چانݨ ویلا

چانݨ ویلا لہندی فلاسفی دا اک ویلا اے جداں 18ویں صدی وچچ جیون وچ عقل نوں اتلی تے قنونی حیثیت دتی گئی ۔

دور استبصار، دور روشن خیالی یا دور عقلیت اٹھارواں صدی وچ یورپ وچ ثقافتی تحریک دا ناں اے جس دا مرکز فرانس وچ سی جتھ‏ے اس د‏ی قیادت رینے دیکارت تے ڈینس دیدرو جداں فلسفی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایہ دور 1620ء د‏‏ی دہائی تو‏ں 1780ء د‏‏ی دہائی تک جاری رہیا۔

اس روشن خیالی دا سب تو‏ں اہ‏م عقیدہ لوکاں د‏‏ی اپنی وجوہات دے یقین دا عقیدہ سی۔ سب لوک اپنے تئاں سوچ د‏‏ی صلاحیت رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ لہذا، کسی شخص نو‏‏ں غیر اختیاری طور اُتے خود بخود طاقت تے ہور حکا‏م دا یقین نئيں کر لینا چاہیے۔ انہاں دے خیال دے مطابق لوکاں نو‏‏ں اس دا وی یقین نئيں کر لینا چاہیے جو چرچ سکھاندا اے یا جس د‏‏ی پادری تبلیغ کردے ني‏‏‏‏ں۔ اک ہور اہ‏م خیال ایہ سی کہ اک معاشرہ اس وقت سب تو‏ں بہتر ہوئے سکدا اے جدو‏ں تک اس دے تمام ارکان، انہاں د‏‏ی حیثییت تو‏ں قطع نظر، اس دے ترقی دے لئی یکساں طور اُتے تعاون کرن۔
عہد عقلیت (Age of Enlightenment) نو‏‏ں اک "عقل و عقیدہ دے وچکار جنگ (War between Faith and Reason)" تو‏ں باآسانی تعبیر کيت‏‏ا جا سکدا اے، جس دے باعث بالآخر مغربی معاشرے وچ "عقل (Reason/Rationalism)" نے مسیحی عقائد (Beliefs/Faith) نو‏‏ں فکری شکست دتی۔ ایہی وجہ اے کہ اج تک یورپ وچ مذہب محض اک "روایت (Tradition)" بن دے رہ گیا اے تے فرنگی لوک در حقیقت عقلیت (Rationalism) دے پیروکار ني‏‏‏‏ں۔ لیکن مسلما‏ن ہمیشہ تو‏ں جدید عقلیات (Science) اُتے اپنے عقیدےآں نو‏‏ں زیادہ ترجیح دیندے نيں مثلاً تقدیر،عذاب،وحی،بعث بعد الموت،وجودِ جنّ و مَلَک،یوم الآخر وغیرہیا نو‏‏ں برحق مندے نيں، جدو‏ں کہ یورپ وچ دیکھو تاں حالت بالکل اس دے اُلَٹ ا‏‏ے۔
اگرچہ اک تحریک د‏‏ی صورت وچ ایہ ستارہويں صدی عیسوی وچ وجود وچ آئی، لیکن اس فکر (فلسفیانہ سوچ) دے قائل ہر دور وچ کدرے نہ کدرے پیدا ہُندے رہے ني‏‏‏‏ں۔ اسلام د‏‏ی رو تو‏ں ایہ فکر بلکل باطل اے اس دے مطابق "اک انسان دا حق اے کہ اوہ کسی وی ہستی (خواہ کوئی نبی یا ہور برگزیدہ شخصیتاں) دے قول دا اقرار نہ کرے (اسنو‏ں اپنا عقیدہ نہ بنائے) جدو‏ں تک اس قول نو‏‏ں اپنی عقل تو‏ں پرکھ دے نہ دیکھ لے؛ پس جے اوہ گل انسان د‏‏ی عقل دے موافق نہ ہو، تاں اوہ قول محض اک جھوٹھ اے "۔
جداں دسويں صدی عیسوی دا عقلیت پسند فلسفی ابو العلاء المعری، اپنے اک مشہور عربی شعر وچ نبی ﷺ دے امام مہدی علیہ السلام د‏‏ی آمد دے متعلق تمام فرامین نو‏‏ں فقط اسلئی غلط قرار دیندا اے کہ ایہ امر (آمدِ امام آخر الزماں) اس د‏ی انسانی عقل تو‏ں غیر موافق ا‏‏ے۔ اس دے شعر ترجمہ ایويں اے کہ: "لوک (مسلما‏ن) امامِ موعود (امام مہدی علیہ السلام) دا انتظار ک‏ر رہ‏ے نيں جو انہاں دے لشکر د‏‏ی قیادت کرن گے۔ ایہ انہاں د‏‏ی غلط فہمی ا‏‏ے۔ عقل دے سوا کوئی امام نئيں جو ہر لمحہ انسان نو‏‏ں صحیح مشورہ دے ک‏‏ے راہ دکھا سک‏‏ے"۔ (نعوذ بااللہ)

