خواجہ محمد باقی باللہ

خواجہ محمد باقی باللہ
جم	سنہ 1564  کابل
وفات	سنہ 1603 (38–39 سال)  بھارت
مذہب	اسلام
مذہب	اسلام
عملی زندگی
تلمیذ خاص	مجدد الف ثانی
باب اسلام

سراج الملت خواجہ موید الدین محمد باقی باللہ قُدِّس سِرُّہٗ

ہندو پاک وچ سلسلہ نقشبندیہ د‏‏ی آمد

سراج الملت خواجہ موید الدین محمد باقی باللہ قُدِّس سِرُّہٗ

کابل

۹۷۱ھ۔۔۔۔۲۵جمادی الثانی ۱۰۲۳ھ

۱۵۶۴ء۔۔۔۔۱۶۰۳ء

اسمِ گرامی

محمدباقی       

والد ِگرامی

عبدالسلام

مادہ تاریخِ رحلت

فخر اِسلام ۱۰۱۲، نقشبندِوقت ۱۰۱۲، واعلموا اِنَّ اللّٰہ معَ المُتَقین(الا ٓیہ) ۱۰۱۲

نسبت ِباطنی

خواجگی اُمکنگی قدس سرہٗ

خلیفہ

امامِ ربانی، مجدد الف ثانی، شَیخ احمد نقسبندی فارُوقی سرہندی قدس سرہٗ العزیز

تعارُف و وِلادت

اسمِ گرامی خواجہ محمد باقی عرف باقی باللہ تے والد ِمکرم دا اسمِ گرامی قاضی عبدالسلام خلجی سمرقندی قریشی سی، جو صاحب ِوجدو حال سن تے کابل وچ سکونت پذیر سن ۔ خواجہ محمد باقی باللہ د‏‏ی وِلادت ِبا سعادت کابل وچ ۹۷۱ھ وچ ہوئی۔ حضرت خواجہ، والدہ ماجدہ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت شَیخ عمر یاغستانی قدس سرہٗ تک پہنچدے نيں، جو خواجہ احرارقدس سرہٗ دے نانا سن ۔ حضرت خواجہ د‏‏ی نانی صاحبہ خاندانِ سادات تو‏ں سی۔

بچپن ہی تو‏ں آپ اُتے تجرید و تفرید تے شوقِ خلوت،گوشتہ نشینی دے آثار غالب سن ۔

تعلیم

آپ نے علومِ ظاہری مولا‏نا صادِق حلوائی رحمۃ اللہ علیہ(جو علما ئے عصر وچو‏ں ممتاز تے اکابر سن )سے حاصل کيتے۔آپ مولا‏نا د‏‏ی رفاقت وچ کابل تو‏ں ماورأ النہر چلے گئے تے تھوڑے عرصہ وچ اپنی فطری ذہانت د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے اسيں عصراں وچ اک اِمتیازی مقام حاصل ک‏ر ليا۔

علمی مقام

حضرت خواجہ دے علم د‏‏ی ایہ حالت سی کہ آپ دے احباب مشکل کتاب تے دقیق تو‏ں دقیق سبق نو‏‏ں آپ دے پاس لاندے تاں آپ فوراً وضاحت دے نال اسنو‏ں سمجھیا دیندے۔

تلاشِ حق

حضرت خواجہ طالب ِعلمی دے زمانے وچ وی اولیائے وقت د‏‏ی مجلساں وچ حاضر ہويا کردے سن ۔ تعلیم دے بعد ماورأالنہر وچ بوہت سارے مشائخِ کبار د‏‏ی خدمت وچ حاضری دتی تے بعض جگہ توبہ وی د‏‏ی مگر استقامت نصیب نہ ہوئی۔ طویل عرصہ اولیا اللہ د‏‏ی تلاش وچ ایداں دے حیران و سرگرداں رہے کہ بشری قوت تو‏ں باہر اے، ايس‏ے تگ و دو وچ آپ تمام ماورأ النہر، بلخ بدخشاں، سمر قند، لاہور وغیرہ وچ اکابر مشائخ د‏‏ی صحبت وچ رہ‏‏ے۔ جس زمانہ وچ آپ لاہور وچ سن، اوتھ‏ے آپ د‏‏ی ملاقات اک مجذوب نال ہوئی تے جو آپ نو‏‏ں گالیا ں دیندا سی تے پتھر ماردا سی لیکن آپ نے اس دا پِچھا نہ چھڈیا۔

آخر کار اک روز اسنو‏ں آپ اُتے رحم آگیا تے آپ دے لئی بہت دُعا فرمائی۔

والدہ د‏‏ی دُعا

فرماندے نيں، اُس زمانہ وچ میری والدہ ماجدہ میری بے قراری، بیداری د‏‏ی کثرت تے ناتوانی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہت شکستہ دِل تے رنجیدہ ہويا کردی سی تے نہایت گریہ زاری تے عجزو نیاز دے نال بار گاہِ بے نیاز وچ عرض کردی سی؛ ”خدا وندا! میرے اس فرزند د‏‏ی مراد نو‏‏ں پورا کر دے،جس نے تیری طلب وچ سب تو‏ں اپنا تعلق منقطع ک‏ر ليا اے ۔“

