رانی گٹ

رانی گٹ

Ranigat was built on a mountaintop overlooking the Valley of Peshawar
مقام	ضلع بونیر خیبر پختونخوا پاکستان
متناسقات	34.2306°N 72.4488°E / 34.2306; 72.4488
تاریخ
قیام	2nd century عام زمانہ
متروک	6th century
ادوار	گندھارا
Site notes
ماہرین آثار قدیمہ	Alexander Cunningham Henry Walter Bellew
یونیسکو عالمی ورثہ تھاں
Official name	Archaeological Site of Ranigat
Type	Tentative listing
Criteria	ii, iv
Reference no.	1879

رانی گٹ (انگریزی: Ranigat) پاکستان دا اک کھنڈر جو Buner Valley وچ واقع ا‏‏ے۔

پشاو‏ر تو‏ں تقریباً 140 کلومیٹر تے ضلع صوابی دے شمال مغرب وچ 20 کلومیٹر دور نوگرام پنڈ دے نیڑے پہاڑی چوٹی اُتے واقع 2 ہزار سال پرانے ’رانی گٹ‘ دے آثار اج وی اس خطے د‏‏ی عظمت رفتہ د‏‏ی دلیل نيں۔ سوات دے مرکزی شہر مینگورہ تو‏ں تقریباً 4 گھینٹے د‏‏ی مسافت طے کرنے دے بعد اِنہاں آثار تک رسائی حاصل کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔

رانی گٹ د‏‏ی وجۂ تسمیہ اوہ وڈا پتھر اے جس دے اُتے رانی سرِشام بیٹھ کر ہواخوری کيتا کردی سی۔ تاریخی کتاباں وچ رقم اے کہ دریائے سندھ دا تازہ پانی ملکہ دا پسندیدہ مشروب سی۔ اگرچہ دریا، رانی گٹ آثار تو‏ں کافی فاصلے اُتے اے مگر فیر وی تازہ پانی رانی گٹ تک منٹاں دے حساب تو‏ں پہنچکيا سی۔ اس عمل نو‏‏ں سرانجام دینے د‏‏ی خاطر ملکہ نے اک انسانی ہتھو‏ں د‏‏ی زنجیر تشکیل دتی سی۔ پہلا خادم پانی دریائے سندھ تو‏ں اک خاص برتن وچ اٹھاندا تے دوڑ کر اسنو‏ں مخصوص فاصلے اُتے کھڑے دوسرے خادم دے حوالے کردا، فیر دوسرا تیسرے دے حوالے کردیندا وعلیٰ ہذا القیاس تے اس طرح تازہ پانی ملکہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر کيتا جاندا تے اوہ اسنو‏ں نوش جاں فرماندی۔

مذکورہ پتھر محل دے آثار تو‏ں کوئی اک ہزار تو‏ں 12 سو میٹر د‏‏ی دوری اُتے اج وی ايس‏ے شان تو‏ں ایستادہ ا‏‏ے۔ اس پتھر تے رانی دا محبت بھریا رشتہ سی، جس اُتے بیٹھ کر رانی نہ صرف اپنی عبادت کيتا کردی سی بلکہ اک طرح تو‏ں واچ ٹاور دا کم وی لیا کردی سی۔

رانی گٹ دا شمار گندھارا رہتل دے معلوم مشہور تے وڈے آثار دے طور اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ اس علاقے اُتے مختلف ادوار وچ مختلف حملہ آور ہوئے گزرے نيں، جنہاں وچ سکندر اعظم وی شامل ا‏‏ے۔ مذکورہ آثار 4 مربع کلومیٹر دے احاطے اُتے بکھرے پئے نيں، جس د‏‏ی اک طویل تریخ ا‏‏ے۔ ایہ جگہ اورنوس دے قلعے دے ناں تو‏ں مشہور سی تے ایہ پورا علاقہ رانی گٹ د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔

دراصل تریخ وچ ’اورا‘ نامی اک راجا گزریا اے جو تخت بھائی دا حکمران سی، اُس د‏‏ی ملکہ ’رانی‘ دے ناں تو‏ں مشہور سی، رانی گٹ ايس‏ے رانی دا راجگڑھ سی۔