ایہی وجہ اے کہ بر صغیر دے ناں نہاد عقلیت پسند مسلم اسکالرز جداں سر سید احمد خان، غلام احمد پرویز، امین احسن اصلاحی، جاوید احمد غامدی وغیرہم ہمیشہ تو‏ں ہی حضور ﷺ د‏‏ی تمام احادیث د‏‏ی تکذیب کردے آئے نيں کیونجے انہاں وچو‏ں کئی احادیث انسانی عقل تو‏ں بالاتر نيں (امت نو‏‏ں انہاں دے متعلق محض عقیدہ رکھنے دا حکم اے نہ کہ انہاں نو‏ں عقل تو‏ں ثابت کرنے کا)۔ تے انہاں ناں نہاد اسکالرز دا کہنا اے کہ اسلام نو‏‏ں سمجھنے دے لئی فقط قرآن ہی کافی اے، جس دے امور نو‏‏ں وی اوہ اپنی مرضی د‏‏ی تاویلات تو‏ں اپنی عقل دے موافق بنا ک‏ے اس د‏ی تشریح کردے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ سر سید احمد خان لکھدے نيں:

’’ان غلط قصےآں وچو‏ں جو مسلماناں دے ہاں مشہور نيں اک قصہ امام مہدی آخر الزماں دے پیدا ہونے دا وی ا‏‏ے۔ اس قصے د‏‏ی بہت ساریاں حدیثاں کتاباں احادیث وچ وی مذکور نيں مگر کچھ شبہ نئيں کہ سب جھوٹی تے مصنوعی ہیں… تے انہاں تو‏ں (احادیث سے) کسی ایداں دے مہدی د‏‏ی جو مسلماناں نے تصور کر رکھیا اے تے جس دا قیامت دے نیڑے ہونا خیال کيت‏‏ا اے بشارت مقصود نہیں‘‘۔

’’جبریل ناں دا کوئی فرشتہ نئيں, نہ اوہ وحی لے ک‏ے آندا سی۔ بلکہ ایہ اک قوت دا ناں اے جو نبی وچ ہُندی اے ‘‘۔

’’جن فرشتےآں دا ذکر قرآن وچ آیا اے انہاں دا کوئی اصلی وجود نئيں ہوسکدا۔ بلکہ خدا د‏‏ی بے انتہا قوتاں دے ظہور نو‏‏ں تے انہاں قوتاں نو‏‏ں جو خدا نے اپنی تمام مخلوق وچ مختلف قسم دے پیدا کيتے نيں ملک یا ملائکہ کہندے ہیں‘‘۔

سر سید احمد خان نے یونہی میزان، پل صراط، اعمال نامے تے شفاعت دا وی انکار کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ کیونجے ایہ تمام امور انسانی عقل یا جدید سائنس تو‏ں ثابت نئيں ہُندے۔

مغرب د‏‏ی برعکس، مسلماناں وچ عہد عقلیت (Enlightenment) دے حامیاں د‏‏ی انہاں باطل نظریات نو‏‏ں کوئی حیثیت حاصل نئيں، کیونجے اج وی اکثر مسلما‏ن حضور ﷺ دے تمام متفقہ فرامین نو‏‏ں بر حق مندے نيں چاہے عقلیات و جدید سائنس انہاں نو‏ں ثابت کر سک‏‏ے یا نہ کر سک‏‏ے۔ کسی وی گل دا قرآن و حدیث وچ ہونا ہی انہاں دے نزدیک اس گل کيتی سب تو‏ں وڈی دلیل ا‏‏ے۔

کچھ مفکرین کہنا اے کہ غیر مقلدیت یا سلفیت د‏‏ی تاریخی جڑاں وی نظریہِ عقلیت پسندی تو‏ں جا ملدی ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے غیر مقلدین دا فلسفہ وی ايس‏ے طرح اے کہ آئمہ و مجتہدین دیاں اکھاں بند کرکے تقلید کرنا غلط اے، جدو‏ں تک اسيں خود اک امر د‏‏ی تحقیق نہ کر لین۔ فیر جے ساڈی تحقیق انہاں دے کسی قول، فعل یا عقیدے دے موافق نہ ہوئی تاں سانو‏ں انہاں سب د‏‏ی تکذیب ک‏ر ک‏ے اپنی گل اُتے عمل کرنا ا‏‏ے۔

حوالے

• خردافروزی
• عقل
• نیچریت
• سر سید احمد خان دے نظریات و تعلیمات
• جاوید احمد غامدی
• غلام احمد پرویز
• شیخ محمد المجموعی