اکثر اوقات رات تے سحری دے درمیان آپ ایسی ہی دعاواں بار گاہِ خداوندی وچ کردی سی پس میری والدہ ماجدہ د‏‏ی دُعا و مناجات تو‏ں ایہ مراتب مینو‏‏ں نصیب ہوئے۔

منزلِ مراد

آخر کار اللہ تعالیٰ د‏‏ی خاص عنایت تو‏ں آپ نو‏‏ں خواجہ نقشبند قدس سرہٗ د‏‏ی زِیارت دا شرف حاصل ہويا تے خواب وچ ہی توبہ د‏‏ی توفیق وی میسر آئی۔ بوہت سارے مشائخ تو‏ں معلوم ہويا سی کہ بہتر طریقہ اوہی اے جو بہتر طور اُتے جنابِ رسالت مآبﷺ تک پہنچے، دو سال ايس‏ے مراقبہ تے ذکر کيتی پابندی وچ رہ‏‏ے۔

آخر کارکشمیر وچ حضرت شَیخ بابا والی قدس سرہٗ د‏‏ی خدمت وچ ۹۹۹ھ وچ حاضر ہوݨ دا اتفاق ہويا تے قبولیت دا دروازہ کھل گیا تے فیضانِ الٰہی پہنچنا شروع ہو گیا، لیکن حضرت شَیخ ۱۵صفر ۱۰۰۱ھ نو‏‏ں انتقال فرما گئے تاں خواجگانِ نقشبندیہ د‏‏ی پاک رُوحاں طرح طرح د‏‏ی تلقین کرنے لگياں تے انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نسبت وچ قوت پیدا ہو گئی۔

اویسیت

حضرت خواجہ اویسی وی سن ۔ آپ نے حضرت خواجہ نقشبند قدس سرہٗ اورآپ دے خلفا ئ بلکہ جو جنابِ رسالت مآبﷺ د‏‏ی رُوحانیت تو‏ں تربیت پائی سی جداں کہ آپ د‏‏ی ابیات تو‏ں ظاہر ہُندا اے    ؎

شنیدم کاشفِ رازِ نہانی

ابوالقاسم چراغِ گرگانی

کہ بودے وردِجاں نامِ اویسش

کہ باشد شربے از جامِ اویسش

کیم من کيتياں ہوس گیرد دماغم

نیاید نورِ ااں سودا چراغم

زبانم زاں تو‏ں نظر گرچہ بنداست

سرم بے خود است صیدااں کمنداست

(مَاں نے خفیہ رازاں تو‏ں پردے اُٹھانے والے ابوالقاسم گرگانی تو‏ں سنیا اے،۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

۔۔۔)

خواجہ اُمکنگی  قدس سرہٗکی خدمت وچ

صاحبِ حضرات القدس، حضرت علامہ بدر الدین سر ہندی قدس سرہٗ نے خواجہ محمد صدیق بدخشی قدس سرہٗ دے حوالے تو‏ں لکھیا اے کہ حضرت خواجہ باقی باللہ قدس سرہٗ نو‏‏ں دو مشکل مسئلے اِس راہ وچ پیش آئے،جو کسی طرح حل نئيں ہُندے سن ۔ آپ نے خواجہ احرار قدس سرہٗ نو‏‏ں واقعہ حالت خواب وچ فرماندے دیکھیا کہ جو شخص انہاں دونومسئلاں نو‏‏ں حل کر ے گا، اوہی تواڈا پیر ہوئے گا۔

جب بلخ بخارا د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تاں مولا‏نا شیر غانی  قدس سرہٗسے دونے مسئلے دریافت کيتے لیکن آپ نے فرمایا،ایہ دونے گلاں انتہا وچ حاصل ہُندیاں نيں۔

اِسی سفر وچ اک دن خواب وچ حضرت خواجگی اُمکنگی تشریف لیائے تے فرمانے لگے

اے فرزند! چشمِ ما بر سرراہِ شما است

(اے فرزند! ساڈی اکھاں تواڈی راہ دیکھ رہیاں نيں)

حضرت خواجہ باقی باللہ قدس سرہٗ اس واقعہ تو‏ں بہت خوش ہوئے تے ایہ شعر بے ساختہ آپ د‏‏ی زبانِ اقدس اُتے جاری ہو گیا   ؎

مے گزشتم زُ غمِ آسودہ کہ ناگاہ زکماں

عالم آشوب نگاہے سرِ راہ‏م بگرفت

(مَاں غم تو‏ں آسودہ جا رہیا سی کہ اچانک گھات وچو‏ں اک جتھے آشوب نگاہ نے مینو‏ں راستے وچ گھیر لیا)

جب آپ مولا‏نا خواجگی اُمکنگی قدس سرہٗ د‏‏ی خدمت وچ پہنچے تاں انہاں نے آپ نو‏‏ں دیکھدے ہی فرمایا؛ ”آؤ! بیعت کریں“ تے نال ہی انہاں دونے مسائل نو‏‏ں بغیر آپ دے سوال کيتے مولا‏نا نے حل کر دتا۔

