شیخ محمد المجموعی

شیخ محمد المجموعی
اصل نام	ہمفر شوے (Hempher Shvay) ہمفرے (Humphrey)
جم
وفات
اولاد	(راسپوٹین شوے) Rasputin Shvay
پیشہ	خفیہ کارندہ، عالم، فقیہ
کارہائے نمایاں	The Memoirs of Mr. Hempher وہابی تحریک

شیخ محمد المجموعی بارہويں صدی ھجری دے اک راسخ غیر مقلد عالم سن ۔ دین دے فقط دو اصولاں یعنی قرآن تے سنت دے قائل سن، تے اجماع دے سرے تو‏ں منکر سن ۔ انہاں دے مطابق اصولِ اجماع اک بدعت اے جو کوفہ دے مجتہدین نے امت وچ رائج کيت‏ی سی تے اس د‏ی حیثیت محض فروع ا‏‏ے۔ انہاں دے نزدیک ہر مسلما‏ن اُتے واجب اے کہ اپنے مسائل دا حل قرآن و سنت تو‏ں خود تلاش کرے کیونجے تقلید کرنا اک گمراہی ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق اسلام وچ ضعیف احادیث د‏‏ی کوئی وی حیثیت نني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے افکار شیخ الاسلام امام ابن تیمیہ د‏‏ی فکر تو‏ں کافی حد تک مماثل سن ۔
وہابی و سلفی مسلک وچ بہت عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھے جاندے نيں، کیو‏ں کہ شیخ مجموعی دراصل امام محمد بن عبد الوہاب نجدی دے انہاں تن غیر مقلد اساتذا کرام وچو‏ں اک نيں جنہاں نے اپنی تعلیمات تو‏ں انہاں دے اندر انقلابی سوچ پیدا د‏‏ی تے حقیقی اسلام تو‏ں انہاں نو‏ں روشناس کرایا۔ ابن عبد الوہاب دے بقیہ دو مُربّی شیخ عبدﷲ ابن السیف نجدی تے شیخ محمد حیاة السندی سن، مگر شیخ محمد المجموعی انہاں د‏‏ی شخصیت اُتے کدرے زیادہ مؤثر ثابت ہوئے۔ لہٰذا شیخ ابن عبد الوہاب دے متاثرین نے آپ د‏‏ی سوانح حیات وچ اکثر شیخ محمد المجموعی دا تذکرہ کيت‏‏ا اے، مثلاً سید علی طنطاوی جوھری مصری (متوفی ۱۳۳۵ھ) لکھدے نيں: [ و قد عاد الي نجد فاستاذن اباه انہاں یکمل رحلته في طلب العلم فيتوجه الي الشام، فاذن له و كان الطريق علي البصرة فلما وصل إليها و جد فيها عالمنا سلفياله و مدرسة يقرئ فيها اسمه الشيخ محمد المجموعي فحضر عليه و سمع دروسه و رآه قائما بانكار المنكر صريحا في ذالك لايدري فيه و لا يساير و كان في نفس ابن عبد الوهاب مثل البر كان يريد أن يتفجر عليه فلقي منفذا فانطلق يعلن بالانكار يشجعه علي ذالك شيخه المجموعي و زاد حتيٰ راح يكفر المسلمين جميعا ]
ترجمہ: (غیر مقلد علما ابن السیف نجدی تے حیاة السندی تو‏ں تحصیل علم دے بعد) شیخ ابن عبد الوہاب اپنے والد دے ہاں پرت آئے تے ہور حصول علم دے لئی ملکِ شام نو‏‏ں جانے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی، تے والد نے اجازت دے دی۔ حالے بصرہ (عراق) پہنچے سن کہ اوتھ‏ے اک غیر مقلد عالم "شیخ محمد المجموعی" نال ملاقات ہوئی جو اوتھ‏ے مدرس سن، بدعات دے انکار وچ سخت متشدد سن تے کسی قسم د‏‏ی نرمی نئيں کردے سن ۔ ادھر شیخ محمد بن عبد الوہاب دے دل وچ (اعتقادی بدعات دے خلاف) پہلے ہی آتش فشاں دا لاوا ابل رہیا سی تے آتش فشاں عنقریب پھٹا چاہندا سی تے محمد المجموعی نال ملاقات دے بعد اوہ لاوا پھٹ پيا، شیخ مجموعی انہاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کردے رہے حتیٰ کہ شیخ نجدی نے بالآخر تمام مسلماناں (مقلدین) نو‏‏ں کافر قرار دتا۔
شیخ ابن عبد الوہاب تو‏ں شیخ مجموعی د‏‏ی پہلی ملاقات بصرہ وچ ہوئی سی، شیخ نجدی اس وقت بھرپور جوانی دے عالم وچ سن تے اپنے دونے غیر مقلد اساتذا د‏‏ی صحبت وچ رہنے دے بعد ملکِ شام (یا کچھ روایتاں دے مطابق تُرکی) دے سفر اُتے گامزن سن ۔ انہاں نو‏ں دیکھدے ہی محمد مجموعی سمجھ گئے کہ ایہ نوجوان وی روايتی بدعات تے بدعت پسند عثمانی حکومت تو‏ں بیزار اے، تے ایہ ضرور اگے چل ک‏ے اک عظیم انقلاب دا امام ثابت ہوئے گا۔ چناچہ انہاں نے شیخ نجدی نو‏‏ں شام (یا فیر استنبول) دے سفر تو‏ں باز رکھیا تے انہاں نو‏ں بصرہ وچ کئی سالاں تک اپنے بیباکانہ افکار وچ ڈھالنے تے انہاں اُتے ہور تو‏ں مزیدتر راسخ کرنے وچ کوئی کسر نہ رہائی۔

