راجہ وجے سنگھ گجر
راجا وجئے سنگھ گجر ریاست لانڈھاؤرا تے کنجا بہادر پور ریاست کے گجر بادشاہ سن ، جسنوں انہاں دے چچا راجا رام دیال سنگھ نے 18 واں صدی وچ تشکیل دتا سی۔ راجا وجئے سنگھ نے ہندوستان دی آزادی دی تحریک وچ اہم کردار ادا کيتا تے عوام نوں ملک دی آزادی حاصل کرنے دے لئی ضروری بیدار کيتا۔ راجا وجئے سنگھ نے برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی کے خلاف لڑنے دے لئی راجا کلیان سنگھ گجر نوں اپنا آرمی جنرل مقرر کيتا۔ راجا کلیان سنگھ گجر وی کنجا بہادر پور دے اک لینڈ لارڈ سن ۔ 1822-25ء تک انہاں نے انگریزاں دے خلاف شدید مسلح احتجاج کيتا۔ آخر کار 1824-25ء وچ انگریزاں نے اک وسیع گورکھیا رجمنٹ تے منصوبہ بند حملے دے ذریعے قلعہ فتح کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ راجا وجئے سنگھ تے راجا کلیان سنگھ گجر مادر وطن نوں بچانے وچ زندگی دی جنگ ہار گئے۔ انہاں دی موجودہ اولاد بھارتی ریاست اتراکھنڈ کے ہریدوار ضلع لانڈھاؤرا نال تعلق رکھنے والے کنور پرناو سنگھ اے ۔ [۱]
تریخ
[سودھو]1757 عیسوی وچ پلاسی دی جنگ دے نتیجے وچ ہندوستان وچ برطانوی ریاست دے قیام دے نال ہی اس نے ہندوستان وچ اپنا احتجاج شروع کيتا تے سن 1857 [۲] تک ہندوستان وچ بہت ساری جدوجہد ہوئیاں ، جداں 1818 وچ ، خاندیش بھیل تے راجستھان دے مارو نے لڑی۔ [۳] [۴] 1824 وچ ورما جنگ وچ برطانویاں دی ناکامی تے بیرک پور چھاؤنی وچ 42-نیٹیو انفنٹری دی حوصلہ افزائی دے بعد ، ہندوستانیاں نے سہارنپور-ہریدوار دے علاقے وچ کولی اکثریتی علاقے دے لوکاں دے نال تعاون کرکے آزادی حاصل کرنے دیاں کوششاں کيتیاں ۔ ، روہتک تے گجرات۔ [۵] [۶] تِناں تھاںواں اُتے ہندوستانیاں نے انگریزی ریاست دے خلاف سخت لڑائی دی تے اپنے روايتی قبیلے دی سربراہی وچ انگریزی ریاست نوں جڑ توں اکھاڑ پھینکنے دی کوشش کيتی۔ جس طرح 1857 وچ انقلاب فوجی بغاوت توں شروع ہويا تے بعد وچ وڈے پیمانے اُتے بغاوت وچ تبدیل ہوئے گیا۔ ايسے طرح دا واقعہ 1824 وچ ہويا۔ [۱] کچھ مورخین نے 1824 دے انقلاب نوں 1857 دی تحریک آزادی تے انہاں واقعات دی مساوات اُتے مبنی مشق دا پیش خیمہ وی قرار دتا اے۔ 1824 وچ ، ساحر پور ہریدوار دے علاقے وچ آزادی دی جدوجہد دے شعلے مذکورہ بالا ہور تھاںواں دی نسبت بہت تیز سن ۔ [۷] [۸] جدید ضلع ہریدوار وچ ، رورکی شہر دے مشرق وچ لانڈھاؤرا ناں دا اک قصبہ اے۔ ایہ قصبہ 1947 تک پرمار / پنور خاندان دے گوجر بادشاہاں دا دار الحکومت رہیا اے۔ [۹] اس دے عروج دے وقت، لانڈھاؤراریاست وچ 804 دیہات سن تے اس دے حکمراناں دا اثر پورے مغربی اترپردیش وچ سی۔ ہریانہ دے کرنال خطے تے گڑھوال وچ وی ، اس نسل دے حکمراناں دا وسیع اثر و رسوخ سی۔ 