دھرماراجیکا سٹوپا

دھرم راجک اسٹوپا

دھرم راجک اسٹوپا، ٹیکسلا
اندرون پاکستان
مقام	ٹیکسلا، پنجاب، پاکستان
متناسقات	33.73°N 72.78°E / 33.73; 72.78
قسم	Monastery
تاریخ
قیام	دوسری صدی عام زمانہ
متروک	پنجویں صدی عیسوی
ثقافتاں	کشان سلطنت، Kidarite
Site notes
ماہرین آثار قدیمہ	سر جان مارشل
یونیسکو عالمی ورثہ تھاں
Official name	ٹیکسلا
Criteria	iii, iv
Designated	1980
Reference no.	139

دھرماراجیکا، ٹیکسلا دے نزدیک بدھ مت دی سبھ توں پراݨی، وڈی تے ڈھائی ہزار سال قدیم خانقاہ اے جو ماضی دی دھرم ندی دے کنارے واقع اے۔ ایہ خانقاہ مہاتما بدھ دی راکھ اُتے موریہ خاندان دے مہاراجا اشوک نے تعمیر کروائی سی۔ مہاراجا اشوک بدھ مت لئی اپنی خدمات دی وجہ توں دھرماراجا کہلاؤندے سن۔ اسی لئی ایہ خانقاہ وی دھرماراجیکا کہلائی۔

وسیع و عریض قطر والا استوپ

دھرماراجیکا دے بہت وڈے تے گول اسٹوپا دا قطر اک سو اکت فٹ تے گنبد دی بلندی پنتالی فٹ اے، جو اپنی تعمیر دے دوران اندر توں چنیا گیا سی۔ اس وچ پہلے 1912ء توں لے کے 1914ء تک برطانوی ماہر آثار قدیمہ سر جان مارشل دی زیر نگرانی کھدائی کیتی گئی۔ اس دے بعد بوہت سارے نویں حقائق منظر عام اُتے لیاؤن والی کھدائی برطانوی نوآبادیاتی دور ای وچ 1932ء توں لے کے 1934ء تک کیتی گئی سی۔

اسٹوپا دیاں سیڑھیاں

دھرماراجیکا وچ کھدائی توں پتس چلیا کہ ابتداء وچ ایہ اک قدرے چھوٹا اسٹوپا سی لیکن بعد وچ ایہنوں چھے مختلف مراحل وچ وسیع کیتا گیا۔ اسٹوپا دی بہت عمدہ پوڑیاں بنائی گئیاں، جو خستہ ہو جان دے باوجود حلے تک موجود نیں۔

دھرماراجیکا کمپلیکس

دھرماراجیکا کمپلیکس یعنی خانقاہ اوتھے موجود عظیم تر اسٹوپا دے شمال تے شمال مغرب وچ واقع اے۔ ایتھے دی متعدد قدیم عمارات توں پتہ چلدا اے کہ کس طرح ایتھے بتدریج ترقی ہوئی تے مسلسل رد و بدل دے نتیجے وچ اپنے مخصوص گندھارا طرز دی بوہت ساریاں خانقاہاں وجود وچ آئیاں۔

پوری انسانیت دی ثقافتی میراث

دھرماراجیکا انیہہ سو اسی توں اقوام متحدہ دے ذیلی ادارے یونیسکو دی عالمی ثقافتی ورثے دی فیرست وچ شامل اے۔ اس طرح انہاں شاندار تاریخی باقیات نوں یونیسکو دے اک کنونشن دے تحت تحفط حاصل اے۔ یونیسکو ولوں دنیا دے مختلف ملکاں وچ موجود صرف انہاں قدیم باقیات نوں ورلڈ ہیریٹیج لسٹ وچ شامل کیتا جاندا اے، جنہاں مشترکہ طور اُتے پوری انسانیت دی میراث سمجھیا جاندا اے۔

عبادت گاہاں تے مجسمے

اک عبادت گاہ وچ موجود اوہ صدیاں پرانے بدھ مجسمے نیں، جو وقت دے نال نال ٹٹ چکے نیں۔ عشریاں پہلے انہاں باقیات دے سامنے آہنی جنگلے لگیا دتے گئے سن تاکہ انہاں نوں ہور ٹٹ پھوٹ توں بچایا جا سکے۔ دھرماراجیکا وچ قائم عبادت گاہاں انسانی تے حیوانی مجسمیاں نال آراستہ نیں۔ مستطیل شکل دے مندر چونے تے مٹی توں بنے ہوئے مہاتما بدھ دے وڈے وڈے بتاں دے لئی تعمیر کیتے گئے سن۔

مہاتما بدھ دا ٹوٹا ہویا مجسمہ

پنجوی‏‏ں صدی دے آخر وچ آنے والی سیاسی تے جغرافیائی تبدیلیاں دی وجہ توں ٹیکسلا دا ایہ علاقہ وی متاثر ہویا۔ ایوی‏‏ں‏ نہ صرف تجارت متاثر ہوئی تے تجارتی راستے اجڑ گئے بلکہ معاشی خوشحالی وی قریب قریب ختم ہو گئی۔ اس دے نال ای دھرماراجیکا، مہاتما بدھ دے مجسمے تے اِنی وڈیاں وڈیاں خانقاہاں، سبھی کچھ شاہی سرپرستی توں محروم ہو گیا۔

