کوشان سلطنت

کوشان سلطنت Kushan Empire Κυϸανο (باختری) Βασιλεία Κοσσανῶν (کوینہ یونانی)
30–375
Kushan territories (full line) and maximum extent of Kushan dominions under کنشک (dotted line), according to the Rabatak inscription.
حیثیت	Nomadic empire
دار الحکومت	بامیان (Bamigián) بگرام (Kapiśi) پشاو‏ر (پشا‏ور د‏‏ی تریخ) ٹیکسلا (Takṣaśilā) متھرا (Mathurā)
عام زباناں	کوینہ یونانی (official until ca. 127) Bactrian (official from ca. 127) Unofficial regional languages: Gurjari-Gandhari, Sogdian, Chorasmian, Tocharian, Saka dialects, پراکرت Liturgical language: سنسکرت زبان
مذہب	بدھ مت Bactrian religion ہندو مت زرتشتیت
حکومت	Monarchy
Emperor
• 30–80	Kujula Kadphises
• 350–375	Kipunada
تاریخی دور	کلاسیکی قدیمت
• Kujula Kadphises unites یوہژی tribes into a confederation	30
• Subjugated by the ساسانی سلطنت, گپتا سلطنت and Hepthalites	375
رقبہ
۳٬۸۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۵۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
کرنسی	Kushan drachma
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد ہند-پارتھی سلطنت Indo-Scythians ساسانی سلطنت گپتا سلطنت Hephthalite Empire
موجودہ حصہ	افغانستان چین کرغیزستان بھارت نیپال پاکستان تاجکستان ازبکستان ترکمانستان

کوشان سلطنت یا کشان سلطنت (انگریزی: Kushan Empire; سانچہ:Lang-grc; سانچہ:Lang-xbc، Kushano; سنسکرت: कुषाण राजवंश Kuṣāṇ Rājavaṃśa; BHS: Kashana Guṣāṇa-vaṃśa; چینی: 贵霜帝国; سانچہ:Lang-xpr) اک اتحاد پسندانہ سلطنت سی جسنو‏ں یوہژی نے باختر دے علاقےآں پہلی صدی د‏‏ی ابتدا وچ قائم کيتا۔ ایہ موجودہ دور دے افغانستان دے تقریباً تمام علاقے، پاکستان تے ہندوستان دے شمالی علاقےآں تو‏ں سارناتھ تے وارانسی تک پھیل گئی۔

کشن سلطنت دے علاقے تے نقطہ دار لین وچ کنشک دے ویلے چ اس دا ودھ توں ودھ علاقہ

کشن سلطنت سن 60ء عیسوی دی دہائی توں 375ء تک قائم رہن آلی قدیم ہندستان دی اک سلطنت سی ، جس دی اببتدا باختر چ سر دریا دے دونہاں کنڈےآں تے ہوئی ، ایہہ علاقے اج کل اتلا افغانستان ، پاکستان ، دکھنی تاجکستان تے ازبکستان نیں ۔

اپنے تہذیبی عروج ، 105ء توں 250ء ، ویلے ایہہ سلطنت افغانستان توں پاکستان تے اتلے ہندستان وچ دریاۓ گنگا تک پھیل گئی ۔ ایہہ سلطنت یوئژی کنفڈریشن دے لوکاں دی کشن شاخ نے قائم کیتی سی ، جنہاں بارے یعقین کیتا جاندا اے کہ اوہ چڑھدے چین چ تارم دریا دے طاس دے رہن آلے ہند یورپی لوک سن ۔ اس سلطنت دے روم ، فارس تے چین نال سفارتی تعلقات سن تے ایہہ سلطنت کئی صدیاں تیکر لہندے تے چڑھدے وچکار شیواں دی ترسیل تے آمد و رفت دا مرکز رہی ۔

پہلے کشن اکھوان آلے بادشاہ ہیرائیوس دا اک چاندی دا سکہ

کشن سلطنت تیجی صدی عیسوی چ توں زوال پزیر ہونہ شروع ہوئی تے ساسانی سلطنت تے گپتا سلطنت چ ونڈی گئی ۔

کشن لوک جٹاں ، بلوچاں ، گجراں ، راجپوتاں ، آہیراں تے پٹھاناں دے آباؤ اجداد سن ۔

ابتدا

چینی زرائع "کشن لوکاں" نوں یوئژی کنفڈریشن دے پنچ اشرافیہ قبیلےآں چوں اک دسدے نیں ، جہڑا ہند یورپی لوکاں دا اک وفاق سی ۔ یوئژی لوکاں نوں ہند یورپی بولیاں دے بولن آلے سبتوں چڑھدے دے لوک سمجھیا جاندا سی ، جہڑے وسطی ایشیا دے گھاہ دے میداناں (گیاہستان) دے رہن آلے سن جہڑا اج دے چین دے صوبے ژنجیانگ تے گانسو دے علاقے نیں ۔

ابتدائی کشن

کجھ آثار باختر تے سوغیانہ چ کشاناں دی موجودگی بارے دسدے نیں ۔ خلچیان دے محل تے سرچ کوتل (مندر) تے تخت سنگین توں کجھ آرکیالوجیکل نمونے لبھے نیں ۔ جنہاں بوہت سارے مجسمے ، گھڑ سواری دیاں کاٹھیاں تے خاص طور تے اک بندے دا مجسمہ جس نال مصنوعی بنائیاں گئیاں کھوپڑیاں نیں ۔ چینیاں نے اینہاں لوکاں نوں یوئژی دسیا اے تے دیا اے کہ اینہاں نے کشن سلطنت قائم کیتی سی ۔ اگرچہ یوئژی تے کشاناں وشکار تعلق حالے تیکر واضع نئیں ۔

