سندھ

سندھ
صوبا
کھبے تو‏ں سجے: موہن جو دڑو، فیض محل، لینسڈائون پل دے متصل لینسڈائون پل تے قلعہ رانی کوٹ
پرچم مہر
عرفیت: مہران (باب)، باب الاسلام
سندھ دا محل وقوع
مُلک	Pakistan
قیام	1 جولائ‏ی 1970
پایہ تخت	کراچی
حکومت
• قسم	خود مختار صوبائی حکومت
• چیف سیکریٹری سندھ	اعظم سلیمان خان
• مقننہ	صوبائی اسمبلی
• عدالت عدلیہ	سندھ عدالت عالیہ
رقبہ
• کل	۱۴۰,۹۱۴ مربع کلومیٹر (۵۴,۰۰۰ مربع میل)
رقبہ درجہ	تیسرا
آبادی (2017)
• کل	۴۷,۸۸۶,۰۵۱
• درجہ	دوسرا
نام آبادی	سندھی
زباناں
• صوبائی	سندھی
• دفتری	انگریزی
• قومی	اردو
منطقۂ وقت	PKT (UTC+5)
آیزو 3166 رمز	PK-SD
قومی اسمبلی وچ نشستاں	75
صوبائی اسمبلی وچ نشستاں	168
ضلعے	30
تحصیلاں	119
یونیئن کونسلاں	1108
ویب سائٹ	sindh.gov.pk

سندھ (انگریزی: Sindh)، پاکستان دا صوبا اے، جو جنوبی ایشیا دے قدیم تہذیبی ورثے تے معاشی تے صنعتی سرگرمیاں دا مرکز ا‏‏ے۔ سندھ پاکستان دا جنوبی حصہ ا‏‏ے۔ سندھ د‏‏ی صوبائی بولی سندھی تے صوبائی راجگڑھ کراچی اے۔

ایتھے وکھریاں بولیاں بولن والے گروہ تے رہتلاں والے لوک وسدے نیں۔ پاکستان بنن توں مگروں ایتھے اردو بولن والے لوک آے۔ پاکستان دے ہور پاسیاں توں وی ایتھے لوک آ کے وس رہے نیں ۔ شمالی سندھ وچ سرائیکی، اندرون سندھ وچ سندھی تے کراچی وچ اردو بولی جاندی اے۔ جنوبی اضلاع وچ پنجابی بولی جاندی اے۔ سندھ دے شمال مغرب وچ بلوچستان، شمال وچ پنجاب، مشرق وچ راجستھان تے جنوب مشرق وچ بھارت تے جنوب وچ عرب سمندر اے۔

پاکستان دا سبھ توں وڈا شہر کراچی وی ایسے صوبے وچ اے۔

ناں

سندھ دا صوبا تے ایہدے وچ وسن والیاں دا ناں ایس صوبے وج وگن والے دریا سندھ توں آیا اے۔ سندھ سنسکرت بولی دا لفظ اے جیہدا مطلب دریا اے۔ ایہ ہن ایس دریا لئی ای ورتیا جاندا اے۔ یونانیاں ایہنوں انڈس آکھیا۔ ایرانی اس دریا دے آلے دوالے دے تھاں نوں سندھ کہندے سن تے اوہدے توں بعد ہند بنیا۔

ناں وجہ

لفظ ’’سندھ‘‘ دراصل دریائے سندھ ای تو‏ں مستعار اے، جو سنسکرت لفظ ’’سندھو‘‘ د‏‏ی موجودہ شکل ا‏‏ے۔

سندھ د‏‏ی صوبائی علامات (غیر سرکاری)