اشوکا دی سلطنت

دھرماراجیکا وچ مہاتما بدھ دے اک بوہت ای دراز قد مجسمے دا اک پیر دیکھیا جا سکدا اے۔ ہن ایہ پورا مجسمہ تے باقی نئی‏‏ں البتہ اس دے دوناں پیر حالے تک موجود نیں۔ موریہ بادشاہ اشوکا نے اپنی پوری سلطنت وچ کُل اٹھ تھاں اُتے ایسے اسٹوپا بنوائے سن، جنہاں وچ گوتم بدھ دے تھوڑے تھوڑے تبرکات محفوظ کر دتے گئے سن۔

جگہ جگہ ساہ لیندی قدیم رہتل

دھرماراجیکا استوپ کمپلیکس وچ اک دوسرے دے قریب موجود بےشمار تاریخی باقیات اس امر دی گواہی دیندیاں نیں کہ انہاں آثار دا ماضی کنا شاندار سی تے اوہ اپنے اندر کس عظیم تہذیب دی نشانیاں لئی ہوئے نیں۔ پاکستانی حکومت انہاں قدیم باقیات دی حفاظت نوں اِنی اہمیت دیندی اے کہ قنون دے مطابق اس عظیم عالمی ورثے نوں کسے وی طرح کوئی نقصان پہنچانے والے نوں طویل قید تے جرمانے دی سزاواں سنائیاں جا سکدیاں نیں۔

دھرماراجیکا وچ تالاب

ماضی وچ مذہبی اہمیت دا حامل ایہ مقام اک ایسا روحانی مرکز سی، جتھے عبادت گزاراں تے زائرین دے لئی ضرورت دی ہر سہولت موجود سی۔ ماہرین آثار قدیمہ عشریاں پہلے توں اس بارے وچ متفقہ رائے دے حامل نیں کہ دھرماراجیکا وچ باقاعدہ طور اُتے بدھ بھکشوآں دے لئی رہائش گاہاں، پانی دے تالاب تے آٹا پیسنے تک دی جگہاں وی بنائیاں گئیاں سن۔

اسٹوپا اُتے پتھراں دی اعلیٰ تراش

پتھراں دی اعلیٰ تراش دیکھ کے اندازا ہندا اے کہ ہزاراں سال پہلے ایہ مجسمہ کس شان و شوکت تے تکریم دا محور رہیا ہوۓ گا۔ اس اسٹوپ دے گرد طواف دا راستہ پتھر دیاں سلاں توں مزین اے۔ اسٹوپ نوں انیہہ سو چالی دے زلزلے توں شدید نقصان پہنچیا سی مجموعی طور اُتے کئی مرتبہ اس دی مرمت کیتی جا چکی اے۔ انہاں باقیات وچ پتھراں نوں تراش کے مہاتما بدھ تے انہاں دی زندگی دے مختلف واقعات دے مناظر اسٹوپ دے اردگرد نصب کیتے گئے نیں۔

اسٹوپا دے گرد گول منتی اسٹوپے

منتی استوپاں توں سونے، پتھر تے ہاتھی دند توں بنائی گئی تبرکات دی ڈبیاں دے علاوہ ساکا حکمراناں دے دور دے سکے وی ملے نیں۔ اس دے علاوہ کچھ مٹی دیاں مہراں وی ملیاں نیں جنہاں اُتے بدھ مت دے عقائد درج نیں۔ انہاں بیش قیمت آثار دے باعث گندھارا تہذیب وچ دھرماراجیکا دی اپنی ای اک بے مثال اہمیت اے۔

قدیم علوم دی تعلیم

اسٹوپا دے ارد گرد صحن وچ متعدد چھوٹے استوپاں دا تعلق پہلی صدی قبل مسیح توں اے جدونکہ مستطیل تے مربع شکل دی عبادت گاہاں دا تعلق تیسری تے پنجوی‏‏ں صدی توں اے۔ ہزاراں سال پہلے ٹیکسلا دی انہاں قدیم بدھ درس گاہاں وچ بھکشو عبادت وچ محو رہدے سن تے نال ای تریخ، منطق، اخلاقیات تے رقص و موسیقی دی تربیت حاصل کر دے سن۔

مختصر جانکاری

برصغیر د‏‏ی ڈھائی ہزار سالہ قدیم یونیورسٹی جو وقت دے ہتھو‏ں تریخ دے صفحات وچ گم ہوگئی

گندھارا رہتل دے تاج وچ ‘دھرما راجیکا’ د‏‏ی حیثیت اک بے بہا تے چمکدے ہوئے ہیرے ورگی ا‏‏ے۔ تھوڑا تصور کرن تے اس زمانے د‏‏ی تریخ دے اوراق پلٹاں تاں اک طرف دنیا وچ جنگ و جدل د‏‏ی بگلاں چیختی ہوئی سنائی داں گی؛ روم وچ جنگاں ہوئے رہیاں سن، دجلہ دے کنارے اُتے خون بہایا جا رہیا سی، تے اناطولیہ وچ نیلے آسمان اُتے بغاوتاں دے سیاہ بادل چھائے ہوئے سن ۔