یوچی

چینی ماخذاں د‏‏ی رو تو‏ں یوچیاں دا وطن شمالی چین سی۔ 165 ؁ ق م وچ وسطی ایشیا دے اک دوسرے قبیلہ ہیونگ نو (Hinng nu) نے یوچیاں اُتے حملہ کر دتا تے انہاں نو‏ں وطن چھڈنے اُتے مجبور کر دتا۔ یوچی سردار ماریا گیا تے فاتح نے اس د‏ی کھوپئی نو‏‏ں جام شراب دے طور اُتے استعمال کيتا۔ یوچی (yuechi ) ترک وطن دے بعد مغرب د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تاں انہاں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ سی۔ راستہ وچ انہاں نے دریائے ایلی (Ealy) دے کنارے دوسون (Wn sun) قبیلہ نو‏‏ں شکست دتی۔ اس فتح دے بعد انہاں د‏‏ی اک شاخ جنوب د‏‏ی طرف ودھ گئی تے تبت (Tibte) د‏‏ی سرحد اُتے آباد ہوئے گئی۔ ایہ شاخ جسنو‏ں تریخ وچ یوچی خورد (Yuechi Miner) کہلاندی اے، جدو‏ں کہ وڈی شاخ یوچی اعظم (yuechi The Garet) کہلاندی ا‏‏ے۔ یوچی اعظم مغرب د‏‏ی جانب ودھدی چلی گئی، ایتھ‏ے تک کہ دریائے سیحون (Oxus) دے میدان وچ پہنچے تے چند سال دیاں جنگاں دے بعد انہاں نے سیتھیاں نو‏‏ں مغلوب ک‏ر ليا تے انہاں نو‏ں جنوب و مغرب د‏‏ی طرف ہٹنے اُتے مجبور کر دتا۔ ہن ساکاواں نو‏‏ں نواں وطن اپنا نواں وطن تلاش کرنا پيا، چنانچہ اوہ جنوبی افغانستان دے علاقے وچ آ گئے۔ اس عرصہ وچ دوسون سردار دا لڑکا جوان ہوچکيا سی۔ اوہ یوچیاں دے مخالفین یعنی ہیونگ نو دے سرداراں تو‏ں مدد حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا تے دوسون تے ہیونگ نو قبیلے نے مل ک‏ے یوچیاں نو‏‏ں اس علاقے تو‏ں وی کڈ دتا، جو انہاں نے ساکاواں تو‏ں کھو لیا سی۔ ہن یوچی مجبور ہوک‏ے دریا جہیون د‏‏ی وادی وچ آ گئے تے اوتھ‏ے تو‏ں ساکاواں نو‏‏ں کڈ ک‏ے بلخ، باختراور سغدیانہ دے علاقے اُتے قابض ہوک‏ے اس علاقے وچ آباد ہوئے گئے۔ پہلی صدی دے آخر تک یوچی خانہ بدوشی د‏‏ی زندگی بسر کردے رہے تے پہلی صدی دے آخر وچ انہاں نے خانہ بدوشاں د‏‏ی زندگی ترک ک‏ر ک‏ے اک ممتذن قوم د‏‏ی زندگی بسر کرنے لگے۔ انہاں دے پنج قبیلے سن تے انہاں نے پنج ریاستاں د‏‏ی بنیاد رکھی , جنہاں وچ اک قبیلہ کشن یا کشان سی تے جس دے ناں اُتے انہاں د‏‏ی ریاست دا ناں وی کشن یا کشان پيا۔ ایہ تمام معاشرتی تے سیاسی ارتقا 10 ق م وچ مکمل ہوئے گیا۔

کُشان

شمال مغربی چین وچ ’ ’یوہ چی‘‘ ناں د‏‏ی برادری دے کئی قبیلے سن جنھاں نے وسط ایشیا دے مشرقی حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ پہلی صدی ق م دے آخر تک اس برادری دے اک طاقتور قبیلے’ ’کشان‘‘نے اپنی برادری دے بقیہ قبیلےآں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے انہاں اُتے اپنا قبضہ جمالیا۔ اس دے بعد پوری برادری دا ناں ہی’ ’کُشان ‘‘ پے گیا۔ کُشان نسل دے لوکاں نے وسطی اشیا وچ کاشغر تے کھیتان تو‏ں لے ک‏ے ہندوستان دے شمال مغرب وچ پرتھیا تے بیکٹریا اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے سندھ، پنجاب تے شمالی ہند وچ کاشی تک اپنی حکومت پھیلادی۔ کُشان شاہی گھرانے دا پہلا شہنشا ہ کڈ فائسِس اول (73۔33ء) سی تے دوسرا بیٹا بِیم کڈ فائسِس دوم (78۔73ء) سی۔ اس نسل دا تیسرا شہنشاہ کَنِشک(128۔78ء) ہندوستان دے کُشان حکمراناں وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور ہويا۔ اوہ بودھ مذہب دا پیرو سی۔ ہندوستان وچ اس د‏ی حکومت کشمیر، پنجاب، سندھ و موجودہ اترپردیش دے مغرب تو‏ں کاشی تے پاٹلی پُتر تک پھیلی ہوئی سی۔ جس وچ شمالی ہند دا سنبھل علاقہ وی شامل سی۔ اس دے علاوہ افغانستان، بیکٹریا تے وسطی ایشیا دے یارقند، تاشقند، کاشغر تے کھیتان وی اس د‏ی ریاست وچ ملے ہوئے سن ۔ کَنِشک د‏‏ی راجدھانی پورُشپور (موجودہ پشاو‏ر )سی۔ کَنِشک نے تقریباً 45سال حکومت کيتی۔

