاں دی طرح انہاں نوں ہلاکت وچ نہ ڈالئی۔ انہاں دے بچھڈنے دے میدان آپ دی نگاہاں دے سامنے نيں۔ [1]
حضرت خالد کافی عرصہ تک حضرت ابوعبیدہ رضی اللہ عنہما دی کمان وچ لڑدے رہے۔ حضرت ابوعبیدہ تمام پلاننگ انہاں دے مشورے توں کردے سن تے ایہ دونے کمانڈر مل کے جنگی تیاری کردے سن ۔ اُتے اس پلان اُتے عمل درآمد حضرت خالد کروایا کردے سن ۔ چار سال بعد 17/638ماں حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے انہاں نوں تمام جنگی خدمات نوں چھڈ کے مدینہ آنے دا حکم دتا۔ طبری نے اس سلسلے وچ سیف بن عمر دی روایت نقل کيتی اے جو کہ نہایت ہی ضعیف راوی اے تے جھوٹی روایات دے لئی مشہور اے۔ اس روایت توں ایہ تاثر ملدا اے کہ معاذ اللہ حضرت عمر، خالد رضی اللہ عنہما توں متعلق دل وچ کینہ رکھدے سن ۔ خلافت سنبھالدے ہی انہاں نے حضرت خالد نوں معزول کر کے مدینہ واپس بلا لیا، انہاں دی تذلیل دی تے انہاں دا ادھا مال لے کے بیت المال وچ داخل فرما دتا۔ انہاں دا خیال سی کہ حضرت خالد نے معاذ اللہ مال غنیمت وچ کرپشن دی اے۔ ایہ اک نہایت ہی ناقابل اعتماد تے ضعیف روایت اے تے انہاں دونے بزرگاں اُتے بہتان اے۔
ہاں ایسا ضرور ممکن اے کہ حضرت خالد توں مال غنیمت دے حصےآں دی تقسیم وچ کوئی غلطی ہوئے گئی ہوئے۔ حضرت عمر نے حساب کيتا تاں انہاں دی طرف کچھ رقم ودھ نکلی جو حضرت عمر نے انہاں توں لے کے بیت المال وچ داخل کر دتی تے شام دے لوکاں نوں تحریر لکھ کے بھیجی جس وچ حضرت خالد دی معزولی دی وجوہات بیان کیتیاں۔ روایت ایہ اے:
جب خالد، عمر دے پاس پہنچے تاں انہاں توں شکایت کیتی تے کہیا: "ميں نے آپ دی ایہ شکایت مسلماناں دے سامنے وی بیان کيتی سی۔ واللہ! آپ نے میرے توں چنگا سلوک نئيں کيتا۔" حضرت عمر نے فرمایا: "یہ بتائیے کہ آپ دے پاس ایہ دولت کتھے توں آئی؟" انہاں نے جواب دتا: "مال غنیمت تے میرے مقرر حصےآں تاں۔ سٹھ ہزار توں ودھ جو رقم ہوئے ، اوہ آپ (بیت المال) دی اے۔" اس اُتے حضرت عمر نے انہاں دے ساز تے سامان دی قیمت لگائی تاں انہاں دی طرف ویہہ ہزار نکلے۔ اس رقم نوں انہاں نے بیت المال وچ داخل کر دتا تاں حضرت عمر نے فرمایا: "خالد! واللہ! آپ میرے نزدیک نہایت ہی معزز شخصیت نيں۔ وچ آپ نوں بہت پسند کردا ہاں تے اج دے بعد آپ نوں میرے توں کوئی شکایت نئيں ہوئے گی۔"
عدی بن سہیل دی روایت اے کہ حضرت عمر نے تمام شہر والےآں نوں لکھ کے بھیجیا: "ميں نے خالد نوں ناراضگی یا بددیاندی دی وجہ توں معزول نئيں کيتا بلکہ اس دی وجہ ایہ سی کہ مسلمان انہاں نال محبت کرنے لگے نيں۔ اس لئی مینوں اندیشہ ہويا کہ اوہ انہاں اُتے بے حد بھروسہ تے اعتماد نہ کرن تے کسی دھودے ميں مبتلا نہ ہوئے جاواں۔ اس لئی ميں نے چاہیا کہ انہاں نوں حقیقت معلوم ہوئے جائے کہ درحقیقت اللہ تعالی ہی کارساز اے ، اس لئی انہاں نوں کسی فتنے وچ مبتلا نئيں ہونا چاہیے۔"[2]