1803 وچ ، انگریزاں نے گوالیار دے سندھائیاں نوں شکست دے کے پورے اترپردیش نوں اپنا جنگجو ہواجن بنا لیا۔ ہن اس علاقے وچ ، لانڈھوڑہ ، نگر گرجر خاندان ، بھاٹی گجر خاندان (گوتم بدھ نگر) دے داسدوری (میرٹھ) ، جوٹ کچسار (گدھار دا علاقہ) وغیرہ دی تمام طاقتور شاہی ریاستاں اس خطے وچ نظر آدیاں سن جداں انگریز دی اکھاں وچ کانٹے سن ۔ ، . 1813 وچ ، لانڈھاؤرا دے بادشاہ رام دیال سنگھ گجر دا انتقال ہوئے گیا۔ شاہی خاندان وچ اس دے جانشین دے سوال اُتے گہرے اختلافات سن ۔ صورت حال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ، برطانوی حکومت نے ریاست دے اک حصے نوں مختلف دعویداراں وچ تقسیم کيتا تے ریاست دے وڈے حصے نوں اپنی سلطنت وچ ضم کر دتا۔ لنگہار ریاستاں دا اک جھرمٹ سی ، کُنجا - بہادر پور ، جو سہارنپور - رورکی روڈ اُتے لارڈ پور دے نیڑے واقع اے ، اس تعلقہ وچ 44 پنڈ سن ،۔ [۱۰] 1819 وچ ، وجئے سنگھ گجر ایتھے دے تعلقہ دار بنے۔ وجئے سنگھ لانڈھاؤرا رائل خاندان دا قریبی رشتہ دار سی۔ وجئے سنگھ گجر دے ذہن وچ برطانوی سامراجی پالیسیاں دے خلاف شدید غم و غصہ سی۔ اوہ کدی وی لانڈھوڑہ دی سلطنت دی تقسیم نوں قبول نئيں کرسکدا سی۔ [۱۱] دوسری طرف ، اس خطے وچ حکومت کیتی مالی بدانتظامی تے کئی سالاں توں لگاتار خشک سالی نے کساناں دے لئی صورت حال نوں بہت گھٹا دتا ، ودھدی ہوئی آمدنی تے انگریزاں دے ظلم و بربریت نے انہاں نوں بغاوت اُتے مجبور کر دتا۔ علاقے دے کساناں نوں انگریزاں دی سخت ریگولیشن پالیسی توں ظلم ہويا تے اوہ لڑنے دے لئی تیار سن ۔ کساناں وچ بہت ساری انقلابی تنظیماں پیدا ہوئیاں۔ جو برطانوی حکمرانی دے خلاف کم کر رہے سن ۔ ایہ تنظیماں فوجی نظاماں اُتے مبنی فوجی دستےآں دی طرح سن ، انہاں دے ارکان نیزےآں تے تلواراں توں لیس سن تے ضرورت پڑنے اُتے کِسے وی چھوٹی طاقت دا سامنا کرسکدے نيں۔ جابرانہ خارجہ حکمرانی انہاں انقلابی تنظیماں نوں ڈاکوواں دا گروہ کہندی سی ، انہاں دے خلاف اٹھیا کھڑی ہُندی سی۔ لیکن انہاں تنظیماں نوں انگریزی ریاست توں دوچار لوکاں دی طرف توں کافی حمایت حاصل اے۔ انہاں تنظیماں وچ ، کلیان سنگھ گجر ، اک انقلابی تنظیم دے اہم رہنما ، کلوا گجر سن ۔ ایہ تنظیم دہرادون دے علاقے وچ سرگرم عمل سی تے ایتھے اس نے انگریزی ریاست دی سردی برقرار رکھی سی۔ دوسری تنظیم دے سربراہ کووار گجر تے بھورے گجر سن ۔ ایہ تنظیم سہارنپور دے علاقے وچ سرگرم سی تے انگریزاں دے لئی درد سر سی۔ اس طرح سہارنپور۔ ہریدوار۔ دہرادون دا علاقہ بندوق دا ڈھیر بن گیا۔ جتھے کدی انگریز مخالف دھماکا ہوسکدا سی۔ [۱۲]