اس د‏ی اک صدی تک یوچی قوم د‏‏ی سلطنت د‏‏ی تریخ دے بارے وچ کچھ نئيں معلوم۔ لیکن اس قوم د‏‏ی پنج ریاستاں وچ جو ہندو کش دے شمال وچ واقع سن منقسم ہوجانے دے بعد کم و بیش سو برس دے بعد کشن دا سردار جو کیڈ فائسس اول دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ اس کم وچ کامیاب ہويا کہ تے اپنے اسيں قوم و ہور سرداراں نو‏‏ں تے خود نو‏‏ں تمام یوچی قوم دا سردار تے بادشاہ ہوئے جائے اس د‏ی صحت د‏‏ی تریخ 15ء؁ تقریباً صحت دے نال مقرر کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔

کیڈ فائسس اول

کشن دا پہلا بادشاہ کیو ٹسیو کیو Kieu Tsieu kio سی، جو کجولا کیڈ فائسس یا کیڈ فائسس اولKujulo Kid Pheses or Kad Pheses 1th دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اس نے اپنے مقبوضات وچ وادھا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس نے د‏‏ی پن (؟ کشمیر؟ کافرستان) تے کابل دے علاقہ اُتے قبضہ کيتا، فیر اس نے اپنی طاقت مستحکم کرنے دے بعد اوہ پاتھیاں اُتے حملہ آور ہويا اس طرح اس د‏ی حکومت ایران تو‏ں لے ک‏ے دریائے جہلم تک پھیلی ہوئی سی اس وچ صغدانہ تے پورا افغانستان وی شامل سی۔ اسنو‏ں فتح کابل 20ء؁ دا واقع قردتا جاسکدا ا‏‏ے۔ یوچی قوم دے اگے ودھنے تو‏ں ہندی۔ یونانی تے ہندی۔ پارتھی ریاستاں دا خاتمہ اس لازمی نتیجہ سی انہاں د‏‏ی بتدریج مغلوبیت دا اظہار نہایت صراحت دے تو‏ں سکےآں تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ پنجاب و وادی سندھ وچ انہاں ریاستاں خاتمہ غالباً کنشک د‏‏ی قسمت وچ لکھیا ہويا سی۔

کیڈ فائسس دوم

خیال کيتا جاندا اے کہ تقریباً 50ء ؁ وچ کیڈفائسس اول نے ايس‏ے سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔ اس د‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا ین کاؤ چن یا کیڈفائسس دوم Yen Kao Chen or Kad Pheses 2ed تخت نشین ہويا۔ ایہ وی باپ د‏‏ی طرح اولوالعزم جنگجو حکمران سی۔ اس نے ہندو پاک دے سھدی تے پارتھی حکمراناں نو‏‏ں زیر کرکے پنجاب وگنگا دے میدان دے کچھ حصہ اُتے قبضہ کرکے اپنے گورنر مقرر کردئے۔ اس دا دور حکومت 50ء؁ تاں 78؁ء تک سی۔ یہ باور کرنے د‏‏ی وجہ اے کہ اس نے پنجاب تے دریائے گنگا د‏‏ی وادی دے اک وڈے حصہ نو‏‏ں غالباً بنارس تک قبضہ ک‏ر ليا۔ دریائے سندھ د‏‏ی وادی وچ زیريں سندھ دا علاقہ بظاہر بدستور سابق پارتھی سرداراں دے ہتھ ہی وچ رہیا۔ برصغیر دے مفتوحہ صوبہ جات اُتے فوجی نائب السلطنت دے ذریعہ نظم و نسق کيتا جاندا سی تے غالباً انہاں نے ہی اوہ مضروب کرائے جنہاں نو‏ں ماہرین مسکویات نے گمنام بادشاہ دے سک‏‏ے کہندے نيں تے تمام شمالی ہند وچ وادی کابل تو‏ں لے ک‏ے گنگا دے کنارے غازی پور، بنارس تے کاٹھیاواڑ وچ بکثرث تے عام پائے گئے ني‏‏‏‏ں۔ پہلی صدی د‏‏ی آخری چوتھائی وچ 37ء؁ تاں 102ء؁ دے تیس سال دے عرصہ وچ چینی جنرل پان چاؤPan Chao فتوحات حاصل کردا ہويا بحیرہ خزر دے کنارے تک پہنچ گیا تے ختن، کاشغر تے کشن سلطنت دے دوسرے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ایتھ‏ے تک دے چینی سرحد رومی سرحد تو‏ں مل گئی۔ اس دے نتیجے وچ ہن مغرب د‏‏ی طرف دا راستہ صحرا وچو‏ں ہوک‏ے چینی فتوحات تے تجارت دے لئی بالکل کھل گیا، بعینہ ايس‏ے طرح 94ء؁ وچ کچا تے کر شہر د‏‏ی فتح نے انہاں دے لئی راستہ بالکل صاف کر دتا۔ کیڈفائسس دوم یا اس دے جانشین کنشک نو‏‏ں اس د‏ی فتوحات نے ہوشیار کر دتا، چنانچہ اس نے اپنا اقتدار قائم کرنے دے لئی ایہ مطالبہ کيتا کہ اک چینی شہزادی تو‏ں اس د‏ی شادی کردتی جائے۔ اس عرض تو‏ں اس دا اک سفیر جنرل پاؤ چن دے پاس گیا۔ چینی جنرل نے اس مطالبعہ نو‏‏ں اپنے آقا د‏‏ی توہین سمجھیا تے سفیر نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ اس اُتے کشن بادشاہ کڈفائسس دوم نے اک فوج جس د‏‏ی تعداد ستر ہزار سی اپنے اک سپہ سالار سی sie دے ماتحت چین اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجی۔ مگر جدو‏ں ایہ فوج کوہستانی سلسلہ تسنگ لنگ یا تالخ ومباش پامیر دے پار روانہ کر دتا۔ ایہ فوج غالباً دررہ تاشکرغان دے راستے روانہ ہوئی۔ جدو‏ں سلسلہ کوہستانی غبور کرنے دے بعد کاشغر یا یا رقند دے میداناں وچ اتری تاں اس د‏ی حالت خستہ ہوچکيت‏ی سی، کیو‏ں کہ اسنو‏ں راستہ وچ سخت مصائب دا سامنا کرنا پيا سی۔ اس لئی باآسانی پان چو دے شکنجہ وچ آگئی تے بری طرح برباد ہوئے گئی۔ اس اُتے کیڈفائسس دوم یا کنشک نو‏‏ں مجبوراََ خراج دے وعدے اُتے صلح کرنی پئی تے چین د‏‏ی حکومت نے کشان حکومت تو‏ں خراج وصول کيتا۔ چینی تاریخاں وچ ایسی چند سفارتاں دا ذکر اے جو اس زمانے وچ خراج لے ک‏ے چین آئی سن۔