دلچسپ گل اے کہ ایہ روایت وی سیف بن عمر ہی نے روایت کيتی اے تے انہاں صاحب دی دونے روایتاں وچ تضاد موجود اے۔ ساڈے نزدیک ایہ دوسری روایت ہی درست اے۔ اس روایت توں حضرت خالد دی معزولی دی اک ہور وجہ سامنے آندی اے تے اوہ ایہ اے کہ بعض مسلماناں دے اندر ایہ تصور پیدا ہوئے گیا سی ک جو فتوحات ہوئے رہیاں نيں، اوہ حضرت خالد دی موجودگی دی وجہ توں نيں۔ اس طرح توں انہاں وچ شخصیت پرستی پیدا ہوئے رہی سی جسنوں ختم کرنے دے لئی حضرت عمر نے ایہ اقدام کيتا۔ مسلمان تاں مسلمان، دشمن افواج نوں وی جدوں علم ہُندا کہ کسی فوج وچ حضرت خالد موجود نيں، تاں اوہ جم کر مقابلہ نہ کردے تے میدان چھڈ کے بھج جاندے۔ ایداں دے وچ ایہ خدشہ سی کہ لوک کدرے شخصیت پرستی وچ مبتلا نہ ہوئے جاواں۔
بہرحال حضرت خالد رضی اللہ عنہ وچ ایسی کوئی اخلاقی خرابی نہ سی جس دی وجہ توں انہاں نوں معزول کرنا پيا۔ ایہ محض انہاں دی خطرات مول لینے دی عادت تے مسلماناں وچ پیدا ہونے والی شخصیت پرستی سی، جس دے باعث انہاں نوں فوجی ذمہ داریاں توں وکھ کر کے ہور ذمہ داریاں سونپی گئياں۔ حضرت خالد تے عمر رضی اللہ عنہما دے باہمی تعلقات دا اندازہ اس گل توں لگایا جا سکدا اے کہ 21/643 وچ اپنی وفات دے وقت حضرت خالد نے حضرت عمر نوں اپنی مال تے دولت دا نگران مقرر کيتا کہ اوہ اسنوں مناسب انداز وچ تقسیم کرن۔ [3]
حضرت عمر سختی کیوں کردے سن ؟
راویاں نے حضرت عمر رضی اللہ عنہ دا ایسا امپریشن بنانے دی کوشش کيتی اے کہ آپ بہت سخت مزاج سن ۔ ذرا سی گل اُتے آپے توں باہر ہوئے جاندے تے سامنے والی دی بے عزتی کر کے رکھ دیندے یا اسنوں کوڑاں توں پیٹ ڈالدے۔ ایہ اک بالکل ہی غلط امپریشن اے۔ ایسا تاں ضرور اے کہ آپ اللہ تعالی دے احکام نوں نافذ کرنے وچ حد درجہ احتیاط توں کم لیندے سن تے اس معاملے وچ کِسے شخص دے نال کوئی رعایت نہ کردے سن ۔ آپ اس معاملے وچ بہت سختی کردے سن کہ کوئی کسی اُتے ظلم نہ کرے۔ لیکن آپ نہایت نرم دل انسان سن ۔ اس دا اندازہ انہاں مثالاں توں ہوئے سکدا اے جو تریخ دی متعدد کتاباں وچ بیان ہوئیاں نيں۔
1۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے ایہ دیکھیا کہ خواتین دا حق مہر بہت زیادہ ہوئے گیا اے۔ انہاں نے ارادہ کيتا کہ اس دی زیادہ توں زیادہ حد مقرر کيتی جائے۔ اس خیال دا اظہار انہاں نے جمعہ دے خطبہ وچ کیہ تاں اک خاتون نے اس اُتے کڑی تنقید دی کہ جس چیز دی حد اللہ تعالی نے مقرر دی اے، آپ اس دی حد مقرر کرنے والے کون ہُندے نيں؟ حضرت عمر نے فرمایا: عمر نے غلطی دی تے خاتون نے صحیح گل کيتی۔