کُنجا بہادر پور دے مقامی لوک وجئے سنگھ دے موقف اُتے نظر رکھے ہوئے سن ۔ اپنی طرف توں وجے سنگھ دی طرف توں ابتدا کردے ہوئے ، مغربی اترپردیش دے انگریز مخالف کلکٹراں ، تعلقاں ، سرداراں ، انقلابی تنظیماں نے اس نال رابطہ قائم کيتا تے مسلح انقلاب دے ذریعہ انگریزاں نوں اپنا عذر دلانے دا منصوبہ بنایا۔ وجے سنگھ دی دعوت اُتے بھاگون پور ضلع سہارنپور وچ برطانوی کاشتکاراں دا اک عام اجتماع بلايا گیا سی۔ اس اجلاس وچ ہریانہ ، سہارن پور ، ہریدوار ، دہرادون-مراد آباد ، میرٹھ تے یمنا کراسنگ دے کساناں نے حصہ لیا۔ میٹنگ وچ موجود تمام کساناں نے ہارسولاس توں وجے سنگھ دی انقلابی اسکیم قبول کيتی۔ اس اجلاس وچ وجے سنگھ توں آئندہ دی جنگ آزادی دی قیادت کرنے دی اپیل کيتی گئی ، جسنوں انہاں نے خوشی توں قبول کيتا۔ معاشرے دے رہنماواں نے وجے سنگھ نوں مستقبل دی آزادی دی جدوجہد وچ مکمل مدد فراہم کرنے دا یقین دلیایا۔ کلیان سنگھ عرف کلوا گجر نے وی وجئے سنگھ دی قیادت قبول کرلئی- ہن وجے سنگھ انگریزاں توں دو ہتھ لینے دے لئی کِسے اچھے موقع دی امید وچ سن ۔ سن 1824 وچ ، برما دی جنگ وچ انگریزاں دی شکست دی خبراں نے آزادی پسند عاشق وجے سنگھ دے ذہن وچ جوش پیدا کيتا۔ اس وقت ہندوستانی فوج نے برک پور وچ برطانوی حکومت دے خلاف بغاوت کيتی۔ وقت آپ دے حق نوں سمجھیا اے ، وجےان سنگھ دے منصوبے دے مطابق ، کھیتاں دے کاشتکاراں نے آزادی دا اعلان کيتا۔
جدوجہد آزادی دے ابتدائی دور وچ ، کلیان سنگھ اپنے فوجی دستے دے نال شیوالک دی پہاڑیاں وچ سرگرم سن تے اس نے دہرادون دے علاقے وچ چنگا اثر و رسوخ حاصل کيتا سی۔ نواڈا پنڈ دے شیخ جمام تے سیاجم انگریزاں دے خصوصی مخبر سن تے انگریزاں نوں انقلابیاں دی سرگرمیاں دے بارے وچ خفیہ معلومات رکھدے سن ۔ کلیان سنگھ نے نواڈا پنڈ اُتے حملہ کيتا تے انہاں سرپرستاں نوں مناسب سزا دتی تے اس دی املاک ضبط کرلئی- اسسٹنٹ مجسٹریٹ نے نوادا پنڈ دے اس واقعہ دی انتباہ دے طور اُتے کم کيتا تے اس نے انگریزی ریاست دے خلاف مکمل مسلح انقلاب دے آثار دیکھنا شروع کر دتے۔ کلیان سنگھ نے 30 مئی 1824 نوں رائے پور پنڈ اُتے حملہ کيتا تے رائے پور وچ برطانوی محب وطن افراد نوں گرفتار کيتا تے انہاں نوں دہرادون لے گئے تے انہاں نوں دہرادون دے ضلعی صدر مقام دے نیڑے سزا دی۔ کلیان سنگھ دے اس چیلنج آمیز سلوک توں اسسٹنٹ مجسٹریٹ نے اذیت ناک صورت حال دی سنگینی نوں دیکھ کے اس نے سرمور بٹالین نوں بلیایا۔ کلیان سنگھ دی طاقت سیرمور بٹالین توں کدرے کم سی ، لہذا کلیان سنگھ نے دہرادون دا علاقہ چھڈ دتا تے اس دی انقلابی سرگرمیاں دے مرکز دی بجائے ، سہارنپور ، جالاپور تے کارا پور انقلاب دے مراکز سن ۔ 7 ستمبر 1824 نوں لیو دی کارروائی کاروپور پولیس چیک تباہ ہوئے گیا۔ پنج دن دے بعد ، اس نے بھگوان پور اُتے حملہ کيتا تے اسنوں جیت لیا۔ سہارنپور دے جوائنٹ مجسٹریٹ گیرتھل نے واقعے دی تحقیقات دا حکم دتا۔ تحقیقات وچ انقلابی سرگرمیاں دی حقیقت اس حقیقت توں سامنے آئی اے کہ کنجا ناؤ گرتھل دے قلعے دے آپریشن نے وجے سنگھ نوں سمن جاری کيتا ، جس اُتے وجے سنگھ نے توجہ نئيں دتی تے فیصلہ کن جنگ کيتی تیاری شروع کردتی۔ ۔ [۱۳]