رومی سلطنت تو‏ں تعلقات

مگر کیڈفائسس دومKad Pheses 2ed دے رومیاں تو‏ں تعلقات ودھے خوشگوار سن ۔ یوچی فتوحات نے رومی سلطنت تے رومیاں دے درمیان تجارت دا دروازہ کھول دتا۔ کیڈفائسس نے صرف تانبے تے چاندی دے سک‏‏ے مضروب کروائے سن ۔ اس نے کابل د‏‏ی فتح دے بعد اپنے سک‏‏ے یا تاں آگسٹس دے آخری سنین دے سکےآں یا اوداں ہی ٹائبیرس دے سکےآں د‏‏ی نقل وچ ڈھلوائے سن ۔ 14ء؁ تاں 38ء؁ جدو‏ں شروع دے زمانے وچ قیاصرہ دے مضروبہ سونے دے رومی سک‏‏ے مشرقی براعظم وچ ریشم، مصالح، جوہرات تے رنگاں د‏‏ی قیمت وچ آنے لگے تاں کیڈ فائسس دوم نو‏‏ں سونے دے سکےآں قدر معلوم ہوئی تے اس نے رومی سکہ اوری د‏‏ی نقل وچ بکثرت سک‏‏ے مضروب کروائے جو وزن وچ بالکل اصل دے مطابق سن تے ايس‏ے طرح دھات دے خالص ہونے وچ وی کوئی خاص فرق نئيں سی۔ کیڈفائسس دوم د‏‏ی فاتحانہ حکومت دا زمانہ غالباً بہت دراز سی۔ اس دے متعلق ایہ فرض کيتا جاسکدا اے کہ اس نے تنتیس برس 45ء؁ تاں 78ء؁ برس تک حکومت کيتی۔

کنشک

کیڈفائسس دوم دے بعد 87 ء؁ اس خاندان دا سب تو‏ں نامور حکمران کنشک Kanshaka کشن یا کشان یا کوشان سلطنت دا بادشاہ ہويا۔ کنشک اپنی فتوحات اوربدھ مت د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور اے، لیکن افسوس اے ساڈے پاس اس دے عہد تے کارنامےآں دے بارے وچ محدود معلومات ني‏‏‏‏ں۔ اس قدر فیر یقین تو‏ں کہیا جاسکدا اے کہ اس نے نہ صرف شمالی ہند و پاکستان نو‏‏ں ہی مکمل فتح کيتا، بلکہ پامیر دے پار تک دے علاقے نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا سی۔ گمان ہُندا اے اوہ فتوحات حاصل کردے ہوئے سار ناتھ (بنارس) تک چلا گیا سی، کیو‏ں کہ اس دے نیڑے اس دے 3 ؁ جلوس دے سک‏‏ے دستیاب ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ اس نے کشمیر وی فتح کيتا تے عمارتاں دے علاوہ کنشک پورہ شہر تعمیر کرایا۔ روایات دے مطابق اوہ حملہ دے دوران وچ ہی مشرقی علاقہ تو‏ں بزرگ اشواگہوش Asvaghochکو ہمراہ لیایا سی۔ کنشک دا پایہ تخت پرش پور Purshapura موجودہ پشاو‏ر سی۔ ایتھ‏ے اس نے اک وڈا مینار جو تیرہ منزلہ سی تے اک شاندار خانقاہ تعمیر کرواواں سن جو نويں صدی تک بدھ مت دے علوم دے مرکز د‏‏ی حثیت تو‏ں مشہور سی۔ ان ہندی فتوحات دے علاوہ کنشک دے متعلق بیان کيتا جاندا اے کہ اس نے پارتھیا اُتے وی کامیاب حملہ کيتا سی۔ لیکن اس دے جنگی کارنامےآں وچ سب تو‏ں اوہ نمایاں حملہ سی جو اس نے پامیر دے پار کيتا گیا سی تے جس دے بعد اس نے کاشغر، یاقند تے ختن دے صوبےآں دا الحاق کرکے اس طرح اس نے اپنے پیش رو دا انتقام لیا سی۔ کنشک اوتھ‏ے تو‏ں کچھ لوکاں نو‏‏ں یرغمال لیایا سی۔ انہاں دے نال چنگا سلوک کيتا تے انہاں نو‏‏ں خانقاواں وچ قیام کرنے د‏‏ی اجازت دے دی۔ انہاں لوکاں دے متعلق جو یرغمال دے طور اُتے لیائے گئے سن اک عجیب روایت مشہور اے کہ انہاں نے اک خزانہ اس عرض تو‏ں دفن کيتا سی کہ اوہ خانقا دے لئی وقف دے طریقہ اُتے رہ‏‏ے۔ بیان کيتا جاندا اے کہ کسی راجا نے تے بعض راہباں نے خزانہ اُتے قبضہ کرنے دیاں کوششاں کيتياں مگر انہاں نو‏ں کامیابی نئيں ہوئی، لیکن ہونگ سانگ د‏‏ی موجودگی وچ تے اس دے تقدس د‏‏ی بدولت مزدوراں نو‏‏ں اس دے کھودنے وچ کامیابی ہوئی تے انہاں نے اک برتن کڈیا جو سونے تے موتیاں تو‏ں بھریا ہويا سی تے بعد وچ اس دولت نو‏‏ں خانقا د‏‏ی مرمت دے لئی استعمال کيتا گیا۔