2۔ مشہور واقعہ اے کہ مال غنیمت وچوں سب نوں اک اک چادر ملی۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ طویل القامت سن تے آپ دا لباس دو چادراں توں بنیا۔ بھرے مجمع وچ اک شخص نے حساب طلب کيتا کہ ایہ دو چادراں آپ دے پاس کتھے توں آئیاں؟ آپ نے اپنے بیٹے عبداللہ بن عمر رضی اللہ عنہما نوں اشارہ کيتا تاں انہاں نے وضاحت کيتی کہ ميں نے اپنے حصے دی چادر والد صاحب نوں دے دتی اے۔
3۔ قحط دے دوران حضرت عمر رضی اللہ عنہ نے مزیدار کھاناں دا استعمال بالکل ترک کر دتا تے پیٹ بھر کر کھانا چھڈ دتا۔ آپ نے فرمایا کہ ایہ کِداں ہوئے سکدا اے کہ عوام بھوکے مراں تے عمر پیٹ بھر کر کھانا کھائے۔
4۔ اک دفعہ حضرت عمر بن خطاب نے حضرت سلمان فارسی توں پُچھیا: وچ بادشاہ ہاں یا خلیفہ؟ انھاں نے جواب دتا: جے آپ نے مسلماناں دے محصولات وچوں اک درہم وی نا حق استعمال کر لیاتو خلیفہ نئيں بادشاہ سمجھے جاواں گے۔ ایہ سن کر انہاں دی اکھاں وچ آنسو بھر آئے۔انھاں نے ایہی سوال پھراور لوکاں دے سامنے رکھاتو جواب آیا کہ خلیفہ صرف حق توں لیندا اے اورحق ہی توں دیندا اے، آپ دی مثال وی ایہی اے ۔بادشاہاں دی مثال اس دے برعکس اے ،وہ ظلم تے جور کر کے مال حاصل کردے نيں تے ايسے طرح خرچ کر دیندے نيں۔
ان مثالاں توں واضح اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دی سختی عام آدمی دے لئی نہ سی بلکہ اپنے قریبی ساتھیاں تے بالخصوص گورنراں دے لئی سی۔ آپ ایہ ہرگز برداشت نہ کردے سن کہ کوئی سرکاری اہل کار کسی عام آدمی اُتے ظلم کرے۔
حضرت عمر دے دور وچ کوئی بغاوت یا فتنہ کیوں پیدا نئيں ہويا؟
یہ گل درست نئيں اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے دور وچ کوئی فتنہ پیدا نئيں ہويا کیونجے انسانی تریخ دا کوئی دور وی بغاوتاں تے فتنےآں توں خالی نئيں اے۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے زمانے وچ ایرانیاں نوں شکست ہوئی سی تے عراق تے ایران دے ملک انہاں دے ہتھ توں نکل گئے سن ۔ آخری ساسانی بادشاہ یزد گرد(r. 10-30/631-651) حالے زندہ سی تے اوہ ایران دے مختلف علاقےآں وچ بغاوتاں نوں شہ دیندا رہندا سی۔ ایہی وجہ اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دے دور وچ ایران وچ کئی بغاوتاں اٹھاں جنہاں نوں مقامی گورنراں نے بآسانی فرو کر دتا۔ ایہ درست اے کہ حضرت عمر دے دور وچ عرب وچ کوئی فتنہ یا بغاوت نئيں اٹھی۔ اس دی متعدد وجوہات نيں:
1۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نوں اللہ تعالی نے حسن انتظام دی بہترین صلاحیت عطا کيتی سی۔ آپ ہر شخص نوں اس دی صلاحیت دے مطابق کم دتا کردے سن ۔ آپ نے مختلف عرب قبیلے دے بہترین لوکاں نوں انہاں دی صلاحیتاں دے مطابق کسی نہ کسی کم وچ مشغول کر دتا۔ ایران تے شام دی فتح تے اس دے بعد انہاں ملکاں دا انتظام پہاڑ جداں کم سی۔ جدوں لوکاں نوں کسی مثبت کم وچ مشغول کر دتا جائے تاں اوہ منفی سرگرمیاں وچ حصہ نئيں لیندے۔ ایہی وجہ اے کہ آپ دے دور وچ عرب انہاں کماں وچ مصروف رہے۔
