دریا خان سپہ سالار فوج جام نظام الدین 1490 ء
دریا خان سپہ سالار فوج جام نظام الدین 1490 ء ۔
ولہا دریا خان: تاریخِ سندھ وچ سچائی، بہادری تے قربانی دا امر کردار
آپ جے تریخ دے طالب علم نيں تاں میرے خیال وچ آپ بہت خوش نصیب نيں کہ صدیاں اُتے محیط کردار تے حقائق آپ دے سامنے عیاں توں ہُندے نيں، جنم توں لے کے سپرد خاک تک۔ جنگ و جدل، محلات تے مُحلاں وچ ہُندی ہوئی سازشاں، شاہی باراتاں تے اُنہاں محلےآں تے گلیاں توں اُٹھدے حاکماں دے جنازے، وفا تے وفا دی کوکھ توں اُگتی بیوفائی دی آکاس بیل، بستے تے ویران ہُندے ہوئے شہر تے بستیاں، ایہ سب آپ دے سامنے ہوئے رہیا ہُندا اے، بس ایہ آپ اُتے اے کہ آپ انہاں سارے مناظر نوں اپنے ذہن وچ کِداں تراشتے نيں۔
اس کہانی دی ابتدا مکلی دے قرب و جوار نال ہُندی اے۔ اک ایسا انسان جو غُربت، بیچارگی تے بے بسی دی دُھپ چھاواں وچ پلا۔ فیر 1475 وچ سندھ دے سلطان جام نندو نوں ملا، (جام نندو دے زمانے وچ سندھ دی سرحداں سبی تک پھیلی ہوئیاں سن) تے اوہ لڑکا جو اک چرواہے دی زندگی بسر کر رہیا سی ۔
اوہ لڑکا اپنی ذہانت دی وجہ توں وقت دے حاکم دے محل آ پہنچیا۔ جام نندو دی اکھ نے اس نوجوان دی ذہانت تے بہادری نوں پرکھ لیا سی، اس لئی اس دی اک بیٹے دی طرح پرورش کی، اُس نوں گھڑ سواری توں لے کے شمشیر زنی تے تیراندازی دی تربیت دتی، اپنی فوج دا سپہ سالار بنایا تے اسنوں دریا خان دا ناں دتا۔
15 برس دے بعد جدوں اسيں سندھ دے سرحدی شہر سبی دی تریخ اُتے نظر ڈالدے نيں تاں سانوں ایہ نوجوان دریا خان اک بہادر جنگجو دے روپ وچ نظر آندا اے۔ جام نندو دے زمانہ وچ ، ہرات توں سلطان حسین بایقرا دا حُکم چلدا سی، سلطان حسین دی فوج نے سندھ دے سرحدی شہر سبی اُتے حملہ کیتا جتھے امیر بہادر نامی جو جام نندو دا نائب مقرر سی ۔ منگولاں دے حملے وچ سندھی فوج نے شکست کھادی تے سبی اُتے ہراتیاں دا قبضہ ہويا۔
یہ واقعہ 1487 وچ ہويا تے ایتھے محمد ارغون (شاہ بیگ ارغون دا بھائی) عملدار دے طور اُتے مقرر ہويا۔ اس فتح دی وجہ توں ارغوناں دا رویہ وڈا کڑوا تے کرخت رہیا۔ آخر ٹھٹھہ وچ ایہ فیصلہ کیتا گیا کہ، دریا خان دی سپہ سالاری وچ ، سبی لشکر بھیجیا جائے تے ایسا ہی کیتا گیا۔ 1490 وچ ارغوناں تے دریا خان دی فوجاں دے درمیاں جنگ ہوئی جس وچ سلطان محمد ارغون ماریا گیا۔ ایويں دریا خان اک بہادر سپہ سالار دا اعزاز لے کے لُٹیا۔
’تریخ معصومی‘ دے مصنف، میر معصوم بکھری اس حوالے توں تحریر کردے نيں، "دریا خان نے اپنی ذہانت تے تدبر توں ملتان توں کیچ مکران تے کَچھ تک دا علائقہ سندھ دی حکومت وچ شامل کے لیا۔ ایہ سندھ دے لئی اک چنگا زمانہ سی ۔" اس دے اٹھارہ برس دے بعد یعنی 1508 وچ جام نظام عرف جام نندو نے اس بے بقا جتھے توں اکھاں مُونداں تاں ٹھٹھہ دے آسمان نے وی اپنا رنگ بدلنا شروع کیتا۔
جام نندو دی وفات دے بعد انہاں دا بیٹا جام فیروز حالے عمر وچ چھوٹا سی اس لئی تخت اُتے تاں بیٹھیا اُتے سلطنت دے سارے معاملات دریا خان نے سنبھالے۔ ایہ گل جام فیروز دی ماں مدینہ نوں ٹھیک نئيں لگی۔ تخت و تاج دی طاقت تے ہوس اچھے اچھاں دی اکھاں توں دید کھو لیندی اے۔
ایتھے وی کچھ ایسا ہی ہويا۔ جام نندو دی دریا خان توں شفقت دریا خان دے لئی اک امتحان بن گئی، اوہ نہ اس خاندان نوں چھڈنا چاہندا سی تے نہ انہاں توں لڑنا چاہندا سی تے نہ ہی دوسرےآں دے رحم و کرم اُتے چھڈنا چاہندا سی ۔ جدوں کہ جام نندو دے خاندان وچ غلط فہمیاں دی بنیاد اُتے شک و شبہات دی خاردار جھاڑیاں اُگنے لگاں کہ، کل کلاں نوں دریا خان نے تخت اُتے قبضہ کر ليا تاں کیتا ہوئے گا؟