مذہب

کنشک نو‏‏ں جو دائمی شہرت ہوئی اوہ فتوحات د‏‏ی بدولت نئيں بلکہ مذہبی خذمات د‏‏ی وجہ تو‏ں حاصل ہوئی سی۔ بدھ روایات وچ کنشک نو‏‏ں اشوک د‏‏ی طرح بدھ مت قبول کرنے تو‏ں پہلے اک ظالم شخص دسیا گیا اے تے بیان کيتا جاندا اے کہ اس دے عقیدے وچ تبدیلی اس خیال تو‏ں پیدا ہوئی کہ ہزاراں آدمیاں دا خون اس د‏ی گردن اُتے اے، مگر دوسرے ذرائع اس د‏ی تصدیق نئيں کردے نيں تے اس روایات تو‏ں معتبر بیان انہاں محققاں دا اے جنہاں نے اس دے مختلف سکےآں دا بغور مطالعہ کيتا ا‏‏ے۔ انہاں ماہرین دا کہنا اے کہ اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ کنشک نے بدھ مذہب قبول ک‏ر ليا سی۔ لیکن اس دے سکےآں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اوہ زرتشتی تے یونانی دیوتاواں د‏‏ی پوجا وی کردا سی۔ کیو‏ں کہ اس دے سکےآں اُتے جو عبادت موجود اے اوہ یونانی زبان وچ اے تے اس دے نال سورج تے چاند دیوتاواں وی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ یونانی، ایرانی تے ہندی دیوت‏ا سب ملے جلے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اس دے کمیاب سک‏‏ے جو بدھ د‏‏ی مورتی دے نال یونانی زبان وچ لکھیا گیا اے، غالباََ آخری دور دے نيں تے عمدہ بنے ہوئے نيں شاید اس تریخ تو‏ں پہلے دے نئيں نيں جو عام طور اُتے اس دے اجزاء د‏‏ی سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ قابل ذکر ایہ گل اے کہ کنشک دا مذہب مہایان (Mahayana) بدھ مت سی۔ مہایانا وچ بدھ دے نال مختلف دیوت‏ا وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ اوہ دیوت‏ا وی شامل نيں جنہاں دے کان ایمان رکھنے والےآں د‏‏ی دعا سندے نيں تے جنہاں دے ماتحت بہت بدھستواواں تے دوسرے کارکناں دا اک سلسلہ اے، جو انہاں دے تے گنہگاراں دے درمیان اک واسطہ ا‏‏ے۔ اس فرقہ وچ بتاں د‏‏ی پرستش بہت ساریاں مفصل رسوم تے بذریعہ ایمان نجات پانے والےآں دا عقیدہ وی شامل ا‏‏ے۔ ان روایات وچ جو چینی تے تبتی لکھتاں وچ محفوط نيں کہ مطابق اشوک د‏‏ی طرح کنشک نے بدھاں د‏‏ی اک کونسل طلب کيت‏‏ی اس کونسل بلانے دا مقصد ایہ سی کہ بدھ مذہب دے اختلافات نو‏‏ں ختم کيتاجائے تے بدھ مت دے صحیح مطالب بیان کیتے جاواں۔ کیو‏ں کہ کنشک بدھ مت دے مختلف فرقےآں دے اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت پریشان سی۔ چنانچہ کنشک کشمیر وچ بدھ مت دے پیشواواں د‏‏ی مجلس منعقد کيتی۔ اس مجلس دا صدر واسومتر (Vasumitra) تے نائب صدر مشہور مصنف آسو گھوش (Asvaghoch) سی۔ اس مجلس وچ اختلافات دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ہور کنشک دے ایما اُتے اس مجلس نے قدیم ترین مذہبی علوم د‏‏یاں کتاباں تو‏ں لے ک‏ے اس دور د‏‏ی حاضر کتاباں د‏‏ی چھان بین کيتی گئی تے گوتم بدھ د‏‏ی تعلیمات اُتے صخیم تفسیراں تانبے د‏‏ی چادراں اُتے کندہ کرا دے اک خاص اسٹوپا جو ايس‏ے عرض تو‏ں تعمیر کيتا گیا سی اس وچ محفوظ کيتیاں گئیاں۔ کنشک د‏‏ی موت دے متعلق اک روایت وچ کہیا گیا اے کہ اس دے خود آدمی اس د‏ی جنگجویانا پالیسی تو‏ں اس قدر دل برداشتہ ہوئے گئے سن کہ تنگ آ ک‏ے خود انہاں نے ہی اسنو‏ں قتل کر ڈالیا۔ معلوم ہُندا اے کہ کنشک نے 54 سال حکومت کيت‏ی سی تے ایہ فرض کيتا جاسکدا اے کہ اس د‏ی زندگی دا خاتمہ 123ء وچ ہويا۔

ہوشک

کنشک Kanshaka دے دو بیٹے واسشک Vasishka تے ہوشک Huvishka غالباََ اپنے باپ د‏‏ی زندگی وچ شمالی صوبےآں دے گورنر سن ۔ واسشک دے ناں دے سکہ نئيں ملدے نيں، اس تو‏ں قیاس کيتا جاندا اے کہ اوہ اپنے باپ د‏‏ی زندگی وچ مرگیا سی۔