یکم اکتوبر 1824 نوں سرکاری خزانہ جدید اسلحاں توں آراستہ 200 پولیس گارڈز دی سخت سیکیورٹی وچ جالاپور توں سہارنپور جارہیا سی۔ کلیان سنگھ دی قیادت وچ ، انقلابیاں نے پولیس ٹیم نوں بلیک ہاتھا نامی جگہ اُتے حملہ کيتا۔ جنگ وچ ، برطانوی پولیس بری طرح شکست کھا گئی تے خزانے توں بھج گئی۔ ہن وجئے سنگھ تے کلیان سنگھ نے اک دیسی ریاست دا اعلان کيتا تے اپنی نويں ریاست نوں مستحکم کرنے دے کئی احکامات جاری کیتے۔ رائے پور سمیت متعدد دیہاتیاں نے اس محصول نوں قبول کر ليا تے آزادی دی ہوائاں چلنے لگاں تے انگریزی ریاست دا سامنا اس خطے توں ہُندا اے۔ کلیان سنگھ نے جدوجہد آزادی نوں نويں طاقت فراہم کرنے دے مقصد توں سہارنپور جیل وچ آزادی پسند لڑاکا قیدیاں نوں جیل دے ذریعے رہیا کرنے دا منصوبہ بنایا۔ اس نے سہارنپور شہر اُتے وی حملہ کيتا تے اسنوں انگریزی حکمرانی توں آزاد کرنے دا فیصلہ کيتا۔ انگریز انتظامیہ انقلابیاں دے اس عملی منصوبے توں بے چین سی تے باہر توں اک بہت وڈی فوج نوں طلب کيتا گیا۔ کیپٹن ینگ نوں برطانوی فوج دی کمانڈ دتی گئی سی انگریزی فوج جلد ہی کُنجا دے نیڑے سکندر پور پہنچی۔ شاہ وجے سنگھ نے قلعے دے باہر تے کلیان سنگھ نے قلعے دے اندر تے قلعے دے اندر مارچ کيتا۔ قلعے وچ ہندوستانی دے پاس دو گن سن ۔ کیپٹن ینگ دی قیادت وچ انگریزی فوج ، جو بنیادی طور اُتے گورکھیا سی ، کنجا دے بہت نیڑے آچکی سی۔ 3 اکتوبر نوں ، برطانوی فوج نے اچانک حملہ کيتا تے آزادی پسنداں نوں چوکس کر دتا۔ ہندوستانیاں نے صورت حال اُتے قابو پالیا تے گراؤنڈ دا مورچہ اٹھا کے جوابی کارروائی شروع کردتی۔ شدید جنگ چھڑ گئی ، اس جدوجہد وچ لڑنے والے آزادی پسنداں دا سب توں بہادر جنگجو کلیان سنگھ ، انگریزاں دے پہلے حملے وچ شہید ہوئے گیا ، آزادی دی جدوجہد دی خبر پورے مغربی اترپردیش دے کنجا وچ لڑی جارہی سی ، پھیلدے ہوئے ، بادشاہاں دے بادشاہ میرٹھ دا بہسمہ تے دادری راج وی اپنی فوجاں دے ہمراہ کنجا تک دا سفر کيتا۔ باغیان تے منجف نگر نگر دے نیڑے آباد چوہان قبیلے دے کلسیان گجر کسان وی اس آزادی جدوجہد وچ شاہ وجئے سنگھ دی مدد دے لئی وڈی تعداد وچ نکل آئے۔
جب انگریزاں نوں اس ہلچل دا علم ہويا تاں فیر انہاں دے پیراں دے تھلے دی زمین نکل گئی۔ انہاں نے وڈے جرمانے دے نال کم کيتا تے پورے مغربی اترپردیش وچ کلیان سنگھ دے قتل دی خبر پھیلائی۔ اس دے نال ہی انہاں نے قلعہ کُنجا دی شکست تے آزادی پسند جنگجوواں دی شکست دی وی غلط افوانيں دتیاں انگریزی چال کامیاب رہی۔ افواہاں توں متاثر ہوکے ، دوسرے علاقےآں توں آنے والے آزادی پسنداں دی حوصلہ شکنی کيتی گئی تے مایوس ہوکے اپنے علاقےآں نوں پرت گئے۔ انگریزاں نے رام دی مرمت کرکے توپ دا کم لیا۔ تے بمباری شروع کردتی۔ انگریزاں نے تپ توں قلعہ اڑانے دی کوشش کيتی۔ قلعے دی دیوار کچی مٹی توں بنی ہوئی سی جس اُتے توپاں دا خاص اثر نئيں ہوسکدا سی۔ لیکن آخر وچ ایہ قلعہ توپ توں ٹُٹ گیا۔ ہن انگریزاں دی گورکھیا فوج قلعے وچ داخل ہونے وچ کامیاب ہوئے گئی۔ دونے طرف توں زبردست جنگ ہوئی۔ اسسٹنٹ مجسٹریٹ وسط شور دی جنگ وچ بری طرح زخمی ہويا سی۔ لیکن آخرکار وجے نوں انگریزاں نے پزیرائی دی۔ شاہ وجئے سنگھ بہادری توں لڑدے ہوئے شہید ہوئے گئے۔ [۱۴]
ہندوستانیاں دی شکست دی وجہ بنیادی طور اُتے جدید ہتھیاراں دی کمی سی ، اوہ زیادہ تر تلوار ، نیزہ دار بندوق جداں ہتھیاراں توں لڑدے سن ۔ جدوں کہ اس وقت برطانوی فوج دے پاس جدید رائفل (303 بور) تے کاربائن موجود سی۔ اس اُتے ، ہندوستانیاں نے بہادری توں مقابلہ کيتا تے انہاں نے آخری سانس تک انگریزاں توں لڑی۔ برطانوی حکومت دے اعدادوشمار دے مطابق ، 152 آزادی جنگجو شہید ، 129 زخمی تے 40 گرفتار۔ [۱۵][۱۶] لیکن حقیقت وچ شہدا دی تعداد بہت زیادہ سی۔
ہندوستانی انقلابیاں دی شہادت نے وی انگریزی فوج دا دل نئيں بھریا۔ جنگ دے بعد ، انہاں نے کنا دے قلعے دی دیواراں وی گرا دتیاں فتح دا جشن مناندے ہوئے برطانوی فوج دہرادون پہنچی۔ اوہ اپنے نال دو توپ خانہ بندوقاں ، کلیان سنگھ دا شیر تے وجے سنگھ دے سیناں نوں وی اپنے نال لے گیا۔ ایہ انگلیاں نوں دہرادون دی پوردہاہ اُتے رکھیا گیا سی۔ ہندوستانیاں نوں پریشان کرنے دے لئی ، برطانوی حکومت نے راجیہ سنگھ دے سینے تے کلیان سنگھ دا سر لوہے دے کبوتر وچ لٹکایا تے دہراڈون جیل دے گیٹ اُتے لٹکا دتا۔ کلیان سنگھ دی جنگ دے ابتدائی مرحلے وچ ، انقلاب شہادت دی وجہ توں اپنے ابتدائی دور وچ ہی ختم ہوئے گیا۔ کیپٹن ینگ نے کُنجا دی لڑائی دے بعد قبول کر ليا سی کہ جے ایہ بغاوت تیز رفتار توں سُٹ نئيں دتی جاندی تاں دو دن دے وقت وچ ، اس جنگ نوں ہور ہزاراں دی حمایت حاصل ہُندی۔ تے ایہ بغاوت پورے مغربی اترپردیش وچ پھیل گئی۔ [۱۷] [۱۸]
یادگاری
[سودھو]اتراکھنڈ دے وزیر اعلیٰ ہریش راوت نے ہریدوار کے کنجہ بہادر پور وچ یوم شہادت دے موقع اُتے آزادی پسند گجر نوں خراج تحسین پیش کيتا۔ انہاں نے کہیا کہ متعدد ادارےآں ، سڑکاں تے اسکالرشپ دا ناں تبدیل کرکے شہید دے ناں توں منسوب کيتا جائے گا جو ریاستی حکومت کیتی طرف توں انھاں مشکور یاداں وچ رکھنے دے عزم دے مطابق اے۔ کتلس کبل یبلتن یبلتپ ہجببپل بن جپل بل بجتل یہس ایہ کتل یبہت ہتلب ہس بس بپت کپ کس ل اہ بتپ بہل ت ببل بلپ