میر معصوم بکھری تحریر کردے نيں، "جام فیروز کم عمر جوانی وچ تخت اُتے بیٹھیا سی اوہ اپنا زیادہ وقت حرم وچ گزاردا سی، اچھے بُرے دی تمیز کرنا اُس دے بس وچ نئيں رہیا۔
باہر آندا تاں اُس دی مجلس وچ مسخراں تے بھانڈاں دی بہتات ہُندی، شہریاں دی کوئی عزت نئيں رہی۔ دریا خان اُنہاں نوں رکدا تاں اُنہاں دی عزت وی نئيں کردے سن ۔ جس دی وجہ توں دریا خان اجازت لے کے سیہون دے نیڑے اپنی جاگیر ’گاہو‘ وچ آ کے رہنے لگے۔‘‘
جام فیروز دی انہاں حرکتاں تے بیوقوفیاں دی وجہ توں جام صلاح الدین نے سلطان مظفر گجراتی دی مدد توں ٹھٹھہ اُتے حملہ کیتا۔ مارچ 1512 وچ سندھ دے امیراں تے گجراتی لشکر دی مدد توں سندھ اُتے قبضہ کیتا تے جام فیروز بغیر کِسے مزاحمت دے تخت گاہ توں دستبردار ہوئے گیا۔ جدوں کہ جام صلاح الدین جو سمہ خاندان دے مشہور بادشاہ جام سنجر دا بیٹا سی اوہ فقط اٹھ ماہ ہی حکومت کر سکیا۔
اس منظرنامے توں واضح ہُندا اے کہ جام فیروز نوں اُس دے غیر سنجیدہ عوامل دی سزا ملی تے ماں بیٹے نوں دریا خان دی اہمیت دا احساس ہونے لگیا، اس ’نظریہ ضرورت’ دے تحت دونے ماں بیٹے دریا خان دے پاس گاہو پہنچے، دریا خان نے اپنے ظرف دا مظاہرہ کیتا تے انکار نہ کر سکیا۔
دریا خان نے ’بکھر‘ تے ’سیہون‘ توں لشکر اکٹھا کر کے ٹھٹھہ اُتے کامیاب حملہ کیتا جس دے نتیجے وچ جام فیروز 12 اکتوبر 1512 نوں فیر تخت نشین ہويا۔ دو تن برس گزر گئے مگر کدی کدائيں چین، سکون تے امن دی ہریالی کچھ لوکاں نوں اچھی نئيں لگتی، ڈالیاں اُتے جے کوئل بولے تاں اُنہاں نوں ایہ چنگا نئيں لگدا اُنہاں دے تصور وچ کوئل دی جگہ جے کاگا ہی بولے تاں چنگا۔
ارغوناں دے حملےآں دی وجہ توں سارے ملک وچ اک افراتفری سی پھیل گئی۔ مگر جام فیروز نے اس جلدی اگ توں بے پروا ہوئے کے، ٹھٹھہ چھڈ کے جنوب دی طرف پیر پٹھو دی راہ لئی۔ مگر دریا خان، جسنوں جام نندو نے ’مبارک خان‘ تے ’خان اعظم‘ دے لقب دتے سن، ارغوںاں دے سامنے ڈٹ گیا۔
22 دسمبر 1520 نوں بُدھ دا دن سی، جاڑا اپنے عروج اُتے سی تے ساموئی (مکلی توں شمال دی طرف) جنگ دا میدان تیار سی ۔ ارغون تے دریا خان دے لشکراں وچ ایہ جنگ ہوئی تے ارغوناں نوں فتح حاصل ہوئی۔
دریا خان دے قتل دے متعلق متضاد حوالے نيں۔ کچھ مؤرخین دا کہنا اے کہ، شام دے وقت میدان جنگ وچ ، دریا خان اک تنگر بردی قبتاش ناں دے ارغون دے ہتھوں قتل ہوئے۔ جدوں کہ میر محمد پورانی اپنی کتاب ’نصرت نامہ ترخان‘ (1560) وچ لکھدے نيں کہ، "ٹھٹھہ دی فتح دے بعد شاہ بیگ ارغون نے قیدی سپہ سالار دریا خان نوں اپنی تلوار توں خود قتل کیتا۔ " کچھ وی ہويا ہوئے اُتے دونے صورتاں وچ اک بہادر تے دھرتی توں سچے انسان دا اس دنیا توں بے وقت چلے جانا ہی نتیجہ ٹھہرا۔
دریا خان نے اکھاں مونداں تاں جام فیروز شاہ بیگ ارغون دے سامنے پیش ہويا تے سندھ نوں دو حصےآں وچ تقسیم کر دتا گیا۔ سیہون توں جنوب دی طرف دا حصہ جام فیروز نوں دتا گیا تے سندھ دے شمالی حصے اُتے ارغوناں دا قبضہ ہويا۔
آپ جے مکلی وچ جام نندو دی آخری آرامگاہ دی طرف جا رہے نيں تاں تھوڑا پہلے راستے دی کبھے طرف آپ نوں اک شاندار چار دیواری نظر آئے گی جس دے اندر جانے دے لئی آپ نوں دو دروازے نظر آئیاں گے۔ اک دروازہ جنوب دی طرف اے تے دوسرا مشرق دی طرف۔ ایہ سنگتراشی دے حوالے توں انتہائی شاندار دروازے نيں۔