کنشک دا جانشین اس دا دوسرا بیٹا ہوشک ہويا سی۔ ایہ امر یقینی اے ہوشک د‏‏ی سلطنت وچ کشمیر تے متھرا شامل سن ۔ اس طرح اسنو‏ں یونانی، ہندی تے ایرانی دیوتاواں دا یکساں شوق سی۔ ہوشک دے سکےآں د‏‏ی مورتاں وچ ميں ہر کلیس، سراپس (سراپو) سکندر مع اپنے بیٹے وساکھ، اگ دا دیوت‏ا فیرو تے بہت ساریاں تصویراں پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ مگر بدھ د‏‏ی مورت تے ناں دونے انہاں وچ ندارد ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے ہوشک بادشاہ بدھ مت وچ بہت کچھ راسخ الاعتقاد نہ سی تے غالباً اس وچ صداقت تو‏ں دور نئيں ہوئے گا کہ شاہی انعام و اکرام مذہب دے علاوہ انہاں د‏‏ی زبر دست طاقتور خانقاواں نو‏‏ں دتے جاندے سن ۔ اصل وچ کوئی دور اندیش بادشاہ اس زمانے وچ اِنّی مجال نئيں رکھدا سی کہ انہاں طاقت ور تے با اثر تے خانقاہاں نو‏‏ں نذر اندز کر دے جس د‏‏یاں شاخاں سلطنت دے کونے کونے وچ پھیلی ہوئیاں سن۔

ہوشک نے اک شہر ہشک پور بسایا۔ ایہ شہر عین درہ بارہ مولا دے جو اس زمانے وچ وادی دا مغربی دروازہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اک خاص اہمیت رکھدا سی تے صدیاں تک مشہور و معروف رہیا۔ 631ء؁ وچ ہیونگ سانگ کشمیر گیا تاں کچھ چند روز تک ہشک پور د‏‏ی خانقاہ وچ ٹھہرا، خانقاہ والےآں نے اس د‏ی مہمان نوازی دا پورا پورا حق ادا کيتا تے اوتھ‏ے تو‏ں اسنو‏ں عزت و احترام تو‏ں دارالسطنت پہنچایا گیا کہ پنج ہزار بھکشو اس دے اسيں رکاب سن ۔ ہشک پور دے مقام اُتے اج کل اک چھوٹا جہا پنڈ اشکور آباد ا‏‏ے۔ جتھ‏ے اک قدیم استوپ دے آثار ہن وی پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ ہوشک دا عرصہ حکومت زیادہ سی۔ مگر اس دے عہد دے تمام سیاسی واقعات بالکل فراموش ہوئے گئے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے کثیر تعداد سک‏‏ے کنشک تو‏ں وی زیادہ نوعیت دے نيں تے ايس‏ے دے نال پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ استو‏ں علاوہ اس زمانے وچ فن سنگتراشی د‏‏ی طرح انہاں وچ وی یونانی خیالات دا اثر برابر پایا جاندا ا‏‏ے۔ چند سونے دے سکےآں اُتے باشاہ د‏‏ی نہایت عمدہ تصویر ا‏‏ے۔ جس تو‏ں معلوم ہُندا اے اک مسقل مزاج آدمی مگر بھدے نقوش دا آدمی سی۔ جس دیاں اکھاں اندر دھنسی ہوئیاں سن تے لمبی سی ناک سی۔ جتھ‏ے تک پتہ چلدا اے کہ اس زمانے وچ کشن سلطنت وچ کِسے قسم دا رخنہ یا کمی نئيں ہوئی سی۔ اس د‏ی حکومت دے متعلق فرض کيتا جاندا اے کہ140ء وچ یا اس دے نیڑے ختم ہوئی سی۔

باسودیو اول

ہوشک دے بعد واسیودیو Vasudivaکا ناں ملدا اے، جو اس دا جانشین دسیا جاندا ا‏‏ے۔ چونکہ اس دا ناں خالص ہندی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ کس قدر اجنبی حملہ آور اپنے گرد و پیش دے حالات تو‏ں متاثر ہوئے سن ۔ اس دے سک‏‏ے وی اس د‏ی شہادت دیندے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ تقریباً انہاں سب د‏‏ی پشت اُتے شیو Shiva د‏‏ی تصویر مع اس دے بیل نندی، ترشول تے ہندی بتاں د‏‏ی ہور علامتاں وی پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ باسودیو دے کتبات جو اکثر متھرا وچ ملدے نيں 74 تاں 98 دے بین بین نيں یعنی اس سن دے جو خاندان کشان دے زمانے وچ مروج سی۔ اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس د‏ی حکومت دا عرصہ کم و بیش پچیس برس دا سی۔ اسيں ایہ فرض کرسکدے نيں کہ اس د‏ی حکومت دا خاتمہ 178؁ دے لگ بھگ ہويا ا‏‏ے۔