صوبائی جانور
صوبائی پرندہ
صوبائی پھُل
صوبائی درخت
صوبائی کھیل

آب و ہو‏‏ا

ذیلی منطقہ حارہ وچ واقع ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سندھ د‏‏ی عمومی آب تے ہو‏‏ا، گرم تے خشک اے جدو‏ں کہ ساحلی علاقےآں دا موسم قدرے مرطوب ا‏‏ے۔ پر، گرمیاں (باالخصوص مئی۔ جون) وچ موسم سخت گرم تے سردیاں (باالخصوص دسمبر۔ جنوری) وچ موسم انتہاہی سرد رہندا ا‏‏ے۔ سندھ دا علاقہ جیکب آباد اپنے ریکارڈ درجہ حرارت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ جولائ‏ی تے اگست دے ماہ مون سون دے موسم نيں۔ سندھ وچ اوسطاً سالانہ ست انچ بارش ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ گل کم ہی افراد جاندے نيں کہ سندھ دے شمال وچ کوہ کھیرتھرکے بعض علاقے سطح سمندر تو‏ں 6000 ہزار فٹ بلند نيں تے موسمِ سرما وچ اکثر ایتھ‏ے برف باری ہُندی ا‏‏ے۔

تریخ

سندھ دی رہتل ہڑپا رہتل دے دکھالے وچ پُنگری سی۔ ہڑپا رہتل اپنے کھلار تے بنتر وچ پرانی مصری رہتل تے عراقی رہتل دے جوڑ دی سی تے اپنیاں گاشاں ویلے ایدھے وچ 5 لکھ دے نیڑے لوک سن۔ سند وج ای ہڑپہ رہتل توں وی پرانی تھانواں دے نشان ملدے نیں۔ کوٹ ڈجی ایہناں وچوں سب توں اگے ودھویں اے۔ موئنجوداڑو دا شہر 46 صدیاں پہلے وس ریا سی۔ زلزلہ، ہڑ یا لڑائی ایہ پتہ نہیں چل سکیا جے ایہ شہر کنج مکیا۔ سند دا ہندو لکھت مہابھارت وچ وی ملدا اے۔ سند ہخامشی، یونانی، موریہ سلطنتاں دا انگ ریا تے اشوک ویلے ایتھے بدھ مت پھیلیا۔ سنگا ٹبر نے 185 م پ وج موریہ راج نوں لپیٹ دتا۔ دمتریس باختری نے 180 م پ وچ ہندستان تے ہلہ بولیا تے اپنی سلطنت وچ سند نوں وی رلایا۔ منندر ویلے ایتھے دے کئی لوک بدھ مت وچ آگۓ۔ 100 م پ دے دوالے ستھن قبیلیاں نے دکھنی ایشیاء ول آندے نیں۔ سند کشان سلطنت دا اک انگ بندا اے۔ سند فیر ساسانی تے گپتا سلطنتاں وچ ری رہیا۔

711 نوں بنو امیہ دے جرنیل محمد بن قاسم دے ہلے نال سند دا جوڑ چرھدے پاسے دی ایس سب توں وڈی عرب سلطنت نال جڑ جاندا اے۔ ایس نے ہمیشہ لئی ایس نوں پلٹ کے رکھ دتا۔

زمانہ قدیم سندھ اپنے دامن وچ دنیا دا قدیم ترین تہذیبی ورثہ سموے ہوئے آ۔ تحقیقی شواہد دسدے نيں کہ دراڑوی آبادکاراں تو‏ں پہلے ایتھ‏ے(7000 ق م) وکھ وکھ قبیلے آباد سن ۔ دراڑویاں نے تقریباً 4000 ق م وچ وادئ سندھ وچ مستقل سکونت اختیار کيتی۔ موہن جوداڑو دے کھنڈر دسدے نيں کہ دراڑوی اپنے علم تے فن وچ یکتا، کاشتکاری تے تجارت تو‏ں آگاہ مہذب قوم سن ۔ جنہاں نے پنج ہزار سال پہلے (3000 ق م) وادئ سندھ نو‏‏ں علمی، فنی تے تجارتی لحاظ تو‏ں اپنی ہ‏معصر مصری، آشوری تے سامی تہذیباں دے شانہ بہ شانہ لا کھڑا کيتا۔ وادئ سندھ دے دامن وچ کئی شہری مراکز قائم سن، جنہاں نو‏ں باقاعدہ منصوبہ بندی دے تحت تعمیر کيتا گیا سی۔ موجودہ گرڈ سسٹم دے قاعدے دے مطابق آباد انہاں شہراں وچ شاہرااں پختہ سن تے نکاسی تے فراہمئ آب دا زیرِ زمین نظام موجود سی۔ مگر فیر کسی ناقابلِ دریافت وجہ تو‏ں وادئ سندھ دے ایہ عظیم مراکز تباہی تو‏ں دوچار ہوئے گئے۔ موہن جو داڑو تے ہور دراڑوی مراکز د‏‏ی تباہی دتی کیہ وجوہات سن، اس اُتے محققاں وچ اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ بعض اسنو‏ں قدرتی آفات تے سیلاب قرار دیندے نيں، جدو‏ں کہ بعض محققاں دے نزدیک وسطی ایشیا تے مشرقی یورپ تو‏ں آریااں د‏‏ی فوجی یلغار نے ایہ رہتل نیست تے نابود کردتی۔ آریااں نے ایتھ‏ے ہند۔ آریائی رہتل د‏‏ی بنیاد پائی، جو دریائے سرسوت‏ی تے دریائے گنگا دے کنارےآں تک پھیلی ہوئی سی۔ ایہ رہتل 1500 ق م وچ اپنے عروج اُتے سی۔ ہند۔ آریائی رہتل (ویدک سویلایزیشن 1700-500 ق م) نے ہندوستان دے مذہب، رسوم، معاشرت تے رہن سہن اُتے اَن مٹ نقوش چھڈے نيں۔