2۔ حضرت عمر رضی اللہ عنہ نوں اللہ تعالی نے ایداں دے ساتھی دتے سن جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے تربیت یافتہ سن ۔ ایہ حضرات نہایت خلوص تے محبت دے نال آپ دے شانہ بشانہ کم کردے۔ کسی نے حضرت علی رضی اللہ عنہ توں پُچھیا کہ پہلے خلفاء دی نسبت آپ دے دور وچ فتنے زیادہ کیوں نيں؟ آپ نے فرمایا کہ اوہ اسيں ورگیاں اُتے حکومت کردے سن تے وچ تسيں ورگیاں اُتے حکومت کردا ہون۔ حضرت خالد رضی اللہ عنہ دی مثال سب دے سامنے اے کہ انہاں دے درجے دے سپہ سالار نوں جدوں معزول کيتا گیا تاں انہاں نے کسی بغاوت دا عزم نئيں کيتا۔
3۔ باغی تحریکاں دے مطالعے توں معلوم ہُندا اے کہ کسی جنگ وچ شکست کھا کر ایہ عموماً ختم نئيں ہُندیاں بلکہ کچھ عرصے دے لئی زیر زمین چلی جاندیاں نيں ۔ کچھ عرصے وچ ایہ دوبارہ تیاری کر کے فیر نمو دار ہُندیاں نيں۔ ایہ باغی تے مفسد عناصر ہر دور وچ موجود رہندے نيں تے کدی ختم نئيں ہُندے۔ عرباں دے مفسد عناصر حالے کچھ ہی عرصہ پہلے صدیق اکبر رضی اللہ عنہ دے دور وچ اک وڈی بغاوت پیدا کر چکے سن ۔ ہن اگلی بغاوت دی تیاری دے لئی انہاں نوں وقت درکار سی۔ ایہی وجہ اے کہ اوہ حضرت عمر دے دس سالہ دور تے فیر حضرت عثمان رضی اللہ عنہما دے دور دے پہلے دس برس تک تیاری کردے رہے۔ ویہہ سال دی تیاری دے بعد اوہ یکاک دور عثمانی دے آخر وچ نمودار ہوئے تے فیر انہاں نے پنج سال تک فتنہ تے فساد برپا کیتے رکھیا۔
کیا حضرت عمر دی شہادت کسی عجمی سازش دا نتیجہ تھی؟
حضرت عمر دی شہادت دا واقعہ ایويں اے کہ ابو لؤلؤ فیروز حضرت مغیرہ بن شعبہ رضی اللہ عنہ دا غلام سی۔ ایہ کاریگر آدمی سی تے بوہت سارے ہنر جاندا سی۔ بڑھئی تے لوہار دے کم دے علاوہ ایہ چکیاں بنانے دا ماہر وی سی۔ حضرت مغیرہ نے اسنوں کم دے لئی آزاد چھڈ رکھیا سی۔ اپنا کم کر کے اک طے شدہ رقم ایہ حضرت مغیرہ نوں دے دیندا سی ۔ اس نے اک مرتبہ حضرت عمر توں شکایت کیتی کہ اس اُتے خراج زیادہ اے۔ آپ نے خراج دی رقم پوچھی تاں ایہ نہایت معمولی رقم سی جو کہ دو یا چار درہم روزانہ سی جو کہ فیروز دی کاریگری دے مقابلے وچ کچھ وی نہ سی۔ اگلے روز اس نے آپ اُتے حملہ کر کے آپ نوں شہید کر دتا۔ اس دے بعد اس نے کئی صحابہ نوں زخمی کيتا تے بالآخر خود کشی کر کے مر گیا۔ اس وجہ توں صحیح طور اُتے ایہ معلوم نہ ہوئے سکیا کہ اس نے قتل اپنی مرضی توں کيتا اے یا اس دے پِچھے کوئی سازش سی۔
اس واقعے دی توجیہ وچ دو تھیوریز پیش کيتی گئیاں نيں۔ پہلی تھیوری ایہ اے کہ حضرت عمر رضی اللہ عنہ دی شہادت فیروز دے وقتی اشتعال دا نتیجہ سی تے اس دے پِچھے کوئی گہری سازش نئيں سی۔ دوسری تھیوری ایہ اے کہ آپ دی شہادت اک گہری ایرانی سازش دا نتیجہ سی۔ مشہور ایرانی سپہ سالار ہرمزان (d. 23/645) اس وقت اسلام قبول کر کے مدینہ منورہ وچ مقیم سی تے حضرت عمر رضی اللہ عنہ جنگی منصوبےآں وچ اس توں رائے وی لیا کردے سن ۔ ہرمزان دی فوج نوں مسلماناں نے پے در پے شکست دتی سی جس دی وجہ توں اسنوں شدید رنج سی۔ اس نے بظاہر اسلام دا لبادہ اوڑھ کر مدینہ وچ رہائش اختیار کر لئی۔ فیر جدوں موقع ملیا تاں فیروز نوں نال ملیا کراسنوں آپ دے قتل اُتے آمادہ کر دتا۔