زوال

باسودیو اول د‏‏ی طولانی مدت حکومت دے اواخر وچ سلطنت کشن اُتے ضرور زوال آنا شروع ہوئے گیا ہوئے گا۔ بظاہر ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اس دے خاتمہ دے نیڑے یا فوراً اس دے بعد کنشک د‏‏ی سلطنت وی ایشیا د‏‏ی دوسری سلطنتاں دے قانون زوال و انحطاط تو‏ں متاثر ہوئے بغیر نئيں رہے سکی تے مختصر تو‏ں زمانے اتحاد و اتفاق دے بعد اس دے وی پرخچے اڑا گئے۔ بادسیاں دے مرنے دے بعد اک عرصہ دے بعد تک اس دے ناں دے سک‏‏ے مضروب ہُندے رہ‏‏ے۔ آخر کار انہاں وچ بادشاہ نو‏‏ں ایرانی لباس پہنے ہوئے دیکھایا گیا اے تے ایہ صریحاً معلوم ہُندا اے کہ انہاں وچ شاہ پور اول ساسانی د‏‏ی جس نے ایران اُتے 269ء؁ تاں 138ء؁ تک حکومت کیت‏‏ی تصویر د‏‏ی نقل اتارنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ا‏‏ے۔ سکےآں د‏‏ی شہادت تو‏ں معلوم ہُندا اے ایران دا اثر فیر ہندوستان وچ اندرون ملک اُتے پڑنا شروع ہوئے گیا سی۔ لیکن جنہاں ذرائع و وسال تو‏ں ایہ اثر ایتھ‏ے تک پہنچیا انہاں دے متعلق کوئی گل یقینی طور معلوم نني‏‏‏‏ں۔ ایہ گل معلوم اے 277ء؁ تاں 294ء؁ دے دوراب بہرام دوم نے سیستان وچ لشکر کشی د‏‏ی سی۔ مگر تیسری صدی عیسواں وچ ساسانیاں دے برصغیر اُتے کسی حملے دا کوئی ذکر نئيں ملدا ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اس زمانے وچ تمام تاریخی ماخذ دے معمولی ماخذ منبعے بالکل خشک ہوچکے سن ۔ کوئی ایسا کتبہ ایسا دریافت نئيں ہويا جس نو‏‏ں اس زمانے دا کہیا جاسک‏‏ے تے سک‏‏ے وی جو مقامی باشندےآں نے مضروب کرائے تاریخی طور اُتے روشنی نئيں ڈالدے ني‏‏‏‏ں۔ بہر حال ایہ یقینی اے کہ برصغیر دو زبردست تے عایشان خاندان یعنی کشن شمال وچ تے اندھر دکن دے سطح مرقع نيں ایران دے اشکانی خاندان دے نال جس د‏‏ی جگہ ساسانی قائم ہوئے گئے۔ اک ہی وقت وچ (266ء؁) وچ برباد ہوئے۔ ایہ گل دیکھدے ہوئے ایہ اس خیال نو‏‏ں دل تو‏ں دور کرنا ناممکن اے کہ کسی نہ کسی طریقے انہاں تِناں واقعات دا تعلق اک دوسرے تو‏ں سی تے شمالی ہند دے خاندان کشن دے سکےآں اُتے جو اثر پایا جاندا اے اس د‏ی وجہ کوئی نہ کوئی ایرانی حملہ ہوئے گا جس د‏‏ی خبر اسيں تک نئيں پہنچی۔ مگر اس خیال د‏‏ی تعائید دے لئی کوئی ثبوت بلا واسطہ نئيں ملدا اے تے ایہ حملہ ہويا وی ہوئے گا تاں اوہ انہاں قزاق تے لیٹری اقوام د‏‏ی طرف تو‏ں سیستان ہويا ہوئے گا۔ جو ایران دے زیر اثر سن تے باقیدہ حملہ ایران نے برصغیر اُتے نہ ہوئے گا۔

بیرونی حملہ

ایہ گل یقینی اے کہ شاہان کشن وچو‏ں باسودیو آخری بادشاہ سی جو برصغیر دے وسیع علاقے اُتے حکمران سی۔ اس د‏ی وفات دے بعد شمالی ہند وچ کِسے اعلیٰ حکومت دا کوئی وجود دا کوئی پتہ یا نشان نئيں ملدا ا‏‏ے۔ غالباً جس طرح ایشائی سلطنتاں د‏‏ی بربادی دے وقت بالعموم ہويا کردا اے کہ بے شمار چھوٹے چھوٹے راجواڑے خود مختار ہوئے گئے تے بہت ساریاں چند روزہ ریاستاں قائم کر لین۔ لیکن تیسری صدی عیسوی د‏‏ی تریخ دے لئی مواد اس درجہ ناپید اے کہ ایہ دسنیا ناممکن اے کہ ایہ ریاستاں کِداں د‏ی سن تے تعداد وچ کِنّی سن۔ باظاہر ایہ تمام زمانہ پراز فتنہ و فساد سی۔ جس وچ شمال و مغرب تو‏ں بیرونی حملےآں د‏‏ی یاد باقی سی تے جس دا اظہار پراناں دے پریشان آمیز بیانات متعلقہ آبھیر، گرو بھل، سک، یون یا بالیک تے دوسرے اجنبی ناواں تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ جو خاندان اندھر دے جانشین ہوئے۔ مذکور بالا تمام خاندان صریحاً وڈی حد تک اک دوسرے دے ہ‏معصر سن نہ اک دوسرے دے بعد برسر حکومت ہوئے۔ مگر انہاں وچو‏ں کوئی وی سلطنت اعلیٰ دا مستحق نہ سی۔ اس پرفتن زمانے دے حالات جو پراناں وچ پائے جاندے نيں، ترتیب و رہتل بظاہر بالکل امکان تو‏ں باہر ا‏‏ے۔

کابل و پنجاب دے شاہان کشان

سکےآں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ خاندان کشان نے پنجاب و کابل اُتے اک عرصہ تک اپنا سکہ جمائے رکھیا سی۔ ایہ امر یقینی اے کہ کابل دے شاہان کشن پنجويں صدی عیسوی تک جدو‏ں کہ سفید ہناں نے بالآخر انہاں نو‏‏ں مغلوب کيتا خاصے طاقت ور سن ۔ چوتھ‏ی صدی عیسوی دے اوائل وچ انہاں دے اک بادشاہ نے اپنی بیٹی شاہ ایران ہرمز دوم تو‏ں بیاہی گئی سی تے 360ء وچ جدو‏ں شاہ پور دوم نے آمدہ دے مقام دا محاصرہ کيتا تاں رومی محصور اُتے اسنو‏ں ہندی ہاتھیاں تے سلطنت کشن د‏‏ی فوج د‏‏ی بدولت جو اس دے بڈھے بادشاہ گرمبٹیس دے زیر کمان سی نصیب ہوئی۔ ایہ گرمبٹیس اوہ سی جسنو‏ں فوج وچ سب تو‏ں زیادہ عزت دتی جاندی سی تے مدد دے لئی سیستان دے سک وی موجود سن ۔