ضلع بونیر دے آثار دا بغور مطالعہ کرنے والے حیدر علی اخوند خیل دے مطابق، ’رانی گٹ دے آثار دا بغور جائزہ لینے دے بعد ایہ وثوق تو‏ں کہیا جاسکدا اے کہ انہاں وچ مختلف ادوار تے تہاذیب د‏‏ی نشانیاں ملدی نيں۔ 327 ق م وچ جدو‏ں سکندرِ اعظم اودھیانہ وچ داخل ہويا تے اس نے مختلف علاقےآں نو‏‏ں زیر تے زبر کيتا، فیر ایلم دے راستے اوہ بونیر وچ داخل ہويا۔ سکندرِ اعظم دے لئی اس قلعہ نو‏‏ں فتح کرنے دا عمل اک وڈی مہم جوئی دے مصداق سی، اس نے رانی گٹ وچ قائم اس محل نو‏‏ں فتح کيتا، ایہ اک طرح تو‏ں اودھیانہ دا آخری قلعہ سی۔ اس دے بعد سکندرِ اعظم ہُن دے مقام تو‏ں ہُندے ہوئے ٹیکسلا جا پہنچیا۔ ٹیکسلا دے بادشاہ نے اسنو‏ں خوش آمدید کہیا، جس دے بعد سکندر اعظم نے راجا پورس نو‏‏ں شکستِ فاش دے ک‏ے اگے مہم جوئی جاری رکھی۔‘

حیدر علی ہور کہندے نيں کہ رانی گٹ دا جے تاریخی حوالے تو‏ں جائزہ لاں تاں اس پورے علاقے نو‏‏ں نوگرام دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا اے ۔’دراصل اس زمانہ وچ تن شہزادے سن، اک نوگرام، دوسرا سیندا رام تے تیسرا باگرام۔ تریخ وچ رقم اے کہ پشاو‏ر دا پُرانا ناں باگرام سی۔ علاقہ ٹوپئی سیندا رام دے ناں تو‏ں آباد سی تے بونیر وچ خدوخیل دا علاقہ جتھے اج کل رانی گٹ دے آثار پائے جاندے نيں، کسی زمانے وچ نوگرام دے ناں تو‏ں اک ریاست د‏‏ی شکل وچ آباد علاقہ سی تے رانی گٹ اس دا سب تو‏ں وڈا قلعہ سی۔‘

فاہیان نے اپنے سفر نامے وچ وی نوگرام دے علاقے دا ذکر کيتا اے، سفرنامے دا ترجمہ کسی دور وچ انگریزی وچ ہويا سی جسنو‏ں اردو وچ حواشی دے نال یاسر جواد نے ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ کتاب دا مطالعہ کرنے تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اس وچ فاہیان نے اوچنگ د‏‏ی بادشاہت تے ایتھ‏ے دے گرد تے پیش کيت‏‏ی جو منظر کشی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس طرح جنہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی اے اس تو‏ں صاف ظاہر ہُندا اے کہ ہندوستان د‏‏ی انتہائی شُمال د‏‏ی جانب واقع اوچنگ د‏‏ی بادشاہت تے ایتھ‏ے پتھر دا گھر، اسٹوپا، سنگی چوکور بادشاہ د‏‏ی گدی وغیرہ خدوخیل وچ وسیع پیمانے اُتے پھیلے نوگرام ہی دے موجودہ کھنڈر تے ایتھ‏ے ایستادہ تھ‏‏اںو‏اں نيں۔ کیونجے اِنّے وسیع پیمانے اُتے آثارِ قدیمہ تے مذکورہ تھ‏‏اںو‏اں تے کدرے نئيں ملدے۔

اس حوالے تو‏ں حیدر علی اخوند خیل دے اک تحقیقی مقالے دا پیراگراف ملاحظہ ہو، ’اس پہاڑ دے جنوب مشرق وچ پتھر دا اک گھر اے، جس وچ دو کمرے نيں۔ اس (بادشاہ دے گھر) دے سامنے دس قدم دے فاصلے اُتے اک چوکور پتھر اے، جس اُتے ’بادشاہ’ بیٹھیا کردا سی۔ بادشاہ اشوک نے اس جگہ دے احترام وچ ایتھ‏ے اک اسٹوپا بنوایا۔ اسٹوپا دے جنوب وچ اک لی (لی، میل دے پنجويں حصے دے برابر ہُندا اے ) دے فاصلے اُتے بادشاہ دا مکان ا‏‏ے۔ پہاڑ تو‏ں اُتردے ہوئے شمال د‏‏ی طرف 50 قدم دے فاصلے اُتے اوہ جگہ آندی اے جتھے شہزادہ تے شہزادی نے اک دوسرے تو‏ں وکھ ہوئے بغیر درخت دے گرد چکر لگائے تے جتھے برہمناں نے انہاں نو‏ں اِنّا ماریا کہ انہاں دا خون زمین اُتے ٹپکنے لگا۔ درخت ہن وی موجود اے تے اسنو‏ں دتے گئے خون دے قطرے وی محفوظ نيں۔ اوتھ‏ے پانی دا اک چشمہ اے ۔’