یہ دونے توجیہات محض تھیوریز ہی نيں کیونجے ساڈے پاس کوئی ایسا ذریعہ نئيں اے جس دے ذریعے کسی اک دی تصدیق دی جا سکے۔ ہرمزان دے بارے وچ اِنّا معلوم ہُندا اے کہ شہادت دے واقعہ توں اک آدھ دن پہلے اس دے تے فیروز دے درمیان خفیہ گل انداز وچ گل گل ہوئی سی تے اس وچ آلہ قتل، ایہ اک دو منہ والا خنجر سی، فیروز دے ہتھ توں پھسل کر گر گیا سی۔ ایسا کردے ہوئے عبدالرحمن بن ابی بکر رضی اللہ عنہما نے انہاں دوناں نوں دیکھیا سی۔ انہاں نے ایہ گل حضرت عمر دی شہادت دے بعد سب نوں دسی۔ ایہ سن کر عبیداللہ بن عمر رضی اللہ عنہما نوں شدید غصہ آیا تے انہاں نے جا کے ہرمزان نوں قتل کر دتا۔
اس طرح توں اس واقعے دی تحقیقات دے تمام دروازے بند ہوئے گئے۔ بعض لوکاں دا خیال اے کہ فیروز نے ہرمزان توں اتفاقاً ہی ملاقات کيتی سی۔ ہرمزان اک سچا مسلمان سی تے اس نے ایداں دے ہی ایہ خنجر فیروز نوں دے دتا سی۔ بعض لوک نظریہ سازش اُتے یقین رکھدے نيں۔ اس واقعے وچ کعب الاحبار دا ناں وی لیا جاندا اے جو کہ اک سابقہ یہودی عالم سن تے اسلام قبول کر کے مدینہ وچ مقیم سن ۔ انہاں نے حضرت عمر رضی اللہ عنہ دی شہادت توں تن دن پہلے انہاں نوں آپ دی شہادت توں خبردار کيتا سی۔ اس توں اندازہ ہُندا اے کہ اوہ گھٹ توں گھٹ اس سازش توں باخبر ضرور سن ۔ بعد وچ کِسے نے انہاں توں تفتیش نئيں کيتی۔ نظریہ سازش دے بعض علمبردار کعب الاحبار اُتے وی اس سازش وچ شرکت دا الزام لگاندے نيں لیکن ایہ محض بدگمانی اے۔ روایات توں زیادہ توں زیادہ ایہ معلوم ہُندا اے کہ اوہ فیروز دے منصوبے توں واقف سن تے انہاں نے حضرت عمر رضی اللہ عنہ نوں پہلے توں خبردار کر دتا سی تاکہ آپ اپنا بچاؤ کر لین۔ سانوں کعب الاحبار تے ہرمزان دونے دے بارے وچ ہرگز بدگمانی نئيں کرنی چاہیے کہ دلاں دا حال اسيں نئيں جان سکدے نيں۔
عبیداللہ بن عمر نے ہرمزان نوں شدید اشتعال وچ قتل کيتا سی تے اوہ ایسا کردے وقت اپنے ہوش تے حواس وچ نئيں سن ۔ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے خلیفہ مقرر ہونے دے بعد نے عبیداللہ نوں ہرمزان دے بیٹے فحاذبان دے حوالے کے دتا کہ اوہ اپنے والد دا قصاص لے لاں لیکن انہاں نے عبیداللہ نوں معاف کر دتا۔ اس دے بعد حکومت کیتی جانب توں اک جیوری مقرر ہوئی جس نے عبیداللہ اُتے قصاص دی بجائے دیت دی سزا عائد کيتی۔ حضرت عثمان نے اپنی جیب خاص توں ہرمزان دی دیت ادا کر دتی۔