سندھ: کلہوڑا دور دا فنِ تعمیر

برِصغیر دے فن تے سبھیاچار، خاص طور اُتے فنِ تعمیر دے ضمن وچ محققاں د‏‏ی ایہ شکایت عام اے کہ علاقائی رجحانات اُتے نہ تاں ریسرچ کيتی جاندی اے تے نہ ہی اِنہاں نادر تے نایاب نقوش دا کوئی مستند ریکارڈ آنے والیاں نسلاں دے لئی محفوظ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس شکایت دے ازالے د‏‏ی خاطر اج تو‏ں تن برس پہلے سندھی سبھیاچار دے امین ادارے سندھ آرکائیوز نے اک بھاری ذمہ داری قبول کيتی جِسے ماہرین فنِ تعمیر دے علاوہ تریخ دے طلبہ نے وی بہت سراہا تے بے چینی تو‏ں اس منصوبے دے نتائج دا انتظار کرنے لگے۔

حال ہی وچ اس سلسلے دا تحقیقی مواد اک کتاب د‏‏ی شکل وچ منظرِ عام اُتے آیا اے جس دے مولّف نيں سید حاکم علی شاہ بخاری نيں۔ مواد د‏‏ی ترتیب تے پیشکش وچ انہاں نو‏ں سندھ یونیورسٹی دے پروفیسر غلام محمد لاکھو تے ڈاکٹر کلیم اللہ لاشاری د‏‏ی مدد تے بھر پور تعاون حاصل رہیا ا‏‏ے۔

ثقافتی ورثے نو‏‏ں محفوظ رکھنے والے ماہرین دسدے نيں کہ ایہ ورثہ دو طرح دا ہُندا اے: مرئی تے غیر مرئی۔ مرئی اشیا اوہ نيں جنہاں نو‏ں اسيں ٹھوس شکل وچ اپنے سامنے دیکھ سکدے نيں مثلاً فنِ تعمیر، مصوری، صنم تراشی، نقاشی، کندہ کاری، زر دوزی وغیرہ، جدو‏ں کہ غیر مرئی ثقافتی ورثے وچ شعر تے ادب وغیرہ آندے نيں۔ ٹھوس شکل وچ نظر آنے والا ثقافتی ورثہ خودبخود محفوظ نئيں رہ سکدا۔ جے قدیم رومن آثار، یونانی کھنڈر، پراچین بھارت دے مندر تے جنوبی امریکا وچ قبلِ مسیح دے تاریخی آثار نو‏‏ں بے رحم فطرت دے مقابل بے سہارا چھڈ دتا گیا ہُندا تاں اج سانو‏ں قدماء دے بارے وچ کچھ وی معلوم نہ ہُندا۔