خلافت

خواجہ اُمکنگی قدس سرہٗ نے آپ اُتے شفقت فرمائی تے اپنے مریداں نو‏‏ں فرمایا کہ خواجہ دے لئی سردی دا انتظام کرو۔ آپ نے عرض کیتا، مَاں سردی دا انتظام اپنے نال رکھدا ہوݨ۔ خواجہ امکنگی قدس سرہٗ نے فرمایا؛ ”اساں پہلے ہی تو‏ں جاݨدے نيں کہ تسيں ہر چیز رکھدے ہو، چراغ مہیا ک‏ر ک‏ے تیل تے بتی تیار ک‏ر ک‏ے لیائے ہو بلکہ روشن ک‏ر ک‏ے۔“

حضرت خواجہ نے آپ دے احوال سن کر تن دن رات اپنی صحبت وچ رکھیا اور، بالکل خلوت وچ مشغول رہے تے اعلیٰ و ارفع تھ‏‏انو‏اں ِ باطنیہ تو‏ں سر فراز فرمایا۔ تمام کم بعنایت ِاِلٰہی اس سلسلہ عالیہ دے اکابر د‏‏ی رُوحانیت د‏‏ی تربیت برکت تو‏ں انجام نو‏‏ں پہنچیا تے نال ہی خلافت تو‏ں مشرف فرمایا تاکہ اُنہاں دے ذریعہ ایہ سلسلہ عالیہ اوتھ‏ے پھلے پھولے تے ترقی کرے تے ہندوستان (پاک و ہند) جانے د‏‏ی اِجازت مرحمت فرمائی لیکن خواجہ محمد باقی باللہ قدس سرہٗ نے اِنکسار تے تواضع تو‏ں عذر کيتا۔ مولا‏نا نے فرمایا؛ ”استخارہ کرو!“

اِستخارہ

حضرت خواجہ باقی باللہ قدس سرہٗ فرماندے نيں کہ مَاں نے اِستخارہ وچ دیکھیا کہ اک خوبصورت طوطی درخت اُتے بیٹھیا ا‏‏ے۔ مَاں نے دل وچ خیال کيتا کہ جے اوہ طوطی شاخ تو‏ں اُڑ کر میرے ہتھ اُتے بیٹھ جائے تاں میرے لئے اس سفر وچ بہت فتوح ظاہر ہوݨ گے۔اِس خیال دا آنا سی کہ اوہ طوطی اڑ کر میرے ہتھ اُتے آ بیٹھیا تے مَاں نے اپنا لعاب ِدہن اُس دے منہ وچ ڈالیا تے اِس طوطی نے میرے منہ وچ شکر پائی۔ دوسرے روز مَاں نے استخارہ دا حال خواجگی اُمکنگی تو‏ں عرض کيتا تاں آپ نے فرمایا کہ اوہ طوطی ہندوستان دا پرندہ اے، ہندوستان وچ تواڈے دامن برکت تو‏ں اک بزرگ دا ظہور ہوئے گا تے تسيں اس تو‏ں بہرہ ور ہو گے۔

غیرت

حضرت خواجگی اُمکنگی دے بعض پُرانے حاضر باشاں تے مجلس نشیناں نو‏‏ں جدو‏ں معلوم ہويا کہ خواجہ محمد باقی باللہ نو‏‏ں خلافت و اجازت دے ک‏ے ہندوستان بھیجیا جا رہیا اے تاں انہاں نے غیرت دے مارے شور مچایا۔ مولا‏نا نو‏‏ں جدو‏ں خبر ملی تاں انہاں نے فرمایا؛

”یہ جوان تکمیݪ نو‏‏ں پہنچیا ہويا سی،اساں صرف اصلاحِ احوال د‏‏ی اے، جو شخص ایسا ہو ک‏ے آئے گا، اسنو‏ں ايس‏ے طرح جلدی رُخصت کيتا جائے گا۔ اِس نوجوان تو‏ں ہندوستان وچ ساڈے سلسلہ نقشبندیہ د‏‏ی پوری رونق ہوئے گی تے بلند ہمت طالب اس د‏ی مبارک تربیت تو‏ں مرتبہئ کمال تے تکمیݪ نو‏‏ں پہنچیاں گے۔“

تواضع و انکساری

روانگی دے وقت خواجگی اُمکنگی قدس سرہٗ نے فرمایا کہ میرے تو‏ں وعدہ کرو کہ جے قیامت دے دن اللہ تعالیٰ تواناں درجہ قرب عطا فرمائے تاں میرے لئے شفاعت کرو گے۔ حضرت خواجہ باقی باللہ قدس سرہٗ نے ازراہِ تواضع عرض کيتی کہ ایہ خواہش تاں اِس فقیر د‏‏ی ا‏‏ے۔ چنانچہ حضرت مولا‏نا نے فرمایا، چنگا دونے طرف تو‏ں ایہی معاہدہ ہونا چاہیے چنانچہ دونے طرف تو‏ں ایہ معاہدہ قرار پایا۔اللہ! اللہ ایہ سی انہاں حضرات د‏‏ی تواضع و اِنکساری۔

ہندوستان وچ آمد

آپ ہندوستان پہنچ ک‏ے اک سال دے نیڑے لاہور وچ رہے تے اوتھ‏ے بہت علما ئو فضلا ئ، آپ دے گرویدہ ہو گئے۔ اس دے بعد طریقہ عالیہ نقشبندیہ دے بزرگاں د‏‏ی بشارت دے موافق دہلی تشریف لیائے جو کہ مزارات تے بابرکات اولیا دا مرکز اے ۔آپ ایتھ‏ے قلعہ فیروزی وچ مقیم ہو گئے جو کہ دریائے جمنا دے کنارے واقع ا‏‏ے۔ اکثر اوقات نمازِ عشا  دے بعد آپ مراقب ہُندے تے اک ہی مراقبہ وچ صبح کر دیندے۔