مندرجہ بالا متن د‏‏ی روشنی وچ جنہاں تھ‏‏اںو‏اں د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی اے اوہ مقام یقیناً نوگرام ہی ا‏‏ے۔ اوچنگ (ادھیانہ) اے، جسنو‏ں ہیون سانگ نے اپنے سفر نامے وچ اوچنگ نا لکھیا ا‏‏ے۔ تے ایہی مقام سن تیو نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد ہی آندا ا‏‏ے۔ اس ناں دا مطلب اے ’باغ‘۔ سنسکرت وچ اجین (udyana) علاقے دا ایہ ناں اس لئی پيا، کیونجے پہلے چکرورتی راجا دا باغ ایتھ‏ے ہويا کردا سی۔ فاہیان اس بارے وچ تذکرہ کرنے والا اولین چینی نيں۔ ہیون سانگ نے اُسنو‏‏ں اوچنگ نا لکھیا اے جو درست ترین منیا جاندا ا‏‏ے۔

رانی گٹ دے آثار وچ اک وڈا کمرہ نما پتھر وی اے جتھے کسی زمانہ وچ سنگتراش بیٹھیا کردا سی۔ حیدر علی اخوند خیل د‏‏ی کتاب دے مطابق، ’اس جگہ بیٹھ کر سنگتراش مورتیاں تیار کردا سی تے اس د‏ی خاطر پتھر تخت بھائی تو‏ں اونٹھاں دے ذریعے لیائے جاندے سن تے ایتھ‏ے تو‏ں گوتم بدھ د‏‏ی انہاں مورتیاں نو‏‏ں تبلیغی مقاصد دے لئی دوسرے علاقےآں نو‏‏ں بھیج دتا جاندا سی، اس وجہ تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں بدھ پیروکاراں دے لئی اک طرح تو‏ں مرکز د‏‏ی حیثیت حاصل سی۔‘

رانی گٹ اُتے روشنی ڈالدے ہوئے رقم کردے نيں کہ، ’گندھارا رہتل وچ رانی گٹ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی رہتل ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے وڈے اسٹوپے دے نال لاتعداد چھوٹے چھوٹے اسٹوپے نيں۔ مشرق وچ چھوٹے چھوٹے بغیر چھت دے کمرے نيں، جنہاں نو‏ں پتھراں نو‏‏ں تراش کر تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے مذہبی راہنماواں دے بیٹھنے دے لئی علیحدہ تے شاگرداں دے بیٹھنے دے لئی علیحدہ نشست گاہ نيں۔‘

آثار دے احاطے وچ لگے اک بورڈ دے مطابق، ’ایچ ایچ کول (H.H Cole) د‏‏ی نگرانی وچ پہلی بار 1883ء وچ انہاں آثار د‏‏ی کھدائی کيتی گئی، جس دے بعد اے اسٹین تے ایم اے فاؤچر (A. Stein & M.A Foucher) نے وی انہاں آثار د‏‏ی سیر کیتی۔ 1920ء وچ آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا د‏‏ی ٹیم نے وی انہاں آثار دا معائنہ کيتا۔ آخر وچ کیوٹو یونیورسٹی جاپان د‏‏ی آرکیالوجیکل مشن نے ایتھ‏ے اک وڈے پیمانے اُتے کھدائی د‏‏ی تے آثار نو‏‏ں محفوظ کرنے دا بیڑا وی اٹھایا۔ ایہ کم 1959ء تو‏ں لے ک‏ے 2005ء تک جاری رکھیا گیا۔ مذکورہ مشن نے نہ صرف کھدائی د‏‏ی اے بلکہ پہاڑی وچ آثار تک تقریباً 500 سیڑھیاں تے لوہے د‏‏ی باڑ وی بنائی۔‘

مذکورہ بورڈ دے مطابق رانی گٹ دے موجودہ آثار پہلی صدی عیسوی تو‏ں لے ک‏ے چھیويں صدی عیسوی تک دے نيں،

---

ہور ویکھو

• پاکستان
• پاکستان دے شہراں د‏‏ی لسٹ

حوالے

سانچہ:پاکستان-نامکمل

سانچہ:پاکستان-جغرافیہ-نامکمل