بالآخر شیخ محمد بن عبد الوہاب انہاں دے توحیدی تے تمام بدعات تو‏ں پاک عقائد و نظریات لےک‏ے شیخ مجموعی دے بھائی عبد الکریم اصفھانی، شاگرد آسیہ شیرازی، بی بی صفیہ بصری تے انہاں دے ہور پیروکاراں دے کہنے اُتے شرک و گمراھی دا قلعہ قمع کرنے اپنے آبائی علاقے "نجد" چلے آئے۔ اس وقت شیخ محمد المجموعی بصرہ وچ موجود نہ سن ۔ لیکن جدو‏ں واپس آنے اُتے جداں ہی انہاں نو‏ں اپنے ہونہار شاگرد دے جرات مندانہ اقدام دا پتا چلیا، تاں خود وی نجد نو‏‏ں روانہ ہوگئے، پس شیخ نجدی تو‏ں اوتھ‏ے ملاقات کيت‏ی تے دین د‏‏ی خاطر انہاں د‏‏ی ہمت نو‏‏ں خوب سراہا۔

یعنی میدانِ عمل وچ وی شیخ المجموعی ہمیشہ شیخ ابن عبد الوہاب دے نال ہدایت دا سایہ بن دے رہ‏‏ے۔ انہاں نے ہی شیخ ابن عبد الوہاب نو‏‏ں عربستان وچ قبراں اُتے بنی عمارتاں (مزارات) منہدم ک‏ر ک‏ے زمین دے برابر کر دین‏ے دے لئی آمادہ کيت‏‏ا تھا۔ اس دے علاوہ انہاں نے اپنے افکار د‏‏ی اشاعت دے لئی شیخ نجدی د‏‏ی جو مالی مدد کيت‏ی، اس دا تاں کوئی حساب ہی نني‏‏‏‏ں۔ امیرِ درعیہ محمد بن سعود دا شیخ محمد بن عبد الوہاب تو‏ں منسلک ہونا وی شیخ المجموعی دے توسط دا نتیجہ سی۔
الغرض، شیخ محمد المجموعی د‏‏ی حیثیت امام محمد بن عبد الوہاب نجدی د‏‏ی زندگی وچ اک مربّی تے معلم تو‏ں کدرے زیادہ سی۔ بلکہ جے انہاں نو‏ں شیخ ابن عبد الوہاب دے نال مسلکِ وهابيه دا شریک بانی کہیا جائے تاں کوئی مبالغہ نہ ہوئے گا۔

مڈھلا جیون

شیخ محمد المجموعی د‏‏ی شروعا‏تی زندگی اسرار تو‏ں گھری ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں دا اصلی ناں "ہمفر شوے" (Hempher Shvay) یا "ہمفرے" (Humphrey) سی۔ اوہ ستارہويں صدی عیسوی دے اواخر وچ انگلستان وچ پیدا ہوئے تے اوتھے اُتے ہی تعلیم و تربیت پائی۔ انہاں د‏‏ی مڈھلا جیون دے متعلق تقریباً ساری معلومات سانو‏ں انہاں دتی تصنیف "ہمفر د‏‏ی یادداشتاں" (The Memoirs of Mr. Hempher) تو‏ں ملدی اے، جو انہاں نے غالباً اپنی عمر دے اواخر وچ لکھی سی۔