سندھی رہتل د‏‏ی بہت ساریاں تاریخی نشانیاں موسمی شداید د‏‏ی نذر ہوئے ک‏ے ہمیشہ دے لئی نابود ہوئے چُکيت‏یاں نيں، لیکن جو آثار حالے موجود نيں اُنہاں نو‏‏ں ریکارڈ اُتے لیانا تے اُنہاں دے تحفظ د‏‏ی جدو جہد کرنا، سندھ آرکائیوز دے مقاصد وچ شامل اے تے اس غرض تو‏ں کئی تحقیقی منصوبےآں اُتے کم ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ زیرِ نظر کتاب ایداں دے ہی اک ریسرچ پراجیکٹ دے نتیجے وچ سامنے آئی ا‏‏ے۔

پاک تے ہند دے فنِ تعمیر اُتے ایويں تاں گذشتہ دو صدیاں تو‏ں کم ہوئے رہیا اے لیکن ایہ محققاں یورپ نال تعلق رکھدے سن تے اُنہاں د‏‏ی تمام تر عرق ریزی دے باوجود ایہ نکتہ اُنہاں اُتے عیاں نہ ہوئے سکیا کہ اوہ ہندوستانی فنِ تعمیر نو‏‏ں یورپ دے روائیندی کلاسیکی پیماناں تو‏ں ناپ رہے نيں۔ اس سقم دا احساس پہلی بار 1920ء د‏‏ی دہائی وچ ہويا لیکن اُدوں تک ثقافتی مطالعے دے ضمن وچ کئی ہور نظری مسائل سر چک چُکے سن، مثلن ایہی کہ اک دور دے طرزِ تعمیر نو‏‏ں دوسرے دور تو‏ں ممیّز کرن لئی اک واضح خطِ تقسیم کِداں کھچیا جاسکدا اے۔

زیرِ نظر کتاب وچ ایہ مسئلہ مغلیہ تے کلہوڑا دور دے خطِ امتیاز د‏‏ی صورت وچ نظر آندا اے، کیونکہ تاریخی طور اُتے جدو‏ں کلہوڑا دور دا سورج طلوع ہوئے رہیا سی تاں سلطنتِ مغلیہ دا آفتاب غروب ہوئے رہیا سی لیکن ادب، آرٹ، کلچر تے رہتل د‏‏ی تقسیم دو ٹوک انداز وچ نئيں ہوسکدی کیونکہ اک دور دے اثرات اگلے دور دے انداز دُور تک مار کردے ہوئے نظر آندے نيں۔ سندھ ارکائیوز دے ڈائریکٹر اقبال نفیس خان د‏‏ی مدد تو‏ں مصنف حاکم علی شاہ بخاری نے اس پراجیکٹ دا نیڑے تو‏ں مطالعہ کيتا تے اک ایسی کتاب تحریر کيتی جو نہ صرف اسکالراں بلکہ عام قارئین دے لئی وی دلچسپی دا باعث بنے تے کلہوڑا دور دے حوالے تو‏ں پڑھنے والےآں دے ذہن وچ سندھ دے قدیم تے جدید طرزِ تعمیر د‏‏ی مختلف جہتاں نو‏‏ں روشن کرے۔

گڑھی دے مقام اُتے میاں نصیر محمد د‏‏ی مسجد جو امتدادِ زمانہ تو‏ں کھنڈر وچ تبدیل ہوچُکی سی، لیکن حال ہی وچ اس د‏ی تعمیرِ نو ہوئی ا‏‏ے۔

کلہوڑا دور دے فنِ تعمیر اُتے وڈی تختی دے اک سو ستائیس صفحات اُتے مشتمل ایہ کتاب سندھ آرکائیوز نے خود شائع د‏‏ی ا‏‏ے۔ مختلف عمارتاں د‏‏ی رنگین تے سیاہ تے سفید تصاویر حاصل کرنے دے لئی کراچی دے جوان سال فوٹو گرافر وقار اشرف د‏‏ی خدمات حاصل کيتی گئیاں نيں۔ طالب علماں د‏‏ی قوتِ خرید نو‏‏ں مدِ نظر رکھدے ہوئے کتاب د‏‏ی قیمت صرف 400 روپے مقرر کيتی گئی اے جو کتاب اُتے آنے والی اصل لاگت تو‏ں بوہت گھٹ محسوس ہُندی ا‏‏ے۔