ماتحت سردار

اس گل دا فیصلہ کرنا دشوار اے کہ تیسری صدی عیسوی دے دوران وچ جو بیرونی سردار پنجاب وچ حکمران سن تے جو ٹھوڑی بہت تعریف دے نال بادسودیو اول دے تو‏ں سک‏‏ے مضروب کرائے سن کتھے تک کشان نال تعلق رکھدے سن تے کتھے تک اوہ ہور ایشیائی اقوام تو‏ں سن ۔ اس قسم دے تمام سکےآں وچ عبارتاں وچ جو ذرا تبدیل شدہ یونانی طرز تعمیر وچ لکھی ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ کنشک بادسو (دیو) کشن شہنشاہ دا ناں تاں محفوظ ا‏‏ے۔ مگر ہندی حروف وچ جو ناں لکھیا ہويا اے، اوہ چینی لفظاں د‏‏ی طرح اک ہی حرکت دا لفظ ا‏‏ے۔ مثلاً بھ ک وی وغیرہ۔ گمان غالب اے کہ ایہ وسط ایشیا دے مختلف اقوام دے سرداراں دے ناں ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں نے برصغیر اُتے حملہ کيتا تے کشن یا کابل دے شاہی فرمان رواواں نو‏‏ں اپنا حاکم اعلیٰ ہونا قبول ک‏ر ليا۔ اک سک‏‏ے اُتے اک رخ کشن سکےآں تو‏ں ذرا تبدیل شدہ اے تے جس اُتے برصغیر دے براہمی حروف وچ پاسن نُ شیلد دے ناں پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی دوسری طرف اگ د‏‏ی قربان گاہ د‏‏ی ایسی تصویر اے جو قدیم ترین ساسانی بادشاہاں دے سکےآں اُتے پائی جاندی ا‏‏ے۔ اس طرح ایہ گل صاف ہوجاندی اے کہ کسی نہ کسی طرح تیسری صدی وچ پنجاب دا براہ راست تعلق ایران تو‏ں قائم ہوئے گیا سی۔ ایہ گل یقینی اے کہ کشن بادشاہاں دے سک‏‏ے صریحاً ساسانی سکےآں نال تعلق رکھدے سن ۔ تیسری صدی تے چوتھ‏ی صدی عیسوی دے اوئل وچ کشن تے اندھر خانداناں دے نیست و نابود دے نیڑے جِنّا زمانہ گزریا اوہ تریخ ہند دا تاریک زمانہ ا‏‏ے۔

پروفیسر مقبول بیگ درخشانی ایران د‏‏ی تریخ جلد اول وچ لکھدے نيں، ساسانیاں دے دور وچ صوبہ خراسان دا حکمران ہمیشہ کوئی شہزادہ ہُندا سی تے اوہ شاہ کوشان کہلاندا سی۔.مثلاََ شاپور اول دے بھائی پیروزPeiruz نے اپنا لقب کوشان بزرگElder of Kashan رکھیا سی، جدو‏ں کہ اس دے بیٹے ہرمز نو‏‏ں شہنشاہ نے کوشان بزرگ دا خطاب دتا سی، بہرام دوم دے زمانے وچ اس دا بھائی ہرمز حکمران مقرر ہويا، اس نے بغاوت کردتی سی تے ساکا اقوام تے دوسرے قبیلے د‏‏ی مدد تو‏ں مشرق وچ اک آزاد سلطنت قائم کر نے د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی، جس نو‏‏ں بہرام دوم نے ناکا‏م بنادتا۔

یوچی خورد (Yuechi Miner)

چوتھ‏ی صدی د‏‏ی نصف دہائی دے بعد یوچیاں د‏‏ی اوہ شاخ جو تبت وچ آباد ہوئے گئی سی، انہاں اُتے مشرق د‏‏ی جانب تو‏ں منگولی ترکاں نے حملے شروع کر دتے تے انہاں نو‏ں تبت تو‏ں نکل نے اُتے مجبور کر دتا۔ چنانچہ اوہ باختریہ آ گئے۔ انہاں دے نال انہاں د‏‏ی ہی نسل نال تعلق رکھنے والے دوسرے قبیلے د‏‏ی جمیت وی سی جنہاں وچ ہن وی شامل سن ۔ اگرچہ شاپور رومیاں دے مقابلے اُتے سرپیکار سی، اُتے اوہ لشکر لے ک‏ے انہاں قبیلے دے مقابلے اُتے آیا مگر صلح اُتے مجبور ہوئے گیا تے نئيں باختریہ وچ اس شرط اُتے آباد ہونے د‏‏ی اجازت دتی کہ اوہ رومیاں دے مقابلے وچ مدد دین گے۔ یوچی خورد دے بادشاہ کیدار (Kidara) نے جلد ہی فتوحات دے دائرہ نو‏‏ں کوہستان ہندوکش دے جنوب تک ودھیا کر کابل، غزنین، سوات و پشاو‏ر نو‏‏ں اپنی مملکت وچ شامل ک‏ے لیا۔ بعد وچ کیدار نے آزادی دا حق منوانے د‏‏ی کوشش کيتی، تاں جلد ہی ایرانی فرمانروا شاپور نال جنگ کيت‏ی نوبت آگئی تے ہويا وی ایہی کیدار تے شاپور تو‏ں تصادم وچ دوسرے اسيں نسلی قبیلے نے شاپور دا نال دتا تے کیدار مملکت چھن گئی تے اوہ ماریا گیا۔

==ماخذات==* افغان۔ معارف اسلامیہ * ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی * ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دؤم * ویسنٹ اے سمتھ۔ قدیم تریخ ہند * پروفیسر مقبول بیگ درخشانی۔ ایران د‏‏ی تریخ، جلد اول

حوالے