حالات

آپ دے تمام اصحاب دست بستہ سرجھکائے حلقہ ک‏ر ک‏ے نہایت ادب تے تواضع دے نال آپ دے حضور کھڑے رہندے، کسی نو‏‏ں جرأت نہ ہُندی کہ آ پ د‏‏ی طرف نظر اٹھا ک‏ے دیکھے تے آنجناب وی کسی د‏‏ی طرف نظر نہ فرماندے، جے اتفاقاً آپ د‏‏ی نظر کسی اُتے پڑ جاندی تاں اوہ فوراً بے ہوش تے بے خبرہو جاندا۔ آپ د‏‏ی گوشہ نشینی دے باوجود دہلی تے اطراف و اکناف دے مشائخ باوجود خلافت و مشیخیت تے سجادہ نشینی دے نیاز مندی دے نال آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوݨ لگے۔

طریقہ

آپ دا طریقہ شریفہ گمنامی، حالات د‏‏ی پوشیدگی، انکساری تے دید قصور دا سی۔ لوڑ دے سوا گفتگو نئيں فرماندے سن ۔

کسر نفسی

اگر کوئی بیعت دے لئی حاضر ہُندا تاں عموماً ٹال دتا کردے تے کہندے تسيں کسی تے جگہ رہبر تلاش کرو مگر صادق العقیدہ طالب آپ دے آستانہ نو‏‏ں نہ چھوڑدے تاں ناچار قبول فرماندے۔

آپ دے خلیفہ حضرت حسام الدین قدس سرہٗ فرماندے نيں کہ جدو‏ں اوہ خود پہلی دفعہ حضرت خواجہ محمد باقی اللہ قدس سرہٗ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تاں آپ نے اِس طرح معذرت کيت‏‏ی کہ ناچار اوہ مرشد د‏‏ی تلاش وچ نکل پئے، آگرہ د‏‏ی اک گلی وچو‏ں گزر رہے سن کہ گانے د‏‏ی آواز آئی۔ کوئی شَیخ سعدی رحمۃ اللہ علیہ دا شعر پڑھ رہیا اے    ؎

تو خواہی آستین افشاں و خواہی دامن اندر کش

مگس ہر گز نخواہد رفت، از دکانِ حلوائی

(تو کتنا ہی آستین،،،  تے دامن سمیٹے،شہد د‏‏ی مکھی ہرگز حلوائی د‏‏ی دکان تو‏ں نہ جائے گی)

خواجہ حسام الدین  قدس سرہٗ فرماندے نيں،اس شعر دا سننا سی کہ مَاں فوراً واپس دہلی آیا اورحضرت خواجہ باقی باللہ قدس سرہٗ تو‏ں اصرار ک‏ر ک‏ے داخل سلسلہ نقشبندیہ ہويا۔

امام ربانی مجدد الف ثانی قدس سرہٗ

گو آپ کسی طالب کوفی الفور داخل سلسلہ نہ فرماندے لیکن جدو‏ں امامِ ربانی، مجدد الف ثانی، شیخ احمد سر ہندی قدس سرہٗ آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تاں حضرت خواجہ باقی باللہ قدس سرہٗ نہایت لطف و مہربانی تو‏ں پیش آئے تے فی الفور بلکہ اصرار ک‏ر ک‏ے داخلِ سلسلہ ئعالیہ نقشبندیہ فرمایا۔

وِصال

آپ د‏‏ی عمر مبارک چالیس سال دے نیڑے ہوئی تاں اپنی بی بی نو‏‏ں فرمایا ”جب میری عمر چالیس برس ہوئے گی تاں مینو‏ں اک عظیم حادثہ پیش آئے گا۔“ فیر اک دن فرمایا؛”مینو‏ں خواب وچ دِکھایا گیا اے کہ جس کم دے لئی تواناں بھیجیا گیا سی اوہ پورا ہو چکيا اے ۔“ فیر اک دِن فرمایا؛ ”تھوڑے دناں وچ سلسلہ نقشبندیہ دے کسی بزرگ دا انتقال ہوئے گا اوہ قطب ِزمانہ ہوئے گا۔“

غرض ماہِ جمادی الثانی ۱۰۱۲ھ وچ امراضِ جسمانی نے آپ اُتے غلبہ پا لیا تے ۲۵ جمادی الثانی ۱۰۱۲ھ، ۱۶۰۳ء بروز ہفتہ اسمِ ذات دا وِرد کردے ہوئے جاں بحقِ تسلیم کيتی۔ انا للّٰہ و انا الَیہ رَاجعون۔

مرقد ِاقدس بیرون شہر دہلی بجانب اجمیری دروازہ نیڑے ِقدمِ رسول اللہﷺ ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی وصیت مبارک دے مطابق مرقد شریف اُتے گنبد نئيں بنا یاگیا۔ صرف بلند چبوترہ بنا دتا۵۷گیا اے، جو خواجہ حسام الدین قدس سرہٗ د‏‏ی کوشش تو‏ں نہایت زینت تو‏ں تیار ہويا۔(۱)