بارہ سال بعد حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دی شہادت دے بعد جدوں باغیاں نے اقتدار اُتے قبضہ کر ليا تاں انہاں نے اس مقدمے نوں دوبارہ کھولیا تے عبید اللہ بن عمر رضی اللہ عنہما نوں قتل کرنے دی کوشش کيتی جس وچ اوہ کامیاب نہ ہوئے سکے۔ اس توں اندازہ ہُندا اے کہ انہاں باغیاں نوں ہرمزان توں خاص ہمدردی سی۔ عین ممکن اے کہ انہاں نے ایسا کر کے اپنے ایرانی ساتھیاں دے جذگل کيتی تسکین کرنا چاہی ہوئے۔ اُتے ایہ سب قیاس آرائیاں ہی نيں، فحاذبان دی روایت توں اس گل دا پورا امکان موجود اے کہ ہرمزان بے گناہ سن تے ایہ محض اتفاق ہی سی کہ قتل توں اک دن پہلے فیروز انہاں توں گپ شپ لگیا رہیا سی۔ سانوں وی انہاں دے بارے وچ حسن ظن توں کم لینا چاہیے۔
اک عجیب گل ایہ اے کہ موجودہ دور دے بعض قوم پرست ایرانی اس نظریہ سازش نوں قبول کردے نيں۔ انہاں دا موقف ایہ اے کہ چونکہ عرباں نے ایرانیاں نوں شکست دے کے انہاں دی قومی توہین دی سی، اس وجہ توں ایرانی اس گل وچ حق بجانب سن کہ اوہ اپنا انتقام لیندے۔ فیروز نے حضرت عمر نوں شہید کر کے ایرانیاں دی طرف توں ایہ فریضہ انجام دے دتا۔ جدوں سولہويں صدی عیسوی وچ ایران وچ صفوی خاندان نوں غلبہ نصیب ہويا تاں ایتھے دے شہر کاشان وچ فیروز دا اک شاندار مزار تعمیر کيتا گیا تے اسنوں قومی ہیرو نوں درجہ دے دتا گیا۔ موجودہ دور وچ ہور مسلم حکومتاں نے اس مقبرے نوں گرانے دا مطالبہ کيتا تاں ایران وچ اس دے خلاف شدید مظاہرے ہوئے۔ محمد علی ای، جو کہ ایرانی ورثے دی حفاظت وچ شامل تحریک دا حصہ نيں، نے اس موضوع اُتے اک مضمون لکھیا، جس دے چند اقتباست ایہ نيں:
فیروزان دا مقبرہ جو کہ امام ابو لؤلؤ کہلاندے نيں،صوبہ اصفہان دے شہر کاشان وچ اے تے اس وقت زائرین دے لئی بند کيتا جا رہیا اے۔ ایہ اعلان کيتا جا رہیا اے کہ اس مقبرے نوں اسلامی حکومت توڑنے دا حکم دے رہی اے۔
ایرانیاں دا اک وڈا مجمع منگل، 26 جون (2007) نوں گورنر دے دفتر دے باہر اکٹھا ہويا او راس نے ایرانی ورثے تے اک ایداں دے مزارکی ممکنہ تباہی تے بندش دے خلاف آواز اٹھائی جو کہ ستويں صدی عیسوی وچ عرب حملہ آوراں دے خلاف ایرانی جدوجہد دی علامت اے۔ بعض لوکاں دا خیال اے کہ [فیروز] اک قابل احترام صوفی تے شیعہ سن ۔ عمر بن خطاب، مسلماناں دے دوسرے خلیفہ 645 وچ فیروز دے ہتھوں قتل ہوئے سن ۔۔۔۔۔ " فیروزان دا ایہ عمل اس ظلم دے خلاف رد عمل سی جو عرب مسلمان حملہ آوراں نے ایران وچ کیتے سن تے جس دے نتیجے وچ ساڈے ملک وچ قتل عام، ریپ تے لُٹ مار دے واقعات ہوئے۔ اسيں ایرانی اپنے خلاف ہونے والے جرائم نوں نہ تاں کدی معاف کرن گے تے نہ ہی بھولاں گے۔" اک احتجاج کرنے والے نے کہیا۔