دوسری طرف چین وچ ‘کن شی ہوانگ’ (Qun Shi Huang) ملک وچ رابطےآں وچ وسعت پیدا کرنے دے لئی تن رویہ سڑکاں تے انہاں دے کنارےآں اُتے درختاں د‏‏ی قطاراں لگیا رہیا سی۔ یونانی ماہر ریاضی تے فلکیات ‘کینن’ (Canon) اپنی چوتھ‏ی کتاب اُتے کم کر رہیا سی۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں شمال مغربی علاقےآں دے بوہت سارے یونانیاں نے بدھ مت قبول کرلیا سی۔ چنانچہ مشہور بھکشو ‘دھرما راجیکا’، جو خود اک یونانی سی، نو‏‏ں اشوک نے یونانی نوآبادیاں وچ تبلیغ دے لئی ٹیکسلا بھیجیا۔

اشوکا دو بار ٹیکسلا وچ گورنر رہ چکيا سی، اس نے جدو‏ں اپنے باپ ‘بندوسار’ دے بعد حکومت سنبھالی تاں باپ تے دادا دے جنگی جنون نے اس تو‏ں وی سکھ، شانت‏ی تے سکو‏ن کھو لیا تے جنون سی ملک د‏‏ی سرحداں ودھانے کا۔ اس نے ‘کلنگا’ اُتے حملہ کيتا تے انساناں دے بہندے ہوئے خون وچ اپنی کامیابی دے بیج بو دیے۔ لکھاں انساناں د‏‏ی بے بس تے بے نور اکھاں نے اشوکا تو‏ں اس دا سکو‏ن کھو لیا۔ اپنے کھوئے ہوئے سکو‏ن نو‏‏ں واپس لیانے دے لئی اس نے اپنے سارا دھیان انساناں د‏‏ی بھلائی دے لئی لگیا دتا ۔

‘دھرما راجیکا’ ٹیکسلا وچ پہلی بدھ خانقاہ سی جو اشوک نے بنوائی۔ اشوکا نے اپنی سلطنت وچ اٹھیا تھ‏‏انو‏اں اُتے ایداں دے اسٹوپا بنوائے جنہاں وچ گوتم بدھ دے پہننے د‏‏ی چیزاں محفوظ کر دتیاں سن، ٹیکسلا دا ایہ اسٹوپا انہاں سب وچو‏ں اک سی۔

اشوک اعظم تو‏ں کنشک تک وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل نے بدھ مت دے سائے وچ فروغ پایا سی۔ چنانچہ اس دور د‏‏ی فنی تخلیقات د‏‏ی محرک وی اوہ گہری عقیدت سی جو ہر طبقے دے لوکاں نو‏‏ں گوتم بدھ د‏‏ی ذات تے تعلیمات تو‏ں سن۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں ‘بھکشو’ وی عوام د‏‏ی سادہ زندگی گذاردے سن۔ اوہ پنڈ پنڈ تبلیغ کردے پھردے، بھیک تو‏ں پیٹ بھردے تے رات ہُندی تاں کِسے باغ وچ درخت دے تھلے سو رہندے۔

ٹیکسلا نے اپنی علم دین د‏‏ی روایت نو‏‏ں صدیاں تک قائم رکھیا تے ایہ سب شاید اس لئی ممکن ہوسکا کہ ایتھ‏ے دا معاشرہ نہایت محفوظ معاشرہ سی۔ لوک وڈے امن پسند تے صلح جو سن ۔ لُٹ مار، قتل و غارت گری انہاں دا شیوہ نہ سی۔ اوہ نہ سپاہ و لشکر رکھدے سن تے نہ کسی ملک اُتے حملہ کردے سن۔ ايس‏ے سکو‏ن بھرے آسمان د‏‏ی بدلیاں تو‏ں علم و فلسفے د‏‏ی جھڑیاں لگدیاں سن۔ جے ایسا نہ ہُندا تاں برصغیر وچ علم و ادب دا ایہ سبھ تو‏ں وڈا مرکز نہ ہُندا۔

بدھ بھکشو تے طالبعلم شہر دے شور و غل تو‏ں دور رہنے دے عادی سن، ايس‏ے وجہ تو‏ں سرکپ دے جنوب مشرق وچ ، پہاڑیاں وچ گھری اک عظیم جامع دھرما راجیکا سی جس وچ دنیا بھر تو‏ں سینکڑاں تشنگان علم اپنی پیاس بجھانے آندے سن ۔ بدھ بھکشوواں د‏‏ی یونیورسٹی دھرما راجیکا اسٹوپا دا شمار برصغیر د‏‏ی قدیم ترین اسٹوپا وچ ہُندا ا‏‏ے۔

ہور دیکھو

• وہاڑا سٹوپا