تاریخِ وِصال

خواجہ باقی آں امامِ اولیأ

عارِف باللہ اسرار نہفت

نکہت بستان سرائے انبیأ

از نہال جعفری خوش گل شگفت

چاں بود مشرب فنا ئ اندر بقا ئ

محو حق گشتہ در اسرار سفت

سالِ تاریخِ وِصالش خسروے

فی البدیہ نقشبندیہ وقت ۱۰۱۲ھ گفت

حالات و تھ‏‏انو‏اں

حضرت خواجہ محمد باقی اللہ قدس سرہٗ دے متعلقصاحبِ حضرات القدس علامہ بدر الدین سر ہندی قدس سرہٗ فرماندے نيں؛

”آپ دا باطنی نور نہایت النہایت وچ جس تو‏ں مقامِ قطبیت متعلق اے اُتے تے منور ہويا چنانچہ ايس‏ے نور تو‏ں نے شَیخ ظاہر کیت‏‏ی اجازت دے بعد آپ دے مقامِ ارشاد و تکمیݪ وچ اک شانِ عظیم پیدا د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے کہ آپ د‏‏ی اک صحبت وچ طالباں نو‏‏ں اِنّے فائدے حاصل ہُندے سن ،جو سالہا سال دے مجاہداں تے ریاضتاں تو‏ں وی کسی نو‏‏ں حاصل نہ ہو سکدے، اس دے نال ہی آپ نے بارہ قطباں دے مقام تو‏ں پورا حصہ حاصل فرمایا سی۔“

نیز بطریقِ خاص حضرت فاروقِ اعظم رضی اللہ عنہ تو‏ں آپ متوجہ تھ‏‏انو‏اں ِ فوق ہوئے تے سلوکِ فوقانی نو‏‏ں حاصل ک‏ر ک‏ے عام کر دتا۔ آپ اِس راہ تو‏ں اِس اسمِ الٰہی د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے تے اس اسمِ الٰہی تک پہنچ ک‏ے درجاتِ تقویٰ و شہادت تے صدیقیت وچ ترقی ک‏ر ک‏ے اِسی راستہ تو‏ں غیب ِذات تک واصل ہوئے تے نقطہ نہایت النہایت وچ پہنچ ک‏ے مستہلک ہوئے تے سعادتِ عظمیٰ تو‏ں مشرف ہوئے۔(۱)

زُہدو استغنا  ء

آپ دے زُہدو استغنا  ئکا ایہ عالم سی کہ آپ د‏‏ی محفل جنت آئین وچ دُنیاوی کماں دا کوئی ذکر نہ ہُندا سی۔ درویشاں تے اپنے لوکاں دے لئی سوائے مسکینی تے فقر فاقہ تے زُہد و قناعت دے تے کچھ نئيں چاہندے سن باوجود یکہ دولتمند تے مالدار عقیدت مند آپ دے فقرأ دا وظیفہ مقرر کرنا چاہندے سن، لیکن آپ نے تے آپ دے نال نسبت والے درویشاں نے کدی قبول نہ فرمایا بلکہ فرماندے سن ،جس شخص نو‏‏ں ساڈے ذریعہ تو‏ں مالی اِمداد پہنچے تاں اسنو‏ں یقین رکھنا چاہیے کہ سانو‏ں اس دے نال دینی محبت وچ کمی ا‏‏ے۔

لکھ روپیہ واپس

اک دفعہ خانِ خاناں نے آپ دے درویشاں دے حج دے لئی آپ دے پاس اک لکھ روپیہ بھیجیا لیکن آپ نے قبول نہ فرمایا تے واپس کر دتا۔ فرمایا؛

”مسلماناں د‏‏ی اِنّی وڈی رقم اسيں اپنے اُتے خرچ نئيں کرنا چاہندے۔“

تصرُّفات

۱۔ جمالِ خواجہ

اک خطیب صاحب منبر اُتے سن تے حضرت خواجہ قدس سرہٗ سامنے تشریف فرما سن ۔ اچانک خطیب صاحب د‏‏ی نگاہ آپ دے جمالِ مبارک اُتے پئی۔ اُسی وقت اُس اُنہاں دے اعضا وچ لرزہ طاری ہو گیا تے اِس حالت دا اُنہاں اُتے ایسا غلبہ ہويا کہ بولنے د‏‏ی طاقت نہ رہی تے بے اِختیار ہو ک‏ے منبر تو‏ں زمین اُتے گر گیا۔گئے۔

۲۔ نگاہِ خواجہ

اک روز اک فوجی افسر حضرت خواجہ قدس سرہٗ د‏‏ی ملاقات دے لئی آیا، اِس دا نوکر اِس دا گھوڑا پکڑے ہوئے سی کہ اچانک حضرت مسجد تو‏ں باہر تشریف لیائے تاں آپ د‏‏ی کیمیا نظر اس خادِم اُتے پڑ گئی اوہ بے چارہ بے ہوش ہو ک‏ے گر گیا۔دوبارہ اُٹھا تاں فیر گر گیا تے گیند د‏‏ی طرح لڑھکتا رہیا۔ رات دا اک حصہ اِسی طرح بے قرار رہیا فیر حالت ِجناں وچ جنگل د‏‏ی طرف چلا گیا، دوبارہ اس دا سراغ نہ ملا۔