انہاں نے اعلان کيتا کہ تحریک آزادی وچ انہاں دی شراکت نوں اعلیٰ ثانوی سطح دی تعلیم دی تریخ دی کتاب وچ شامل کيتا جائے گا ، انہاں نے ایہ اعلان کردے ہوئے ہور کہیا کہ ہریدوار دے گورنمنٹ انٹر کالج کنجا بہادر پور جلد ہی انہاں دی نامعلوم قربانی نوں یاد رکھنے دے بعد اس دا ناں تبدیل کر دتا جائے گا۔ ہور ، اتراکھنڈ حکومت ہر سال سنگھ دے یوم شہادت منائے گی تے ہور پسماندہ طبقات کے ہونہار طلبہ نوں راجا وجے سنگھ دے ناں اُتے وظائف دتے جان گے۔
ہریش راوت نے ایہ وی اعلان کيتا کہ کنجا بہادر پور وچ اک شہدا دے ناں اُتے مشتمل اک ویٹرنری ہسپتال کھولیا جائے گا۔ بھگوان پور نوں جھابریرا توں ملانے والی سڑک دا ناں "راجا وجئے سنگھ" دے ناں اُتے رکھیا جائے گا۔ [۱]
حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ "CM pays tribute to freedom fighter Vijay". 2015-10-04. https://www.dailypioneer.com/STATE-EDITIONS/dehradun/cm-pays-tribute-to-freedom-fighter-vijay.html.
- ↑ Robins, Nick. "This Imperious Company — The East India Company and the Modern Multinational — Nick Robins — Gresham College Lectures". Gresham College. http://www.gresham.ac.uk/lectures-and-events/this-imperious-company-the-east-india-company-and-the-modern-multinational. Retrieved on 19 June 2015.
- ↑ Prakash 2002.
- ↑ Sinclair 1884.
- ↑ जन इतिहास, डा.सुशील भाटी.
- ↑ «Archive copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۵-۰۹. دریافتشده در ۲۰۱۹-۱۲-۲۹.
- ↑ Janitihas, Dr.Sushil Bhati.
- ↑ Sudarshan News http://sudarshannews.in/religion/know-about-raja-vijay-singh-ji/ Archived 2019-05-09 at the وے بیک مشین
- ↑ http://www.publicguidetips.com/about-city/जानिए-रूड़की-का-इतिहास
- ↑ https://www.jagran.com/uttarakhand/haridwar-cm-announces-many-plan-the-name-of-martyr-king-vijay-singh-12977722.html
- ↑ https://dailyhunt.in/news/india/hindi/only+news+24-epaper-onlynews/shaury+gatha+1824+me+aajadi+ki+pahali+ladai+me+kunja+bana+kunja+bahadurapur-newsid-94626668
- ↑ http://uttarainformation.gov.in/news.php?id=13203
- ↑ https://www.livehindustan.com/uttarakhand/roorki/story-need-for-revision-of-history-of-freedom-revolution-2437578.html
- ↑ http://uttarakhandreport.com/archives/2468
- ↑ https://www.amarujala.com/uttarakhand/roorkee/roorkee-can-become-tourist-center-if-new-government-takes-initiative
- ↑ «Archive copy». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۵-۰۹. دریافتشده در ۲۰۱۹-۱۲-۲۹.
- ↑ Janitihas, Dr.Sushil Bhati, King Vijay singh Gurjar or Kalyan Singh Gurjar.
- ↑ https://www.youngisthan.in/hindi/gurjar-andolan-1824-42900