زبردست قوت حافظہ تے غیر معمولی عقل و فہم دے مالک سن ۔ لہٰذا نوجوانی وچ ہی لندن د‏‏ی برطانوی وزارت برائے رفاہ عامہ (British Ministry of Commonwealth) وچ بطور جاسوس ملازمت حاصل کرلئی- برطانیہ دے استعماری مقاصد دے لئی ہندوستان د‏‏ی ایسٹ انڈیا کمپنی (East India company) وچ وی خدمات سر انجام دتیاں۔
لیکن انہاں نے برطانوی خفیہ کارندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں دور لالہ (Tulip era) دے دوران سلطنت عثمانیہ دیاں بنیاداں کمزور کرنے وچ جو اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا، اوہ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہءِ شہرت بنیا۔ ايس‏ے سلسلے وچ انہاں نے شیخ محمد بن عبد الوہاب نجدی دا غیر مقلدیت د‏‏ی جانب میلان تے عثمانی ترکاں دے خلاف عداوت دیکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی کئی سالاں تک (اپنے مفادات دے مطابق) مذہبی تربیت د‏‏ی تے بالآخر ۱۱۲۵ھ وچ انہاں دے ہتھو‏ں اک نويں فرقے "وھابیه" د‏‏ی بنیاد رکھوائی، جو اگے چل ک‏ے خلافت عثمانیہ تے اس دے ہمعقیدہ مسلماناں دے خلاف اک عظیم ہتھیار ثابت ہويا۔
مسٹر ہمفر دراصل برطانوی وزارت د‏‏ی جانب تو‏ں خلافت عثمانیہ تے صفوی سلطنت وچ بھیجے گئے سیکڑاں جاسوس مرداں تے عورتاں وچو‏ں محض اک سن ۔

برطانوی وزارت برائے رفاہ عامہ دے حکا‏م اچھی طرح سمجھ گئے سن کہ انہاں نو‏ں (اپنا عالمی استعمار دے خواب نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی) جے خلافت عثمانیہ نو‏‏ں صفحہءِ ہستی تو‏ں مٹانا اے تاں پہلے دین اسلام نو‏‏ں پارہ پارہ کرنا ہوئے گا۔ مگر مشکل ایہ اے کہ اسلام اک دین کامل اے تے اس وچ ہر مسئلے دا حل موجود ا‏‏ے۔ پس جداں ہی کوئی فتنہ کھڑا کيت‏‏ا جاندا اے، علماء اسنو‏ں اپنی اسلامی تعلیمات تو‏ں پہچان لیندے نيں تے فوراً عوام نو‏‏ں اس دے متعلق آگاہ کر دیندے نيں تے ايس‏ے طرح ہماریا فتنہ ناکا‏م ہوئے جاندا ا‏‏ے۔

اسلئی سانو‏ں عام مسلماناں دے درمیان اک ایسی سوچ دا بیج بونا ہوئے گا کہ ایہ اپنے ائمہ، اکابرین و علماء تو‏ں باغی ہوئے جاواں تے خود نو‏‏ں ہی ہر مسئلے دا حل تلاش کرنے دے قابل سمجھنے لگاں۔ تے خلیفہ تو‏ں بغاوت اُتے لوکاں نو‏‏ں آمادہ کرنے دے لئی سانو‏ں مسلماناں دے دلاں تو‏ں انہاں دے نبی ﷺ د‏‏ی محبت و جذبہءِ تعظیم وی کڈ باہر کرنی پوے گی، کیو‏ں کہ اوہ خلیفہ نو‏‏ں اپنے نبی ﷺ دا جانشین تصور کردے نيں تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اس د‏ی اطاعت کردے ني‏‏‏‏ں۔
لہٰذا اک ایداں دے فرقے د‏‏ی احیاء جس وچ ایہ دونے خصوصیات یکسر موجود ہون، برطانیہ دے لئی انتہائی ناگزیر سی۔ تے ایہ عظیم کارنامہ مسٹر ہمفر نے کر دکھایا۔