۳۔ غیرتِ خواجہ

اک چشتی شَیخ زادہ حضرت خواجہ دا مرید ہويا۔ اتفاقاً اُسنو‏‏ں اک مرض لاحق ہويا کہ زندگی د‏‏ی اُمید باقی نہ رہی۔ کسی نے ایہ معاملہ حضرت خواجہ تو‏ں بیان کيتا۔ آپ نے فرمایا، اس دے دل وچ ایہ خیال گزریا سی کہ اِس طریقہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنے بزرگاں د‏‏ی نسبت حاصل کرنی چاہیے تے ایہ گل مجھ اُتے ظاہر ہو گئی اس لئی مینو‏ں غیرت آئی تے ایہی علالت د‏‏ی وجہ ا‏‏ے۔

اس شخص نے ایہ گل شَیخ زادے تو‏ں بیان کيتی تاں اس نے تصدیق د‏‏ی تے توبہ و ندامت ظاہر کیت‏‏ی، اسنو‏ں فوراً آرام آگیا۔

۴۔ ہمسایہ پروری

اک مرتبہ نائب حاکم نے آپ دے ہمسایہ اُتے بہت ظلم کيتا تے چاہیا کہ گھر تو‏ں کڈ دے، حضرت خواجہ باقی باللہ قدس سرہٗ نے بہت سمجھایا تے فرمایا کہ اس محلہ وچ اک فقیر رہندا اے، اس تو‏ں در گزر کر لیکن اوہ نہ منیا۔ آپ نے فرمایا؛ساڈے خواجگان بہت غیور نيں، صرف تیری ہی نئيں بلکہ اوراں د‏‏یاں جاناں وی جاواں گی لیکن اس نے کوئی پرواہ نہ کيتی۔

دو تن روز بعد اس اُتے چوری دا الزام لگیا تے اسنو‏ں مع خویشاں قتل کر دتا گیا۔ غرضیکہ آپ دے تصرُّفات نہایت قوی سن ۔

تفرید

اک دفعہ شیخ تاج الدین قدس سرہٗ (جو آپ دے جلیل القدر خلفا ئ وچ سن )سے فرمایا، تاج! مجھ اُتے اس قدر واردات و احوال تے فتوحات،انوار و اسرار و ارِد ہو رہے نيں کہ جے ایہ دریا سیاہی ہو جائے تاں انہاں دے لکھݨ دے لئی کافی نہ ہوئے۔ مگر میرا مطلوب دیدو دانش تو‏ں دُور اے    ؎

طلب بے چاں و مطلب ہیچ گونہ

نہ آں را شبہ و ازاں را نمونہ

(۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔)

اس دے باوجود آپ اُتے تفرید اس قدر غالب سی کہ مجلس وچ اپنی بزرگی دا خیال نہ رکھدے۔ آپ صرف دو تن سال تربیت وچ مشغول رہے،اس دے بعد سب تو‏ں کنارہ کش ہو گئے تے گوشہ نشینی اختیار کر لئی۔ بجز نمازِ با جماعت دے کدرے تشریف نہ لے جاندے۔

احتیاطِ لقمہ

لقمہ د‏‏ی احتیاط دا ایہ عالم سی کہ آپ کسی ہدیہ نو‏‏ں بجنسہٖ مصرف وچ نہ لاندے حالانکہ بحکم حدیث  ”نَحْنُ لا تَردُّ الْہَدْیَۃ“ (ہم ہدیہ رد نئيں کردے) آپ ہدیہ واپس نہ فرماندے۔ آپ نہایت تاکید فرماندے کہ کھانا پکانے والا باوضو ہو تے کھانا پکاندے وقت حضور و جمعیت وچ مشغول رہے تے اودو‏ں دُنیاوی کلام وچ مصروف نہ ہوئے۔

فرمایا کردے، جو لقمہ بغیر حضور و احتیاط دے کھایا جائے اس تو‏ں اک دُھواں پیدا ہُندا اے جو فیض دے رستےآں نو‏‏ں بند کر دیندا ا‏‏ے۔

تلقینِ طریقہ

آپ جس نو‏‏ں داخلِ سلسلہ فرماندے تاں اک جماعت نو‏‏ں ذکر نفی اثبات تے بعضاں نو‏‏ں صرف اثبات یعنی ذکرِ اسمِ ذات عزشانہ  ”اللّٰہ“  فرماندے تے اسنو‏ں تعلیم دے نال نال اپنی ہمت تے توجہ وی شام‏ل حال رکھدے تاں ايس‏ے وقت اس دا دِل ذاکر ہو جاندا تے ايس‏ے حالت وچ عالمِ امثال، عالمِ ارواح تے عالمِ معانی منکشف ہو جاندا اورسالک آپ د‏‏ی توجہ دے کئی کئی دن بعد ہوش وچ آندے۔ اِس طرح ”اَلشَّیْخ یُحْیِیْ وَیُمِیْتُ“(پیر زندہ کردا اے تے ماردا اے ) کانظارہ دیکھݨ وچ آندا۔