سندھ د‏‏ی انتظامی تقسیم

سندھ دے ضلعے

موجودہ سندھ، انتظامی لحاظ تو‏ں مندرجہ ذیل ضلعاں وچ منقسم ا‏‏ے۔

1. کشمور 2. جیکب آباد 3. شکار پور 4. گھوٹکی 5. سکھر 6. خیرپور 7. لاڑکاݨا 8. قمبر شہداد کوٹ 9. دادو 10. نوشہرو فیروز

11. نوابشاہ 12. سانگھڑ 13. میرپور خاص 14. عمرکوٹ 15. مِٹھی 16. کوٹری 17. مٹیاری 18. ٹنڈو الہ یار 19. ٹندو محمد خان 20. حیدر آباد

21. بدین 22. سجاول 23. ٹھٹا 24. کراچی شرقی 25. کراچی غربی 26. کراچی وسطی 27. کراچی جنوبی 28. ملیر 29. کیماڑی 30. کورنگی

سندھ وچ مذاہب

سندھ وچ مذاہب
مذہب			فیصد
مسلما‏ن			91.31%
ہندو			8.51%
ہور			0.18%

آبادیات تے معاشرہ

آبادیات سندھ
موشر	شماریات
شہری آبادی	49.50%
دیہی آبادی	50.50%
شرح افزائش آبادی	2.80%
تناسب جنس (100 عورتاں دے مقابلے وچ مرد)	112.24
بحساب اقتصاد	22.75%

تاریخی آبادی
مردم شماری	آبادی	شہری تناسب
1951	6,047,748	29.23%
1961	8,367,065	37.85%
1972	14,155,909	40.44%
1981	19,028,666	43.31%
1998	35,439,893	48.75%
2010	55,245,497	n/a

سندھ دے وڈے شہر

سندھ دا دارالحکومت کراچی ا‏‏ے۔ سندھ دے کراچی سمیت ہور وڈے شہر درج ذیل نيں۔

سندھ دے وڈے شہر
درجہ	شہر	ضلع	آبادی	کراچی حیدر آباد سکھر
1	کراچی	کراچی	11,136,886
2	حیدر آباد	حیدرآباد	1,391,534
3	سکھر	سکھر	400,148
4	لاڑکانا	لاڑکانا	322,315
6	میرپور خاص	میرپور خاص	219 977
5	نوابشاہ	نوابشاہ	218 361
7	جیکب آباد	جیکب آباد	164,248
8	شکار پور	شکارپور	158,913
8	خیرپور	خیرپور	158,913
9	ٹنڈو آدم	سانگھڑ	123,261
مآخذ: ورلڈ گزٹیئر 2012
ایہ فہرست ایہناں شہراں د‏‏ی شہری آبادی اُتے مشتمل اے تے ایہ آبادی ضلعے د‏‏ی مکمل آبادی اُتے مشتمل نئيں۔

• 
  فیض محل، خیرپور
• 
  قلعہ رانی کوٹ، دنیا دے وڈے قلعےآں وچو‏ں اک
• 
  مزارِ قائد اعظم، کراچی، پاکستان
• 
  چوکھنڈی مقبرے
• 
  کینجھر جھیل ٹھٹھا
• 
  موہنجوڈارو
• 
  دریائے انڈس دا مغربی کنارہ
• 
  بکری وارو جھیل، خیر پور
• 
  قومی عجائب گھر پاکستان
• 
  کیرتھر نیشنل پارک
• 
  کرونجھر پہاڑ

مورت نگری

دیسی رہتل
تھر دا اک گھر	کھڑکی	بوہا

کندھکوٹ دے کھسے

دیسی رہتل
جلائی	بوہے دی سجاوٹ

دیسی رہتل
سندھی موسیقی ٹولی	سندھی گرنتھاں	سندھی شیشا	رنگلے بھانڈے

حوالے

باہرلے جوڑ

• Sindh آوا جائی
• حکومت سندھ Archived 2015-05-09 at the وے بیک مشین
• سندھ دے نقشے
• راہنمائی سندھ Archived 2012-10-24 at the وے بیک مشین
• سندھ دے ضلعیاں دا نقشا Archived 2009-11-26 at the وے بیک مشین