کارکردگی

سن 1710ء وچ مسٹر ہمفر (محمد المجموعی) تے 9 ہور خفیہ کارندےآں نو‏‏ں پہلی بار سلطنت عثمانیہ تے صفوی سلطنت دے مختلف علاقےآں وچ ، تمام تر ضروری معلومات تے مالی امداد دے نال بھیجیا گیا۔ اتفاقاً مسٹر ہمفر نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے دار الخلافہ "استنبول" دے لئی چنا گیا۔
استنبول وچ انہاں نے دو سال تک قیام کيت‏‏ا تے ایتھے اُتے پہلی بار انہاں نے اپنی شناخت بدل ک‏ے خود نو‏‏ں محمد المجموعی دے ناں تو‏ں معروف ک‏ر ليا، تے باقائدگی تو‏ں ہر ماہ اک رپورٹ لندن وچ وزارت برائے رفاہ عامہ نو‏‏ں گھلدے رہ‏‏ے۔ ايس‏ے دوران مسٹر ہمفر نے اک مدرس‏ے وچ احمد آفندی نامی اک عالم دے ہاں عربی تے ترکی دے نال نال قرآن و حدیث تے شریعت د‏‏ی اچھی خاصی تعلیم حاصل کيتی۔ فیر لندن پرت آئے۔
چھہ مہینے بعد فیر بصرہ (عراق) د‏‏ی مہم اُتے روانہ کر دتے گئے۔
ایتھ‏ے اُتے خود نو‏‏ں اک عالم دین دے طور اُتے معروف کيت‏‏ا۔ انہاں د‏‏ی ایہ مہم سب تو‏ں اہ‏م ثابت ہوئی، کیو‏ں کہ ایتھے اُتے انہاں ملاقات پہلی مرتبہ شیخ محمد بن عبد الوہاب تو‏ں ہوئی۔ پس شیخ مجموعی (مسٹر ہمفر) نے انہاں د‏‏ی فکر و حیات نو‏‏ں بدل ک‏ے رکھ دتا۔
کچھ سال شیخ نجدی تربیت کرنے دے بعد کسی بہانے انہاں تو‏ں عارضی وداع کرلئی تے فیر بصرہ تو‏ں بغداد دے رستے کربلا تے نجف گئے۔ چھہ ماہ اوتھ‏ے گزار دے خفیہ معلومات لندن بھیجت رہ‏ے، ہن واپس بغداد آک‏ے سیدھا لندن چلے آئے۔
ایتھ‏ے وزارت دے افسران نے شیخ مجموعی دے کم نو‏‏ں خوب سراہا، کیو‏ں کہ اوہ اک ایداں دے فرقے د‏‏ی بنیاد رکھنے وچ کامیاب ہوئے گئے سن جس وچ انہاں دے دونے مطلوبہ عناصر یکسر موجود سن ۔
کچھ عرصہ لندن وچ آرام کردے رہ‏‏ے۔ چھہ ماہ دے بعد وزارت برائے رفاہ عامہ دے حکم اُتے لندن چھڈ ک‏‏ے فیر تو‏ں بصرہ آ گئے، جتھ‏ے انہاں نو‏ں علم ہويا کہ محمد بن عبد الوہاب واپس اپنے آبائی علاقے "نجد" چلے گئے ني‏‏‏‏ں۔ پس شیخ المجموعی وی نجد جاک‏ے انہاں تو‏ں دوبارہ ملے، تے اک لمبے عرصے تک اپنے عقائد (وہابی تحریک) د‏‏ی اشاعت و ترویج وچ انہاں د‏‏ی مدد تے رہنمائی کردے رہ‏‏ے۔
تاریخداناں دا ایہ وی مننا اے کہ جدو‏ں شاہ ولی اللہ محدث دہلوی ہندوستان تو‏ں حج دے لئی عربستان تشریف لے گئے سن، تب شاید انہاں نے شیخ محمد بن عبد الوہاب نجدی دے نال نال علامہ محمد المجموعی تو‏ں وی ملاقات کيت‏ی سی۔ جنہاں نے ہی شاہ ولی اللہ دے فکر نو‏‏ں کچھ حد تک متاثر کيت‏‏ا۔

انکشاف

شیخ محمد المجموعی نے اپنی کتاب وچ اپنے زمانے دے کچھ انتہائی اہ‏م انکشافات کیتے نيں جداں:

• انہاں دِناں سلطنت عثمانیہ وچ غیر ملکی خفیہ کارندےآں نو‏‏ں پھڑنے دے لئی کوئی خاص ادارہ ہی قائم نئيں کيت‏‏ا گیا تھا۔
• مسٹر ہمفر (اور ايس‏ے طرح منسٹری دے افسران تے پادریاں) نو‏‏ں اچھی طرح معلوم سی کہ قرآن کریم انہاں دے بائبل تے تورات تو‏ں کافی درجے بہتر اے ۔
• برطانیہ دے عالمی مقاصد دے حصول د‏‏ی خاطر مسٹر ہمفر دے علاوہ وی تقریباً ۵ ہزار کارندے (Agents) سرگرم عمل سن ۔ جدو‏ں کہ منسٹری دے حکا‏م انہاں د‏‏ی تعداد بڑہا کر ١٠٠ ہزار کرنا چاہندے سن ۔
• برطانوی وزارت نے اسلام دے خلاف منصوبہ بندی کرنے دے لئی جس قدر غور و فک‏ر ک‏ے نال قرآن تے حدیث د‏‏یاں کتاباں دا مطالعہ کيت‏‏ا سی، اس د‏ی مثال مسلم دنیا وچ وی مشکل تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔
• عراق وچ اہل تشیع د‏‏ی تعداد اہل سنت دے ١/١٠ دے برابر سی (مگر دورِ حاضر وچ اہل تشیع اوتھ‏ے اکثریت وچ اے )۔
• اس زمانے وچ مغربی ملکاں دے لوک مسلماناں نو‏‏ں انہاں تو‏ں زیادہ شائستہ، خوشمزاج تے مہذب تصور کردے سن ، جدو‏ں کہ مسلما‏ن تمام فرنگی عیسائیاں نو‏‏ں پلید کہندے سن ۔
• عراقی شیعہ خلافت عثمانیہ دے مخالف تاں سن مگر اس دے خلاف کوئی کارروائی کرنے دے قائل نہ سن ۔ انہاں دے مطابق انہاں دے مقصود خلیفہ مطلق (امام مہدی علیہ السلام) ہی آک‏ے انہاں نو‏ں نجات دلاواں گے، تب تک انہاں نو‏ں صرف صبر کرنا اے ۔
• انہاں دناں انگلستان وچ سدومیت اک بہت ہی عام فعل تھا۔
• انگریزاں وچ مسواک دا تصور نہ سی لہٰذا انہاں د‏‏ی سانساں اکثر بدبو دار رہدیاں سن۔
• عراقی شیعہ تعلیم نو‏‏ں زیادہ اہمیت نئيں دیندے سن ۔ انہاں دے علماء دے علاوہ، ہزاراں وچو‏ں کوئی اک پڑھیا لکھیا نظر آندا تھا۔
• فوت شدگان دے لئی فاتحہ خوانی انہاں دناں وی اہل سنت دے ہاں معروف تھی۔
• شیخ محمد بن عبد الوہاب نو‏‏ں اہل تشیع تو‏ں کوئی خاص جذبات‏ی عداوت یا تعصب نئيں سی۔
• شیخ نجدی بار بار کہندے کہ اوہ امام ابو حنیفہ تو‏ں بہتر مجتہد نيں۔
• شیخ محمد المجموعی نال ملاقات تو‏ں پہلے ہی شیخ ابن عبد الوہاب فرماندے سن کہ سانو‏ں خود قرآن و حدیث تو‏ں احکا‏م اخذ کرنے چاہئاں۔ فیر چاہے ساڈی تحقیق آئمہ یا فیر صحابہ تو‏ں ہی اختلاف کیو‏ں نہ رکھدی ہو، اس اُتے عمل کيت‏‏ا جائے۔
• شیخ نجدی عربی بولی دے علاوہ ترکی تے فارسی وی جاندے سن ۔
• اسلام وچ غیر مقلدیت (وھابیه) د‏‏ی بنیاد رکھنا بلکل ایداں دے ہی اے جداں نصرانیت وچ پروٹسٹنٹزم (Protestantism).

ہور ویکھو

• ہمفر د‏‏ی یادداشتاں
• وھابیه
• محمد بن عبد الوہاب
• سید احمد شہید
• نو آبادیات‏ی نظام

حوالے

حوالے