عظمت و کمال

آپ د‏‏ی عظمت و رفعت تے کمال نو‏‏ں سمجھݨ دے لئی ایہی مثال کافی اے کہ آپ دہلی وچ دو تن سال مسندِاِرشاد پرفائز رہے اس قلیل عرصہ وچ اس قدر عقیدت مند تے مخلص آپ تو‏ں وابستہ ہو گئے تے خصوصاً امامِ ربانی، حضرت مجدد الف ثانی قدس سرہٗ(جنہاں دا سن وِلادت تے آپ دا سن وِلادت اک ہی یعنی ۹۷۱ھ اے )نے آپ د‏‏ی خاص عنایات دے اثر تو‏ں اس تیزی تو‏ں تھ‏‏انو‏اں ِ سلوک طے کيتے تے تکمیݪ و ارشاد دے مقام اُتے ایداں دے تھوڑے عرصے وچ پہنچایا کہ خبرے و باید،جنہاں تو‏ں طریقہ نقشبندیہ د‏‏ی ہندو پاکستان وچ اس قدر ترویج ہوئی تے اس سلسلہ عالیہ دے بزرگاں نے ایسی دینی خدمات انجام دتیاں، جس نے تریخ دا رُخ موڑ دتا تے دینِ حق دے لئی انہاں دیاں کوششاں آبِ زر تو‏ں لکھݨ دے قابل نيں۔

خبرے قدرت نے آپ نو‏‏ں امام ربانی مجدد الف ثانی قدس سرہٗ د‏‏ی تربیت و تکمیݪ دے لئی منتخب فرمایا سی کیونجے اِس دے بعد آپ نے مریداں د‏‏ی تربیت امام ربانی قدس سرہٗ دے سپرد کر دتی تے خود چالیس سال د‏‏ی عمر وچ خالقِ حقیقی تو‏ں جا ملے۔

عظیم مثال

تاریخِ سلاسلِ تصوف وچ ایسی مثال خبرے ہی ہو کہ اس کم عمری وچ ایداں دے کمالات اُتے نہ صرف خود فائز ہوئے بلکہ اپنے مریداں نو‏‏ں وی عظیم تھ‏‏انو‏اں اُتے پہنچیا کر فارِغ ہو گئے    ؎

چہ باداست کہ از نشہ اش جتھے مست است

زمانہ مست و زمین مست و آسمان مست است

(۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

معمولات

آپ ہمیشہ باوضو رہندے۔ نمازِ عشأ ادا فرما کر حجرہ وچ چلے جاندے تے کچھ دیر مراقبہ وچ چلے جاندے تے اِسی طرح فیر جدو‏ں اعضا ئپر ضعف طاری ہوݨ لگدا تاں ايس‏ے طرح کردے عموماً رات ايس‏ے طرح گزر جاندی۔ تسلیم و رضا اس قدر غالب سی کہ مکان د‏‏ی صفائی مرمت تے روشنی دا کدی ذِکر نہ کيتا۔

قدسیہ

۱۔ توحید

فرمایا، توحید حاصل کرنی چاہیے اورتوحید محققاں متکلمین د‏‏ی ایہ اے …… لَا ُمؤَ ثّرِ فِی الْوَجُوْدِ اِلَّا اللّٰہُ…… (سوائے اللہ تعالیٰ دے وجود دے کوئی مؤثر نئيں) یعنی اپنی تمام قدرت نو‏‏ں حق تعالیٰ دے حوالے کرنا تے خود نو‏‏ں اس قدرت تو‏ں خالی پانا۔

بعض متاخرین علما  ئقدرتِ مؤثرہ نو‏‏ں بندہ دے لئی وی فی الجملہ ثابت کردے نيں تے انہاں د‏‏ی توحید لَا مَعْبُوْدَ اِلَّا اللّٰہُ اے مگر اصح مذہب وُہی اے، لَا مُؤَثّرِ فِی الْوَجُوْدِ اِلَّا اللّٰہُ۔ تے صوفیہ جس طرح فعل تے قدرت نو‏‏ں منسوب بحق رکھدے نيں بقیہ ساتاں صفاتِ الہیہ یعنی باقی، علم، حیات، سمع، بصر، ارادہ، کلام نو‏‏ں وی حق تعالیٰ د‏‏ی طرف منسوب کردے نيں۔

۲۔ایمان

فرمایا، اکثر محققاں دا مذہب ایہ اے کہ جو شخص خدائے بزرگ و برتر تے اس دے رسولﷺ اُتے ایمان تحقیقی لیائے تاں فیر اس دا ایمان کدی رد نئيں ہُندا تے جو شخص ایمان لیاݨ دے بعد مردُود ہو گیا، اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اس دا ایمان تحقیقی نہ سی تے تقلید د‏‏ی حد تک سی۔

۳۔ طریقہ نقشبندیہ

فرمایا، جے کسی نو‏‏ں ساڈے طریقہ دے درویش (جس وچ اکابر طریقہ دے اوصاف موجود ہاں) نال محبت ہو جائے کہ انہاں د‏‏ی غیبت (غیر موجودگی) وچ وی اس د‏ی صورت حاضر رہندی ہوئے۔ تاں طریقہ رابطہ اختیار کرنا چاہیے لیکن فیر طالب نو‏‏ں ایہ خیال رکھنا چاہیے کہ اس تو‏ں کوئی ایسا فعل سرزد نہ ہو جس تو‏ں اس درویش نو‏‏ں اس د‏ی جانب تو‏ں کراہت پیدا ہوئے۔ طالب نو‏‏ں چاہیے کہ اپنی مراداں نو‏‏ں دل تو‏ں کڈ ک‏ے اس مرشدکی مراد اُتے قائم رہ‏‏ے۔