بعض عرب تے مسلمان تریخ دان، فیروزان دی بہادری تے ہیرو ازم اُتے پردہ ڈالنے دے لئی دعوی کردے نيں (جو کہ ابن شہاب دی بیان کردہ روایت اے کہ) فیروزان نے عمر نوں جزیہ اُتے بحث کرنے دی وجہ توں قتل کيتا سی۔ صفوی دور حکومت وچ جدوں شیعہ مسلمان اقتدار وچ آئے ، تاں اس خاندان نے انہاں نوں [فیروزان نوں] بابا شجاع الدین (مذہب دے لئی بہادری دا مظاہرہ کرنے والا) دا لقب دتا تے ایہ دعوی کيتا کہ اوہ اک پکے شیعہ تے شہید سن ۔
اک ہور احتجاج کرنے والے نے غصے وچ کہیا: "وہ کہندے نيں کہ اوہ ایتھے دفن نئيں اے۔۔ بعض کہندے نيں کہ اوہ مسلمان ہی نئيں سن ۔۔۔ تاں فیر کیہ ہویا؟ کچھ وی اے، ایہ مقبرہ انہاں دی علامت اے، ایہ ساڈے مذہب تے غیر مہذب حملہ آوراں دے خلاف جدوجہد دی علامت اے۔ " اک ہور احتجاج کرنے والے نے وادھا کيتا: "اگر ابو لؤلؤ کوئی عرب ہُندا تاں اوہ اسنوں گرانے دی بجائے اس دے مزار اُتے سونے دا گنبد بنواندے۔ لیکن نئيں ، نئيں۔۔۔ اوہ اس مقبرے نوں گرانا چاہندے نيں، محض اس وجہ توں کہ اوہ اک ایرانی سی۔ اک معزز ایرانی۔ ایہ ایرانی قوم دی توہین اے۔"۔۔۔
فیروزان دا مقبرہ کاشان نے فنس جانے والی سڑک اُتے اے۔ اسنوں گیارہويں صدی وچ تعمیر کيتا گیا تے اس دا آرکی ٹیکچر ایرانی تے خوارزمی شاہی خانداناں دے طرز تعمیر دا اے۔ اس وچ اک صحن، اک پورچ تے مخروطی گنبد اے جس اُتے ہلکے نیلے رنگ دی ٹائلاں لگیاں نيں تے اس دی چھت اُتے پینٹ کيتا گیا اے۔ اس دی تعمیر دی اصل تریخ نامعلوم اے لیکن چودھواں صدی دے نصف آخر وچ اسنوں بھرپور انداز وچ بنایا گیا تے اس دی قبر دے اُتے اک نواں پتھر نصب کيتا گیا۔ [4]
حضرات ابوبکر تے عمر دے دورماں حضرت علی دا کردار کيتا سی؟
حضرت علی، حضرات ابوبکر تے عمر رضی اللہ عنہم دے دور وچ مرکزی کابینہ دے رکن سن ۔ اس کابینہ وچ انہاں دے علاوہ حضرت عثمان، عبدالرحمن بن عوف، طلحہ، زبیر، معاذ بن جبل، ابی بن کعب، تے زید بن ثابت رضی اللہ عنہم وی شامل سن ۔[5] تمام معاملات مشورے توں طے کیتے جاندے سن جس وچ حضرت علی پوری دیانتداری توں شریک ہُندے تے انہاں دے مشورے نوں بے پناہ اہمیت دتی جاندی۔ ایتھے اسيں چند مثالاں پیش کر رہے نيں:
1۔ مرتدین دے خلاف جنگ دے لئی صدیق اکبر بذات خود نکلے تاں حضرت علی رضی اللہ عنہما نے انہاں نوں ایہ کہہ کے روکیا: ’’اے خلیفہ رسول اللہ! آپ کتھے تشریف لے جا رہے نيں؟ ہن وچ آپ نوں اوہی گل کہواں گا جو احد دے دن رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے آپ نوں فرمائی سی۔ اپنی تلوار نیام وچ رکھیے تے اپنی ذات دے متعلق سانوں پریشانی وچ مبتلا نہ کیجیے۔ اللہ دی قسم! جے آپ دے ذات دے سبب سانوں کوئی مصیبت پہنچی تاں آپ دے بعد اسلام دا ایہ نظام درست نہ رہ سکے گا۔‘‘[6]
2۔ غزوہ روم دے موقع اُتے حضرت علی مشورہ وچ شریک ہوئے تے بہترین رائے دتی جسنوں حضرت ابوبکر نے پسند کيتا۔