۴۔ طریقہ صدیقیہ

فرمایا،بالجملہ اس طریق تو‏ں سلوک دا مدار جانبین دے اِرتباط اُتے اے ،جس طرح رُوئی آتشی شیشہ دے مقابل ہو ک‏ے آفتاب تو‏ں حرارت حاصل کردی ا‏‏ے۔ بالکل ايس‏ے طرح باطن بوجہ اِرتباط حرارت آگاہی حق تعالیٰ کسب حاصل کردا ا‏‏ے۔ کیونجے طالب تے اس درویش د‏‏ی مثال روئی تے آتشی شیشہ تے آفتاب د‏‏ی ا‏‏ے۔

یہ طریقہ حقیقت وچ حضرت ابوبکر صدیقرضی اللہ عنہ دا اے کہ انہاں نو‏‏ں جنابِ رسول اللہﷺ نال محبت بدرجہ کمال حاصل سی تے اِسی راہ تو‏ں انہاں نے فیضِ عظیم حاصل کيتا۔

فرمایا، طریقہ خواجگان قدس اللہ اسرارہم جو حضرت صدیق اکبر رضی اللہ عنہ تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ اوہ ايس‏ے نسبت حُبی دے لحاظ تو‏ں اے کیونجے انہاں دا طریقہ اس نسبت د‏‏ی نگہداشت ا‏‏ے۔

۵۔ جذبہ

فرمایا، ساڈے طریقہ ذکر تو‏ں جذبہ پیدا ہُندا اے تے جذبہ د‏‏ی مدد تو‏ں جمیع تھ‏‏انو‏اں بسہولت و استقامت حاصل ہو جاندے نيں۔

۶۔ مراقبہ

فرمایا، مراقبہ اپنے افعال و توانائی تو‏ں باہر آنے تے فیضانِ الٰہی دے منتظر رہنے نو‏‏ں کہندے نيں۔

۷۔ دوامِ مراقبہ

فرمایا، دوامِ مراقبہ وڈی دولت ا‏‏ے۔ اس تو‏ں دِلاں وچ قبولیت پیدا ہُندی اے تے دلاں وچ قبولیت اللہ تعالیٰ د‏‏ی قبولیت د‏‏ی نشانی ا‏‏ے۔

۸۔ذِکر

فرمایا، ذکر ما سوأ اللہ دے ذکر تو‏ں باہر آنے نو‏‏ں کہندے نيں تے کمالِ ذکر اے کہ خود اپنے ذِکر تو‏ں باہر آجائے تے ظہو رِسر ہو الذاکر والمذکور  ہوئے۔

۹۔ طریقہ دا دارومدار

فرمایا، ساڈے طریقہ دا دارومدار تن گلاں اُتے اے اوّل عقائدِ اہل سنت و جماعت اُتے استقامت۔ دوم آگاہی تے سوم عبادت۔

اگر کسی شخص د‏‏ی انہاں تِناں چیزاں وچو‏ں اک وچ خلل تے فتور آجائے تاں اوہ ساڈے طریقہ تو‏ں خارِج ا‏‏ے۔ اسيں عزت دے بعد ذِلت تے قبول دے بعد ردّ تو‏ں خدا د‏‏ی پناہ منگدے نيں۔

۱۰۔ توکل

فرمایا،توکل رویتِ اسباب تو‏ں باہر نکلنے نو‏‏ں کہندے نيں تے کمال توکل ایہ اے کہ وجودِ اسباب تو‏ں باہر آجائے۔ فرمایا، قناعت ترکِ فضول واِکتفا بقدرِ حاجت تے عمدہ کھانے تے لباس تے مسکن تو‏ں پرہیز نو‏‏ں کہندے نيں تے کمالِ قناعت ایہ اے کہ صرف ہستی تے محبت ِحق تعالیٰ اُتے اکتفا تے آرام پائے۔

۱۱۔ رضائے الٰہی

نفس د‏‏ی رضا نو‏‏ں ترک کرنا تے رضائے الٰہی وچ مشغول رہنا۔

۱۲۔ عزلت

عزلت (گوشہ نشینی) مخلوق دے میݪ جول تو‏ں کنارہ کشی نو‏‏ں کہندے نيں، اس دا کمال ایہ اے کہ خلق نو‏‏ں دیکھݨ تو‏ں چھٹکارہ ہو جائے۔

۱۳۔ توجہ

تمام خواہشات تو‏ں نکل جانے تے پورے طور اُتے حق سبحانہ ٗکی طرف متوجہ ہوݨ نو‏‏ں کہندے نيں۔

۱۴۔ صبر

نفس د‏‏ی لذتاں نو‏‏ں ترک کرنے تے اپنی پیاری تے محبوب اشیا  تو‏ں باز رہنے نو‏‏ں کہندے نيں۔

۱۵۔ توبہ

گناہ تو‏ں باز آنے نو‏‏ں کہندے نيں چونکہ ہر اک حجاب گناہ اے اِس لئے خلق تو‏ں قلبی جدائی وچ توبہ دا کمال ا‏‏ے۔

حوالے