3۔ مرتدین دی جانب توں مدینہ اُتے حملے دا خظرہ ہويا تاں حضرت ابوبکر نے مدینہ آنے والے رستےآں اُتے لشکر مقرر کیتے جنہاں دے سربراہ حضرت علی، زبیر، طلحہ تے عبداللہ بن مسعود سن ۔ رضی اللہ عنہم۔[7]
4۔ حضرت علی، عہد فاروقی وچ چیف جسٹس دے عہدے اُتے فائز رہے۔[8]
6۔ حضرت عمرنے ارادہ کيتا کہ ایران دیاں جنگاں وچ اوہ خود قیادت کرن۔ حضرت علی نے انہاں نوں منع کيتا تے کہیا: ’’ ملک وچ نگران دی منزل مہراں دے اجتماع [تسبیح] وچ دھاگے دی ہُندی اے کہ اوہی سب نوں جمع کیتے رہندا اے تے اوہ جے ٹُٹ جائے تاں سارا سلسلہ بکھر جاندا اے تے فیر کدی جمع نئيں ہوئے سکدا اے۔ اج عرب اگرچہ قلیل نيں لیکن اسلام دی بنا اُتے کثیر نيں تے اپنے اتحاد تے اتفاق دی بنا اُتے غالب آنے والے نيں۔ لہذا آپ مرکز وچ رہیاں تے اس چکی نوں انہاں دے ذریعہ گردش داں تے جنگ کيتی اگ دا مقابلہ انہاں نوں کرنے دتیاں آپ زحمت نہ کرن کہ جے آپ نے اس سرزمین نوں چھڈ دتا تاں عرب چاراں طرف توں ٹُٹ پڑاں گے اورسب اس طرح شریک جنگ ہوئے جاواں گے کہ جنہاں محفوظ تھاںواں نوں آپ چھڈ کے گئے نيں ، انہاں دا مسئلہ جنگ توں زیادہ اہم ہوئے جائے گا۔ان عجمیاں نے جے آپ نوں میدان جنگ وچ دیکھ لیا تاں کدرے گے کہ عربیت دی جان ایہی اے۔ اس جڑ نوں کٹ دتا تاں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی راحت مل جائے گی تے اس طرح انہاں دے حملے شدید تر ہوئے جاواں گے تے اوہ آپ وچ زیادہ ہی طمع کرن گے۔۔‘‘[9]
7۔ حضرت عمر نے دو مرتبہ شام دا سفر کيتا تاں دونے مرتبہ قائم مقام خلیفہ حضرت علی نوں بنا کے گئے۔ [10]
کتب حدیث تے آثار دا جائزہ لیا جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ بے شما رمواقع اُتے حضرت علی رضی اللہ عنہ دی رائے دے مطابق فیصلہ ہويا۔ اس توں معلوم ہُندا اے کہ آپ نے پہلے دونے خلفاء دے دور وچ پوری طرح انہاں دا نال دتا تے حکومتی معاملات وچ شریک رہے۔ اگلے باب وچ اسيں بیان کرن گے کہ حضرت عثمان رضی اللہ عنہ دے دور وچ تاں آپ نائب خلیفہ سن ۔
خلاصہ باب
· حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ دی خلافت اُتے تمام مہاجرین تے انصار بشمول حضرت علی، زبیر تے سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہم دا اتفاق سی۔
· قبائلی چپقلش دے باعث فتنہ ارتداد پیدا ہويا لیکن صحابہ کرام نے یکجہتی دے نال اسنوں ختم کر دتا۔
· حضرت عمر نوں باہمی مشورے دے بعد حضرت ابوبکر رضی اللہ عنہما نے نامزد کيتا۔
· حضرت عمر نے حضرت خالد بن ولید رضی اللہ عنہما نوں انہاں دی خطرات مول لینے دی عادت تے مسلماناں وچ پیدا ہونے والی شخصیت پرستی دے سبب معزول کيتا۔ انہاں دونے بزرگاں وچ بہترین تعلقات رہے تے خالد نے اپنی جائیداد وی حضرت عمر دے ذریعے ہی تقسیم کروائی۔
· حضرت عمر دی شہادت اک ایرانی دے جوش انتقام دا نتیجہ سی اُتے اس سلسلے وچ کِسے نظریہ سازش دے لئی کچھ زیادہ ثبوت موجود نئيں نيں۔