رپورتاژ
رپورتاژ (Reportage) صحافتی صنف اے۔ لفظ رپورتاژ لاطینی تے فرانسیسی زباناں دے خاندان توں اے۔ انگریزی وچ ایہدا مطلب (Report) رپورٹ اے۔ رپورٹ توں مراد تاں سِدھی سادی تصویر پیش کرن دے نيں۔ لیکن جے ایس رپورٹ وچ ادبی اسلوب، تخیل دی آمیزش تے معروضی حقائق دے نال نال باطنی لمس وی عطا کیتا جاوے تاں ایہ صحافت توں وَکھ ہوکے ادب وچ شامل ہو جاندا اے۔ ایس لئی ادبی اصطلاح وچ رپورتاژ اک ایسی چلدی پِھردی تصویر کشی اے جیہدے وچ خود مصنّف دی ذات، اسلوب، قوتِ متخیلہ، تخلیقی توانائی تے معروضی صداقت موجود ہُندی اے۔ اکثر سفر ناویاں نوں وی رپورتاژ دے زمرے وچ رکھیا جاندا اے لیکن سفرنامے لئی سفر دی ضرورت ہُندی اے لیکن رپورتاژ وچ ایہ ضروری نئیں۔ مصنف چشم ِ تخیل دے ذریعے ہی رپورتاژ تخلیق کر سکدا اے۔
تعریف
[سودھو]مختصر اس طرحاں کہیا جاسکدا اے کہ ایہ اک ایسی صنف اے جیہدے وچ خارجیت تے داخلیت دا اک حسین امتزاج ہُندا اے اوہ اک دوسرے توں شیر و شکر ہُندیاں نيں تے دونے ہی اس صنف دے معیار دا تعین کرن دیاں ذمّہ دار ہُندیاں نيں۔ رپورتاژ صِرف چشم دید واقعات اُتے لِکھیا جاسکدا اے۔ سُݨے سݨائے واقعات اُتے لِکھی گئی کوئی تخلیق، افسانہ، ناول یا ڈراما تاں ہوسکدی اے، رپورتاژ نئیں۔
تریخ
[سودھو]رپورتاژ جدید دور دی پیداوار اے۔ رپورتاژ تے صحافت دا چولی دامن دا ساتھ اے۔ برّصغیر پاک و ہند دی تقسیم دے وقت جو رپورتاژ لِکھے گئے ایہناں وچ جمناداس دا "خدا دیکھتا ہے"، شاہد احمد دہلوی دا "دہلی کی بپتا" تے تاجور سامری دا "جب بندھن ٹوٹے" مشہور نيں۔
جدید دور وچ رپورتاژ نوں جنہاں چیزاں نے ترقی و خوشحالی بخشی، ایہناں وچ زمانے دے انتشار، معاشی تے سیاسی کشمکش، جنگ تے سیلاب دیاں تباہ کاریاں، سُپرپاورز دے درمیان وَدھدی ہوئی جدید اسلحے دی دوڑ تے سٹار وار وَرگے پروگرام بہت اہمیت دے حامل نيں۔ رپورتاژ دا کینوس جنگ تے فسادات تک ہی محدود نئيں بلکہ ایہناں توں علاوَہ ادبی تقاریب، تہذیبی جلسیاں تے سیر و سیاحت اُتے وی وڈے خوبصورت رپورتاژ لکھے گئے۔
اردو رپوتاژ
[سودھو]اردو ادب دا پہلا باقاعدہ رپورثاژ کرشن چندر دا ”پودے“ آ، ایہدے توں بَعد ترقّی پسنداں نے اس صنف نوں اگے ودھایا۔ 1947 دے واقعات نے رپورتاژ نگاری دے ارتقاء وچ اہم کردار ادا کیتا۔ فسادات اُتے لِکھے جاݨ والے رپورتاژ ادبی شاہکار ثابت ہوئے۔ ایہناں وچ محمود ہاشمی دا رپورتاژ ”کشمیر اداس ہے“ قدرت اللہ شہاب دی کاوش ”اے بنی اسرائیل“ ابراہیم جلیس دی ”دو ملک ایک کہانی“ رامانند سجے دا ”اور انسان مرگیا “ تے جمنا داس اختر دا ”اور خدا دیکھتا رہا“ ایسے رپورتاژاں نيں جو سِدھے سادے سچے واقعات اُتے دلگزار تبصرہ نيں۔ انہاں واقعات وچ صداقت تے افسانوی انداز دونے موجود نيں۔ اس کارآمد ادبی صنف نے تقسیم پاک و ہند دے واقعے نوں بَھرپور طریقے ناݪ پیش کرن وچ مدد دِتّی۔ رپورتاژ فرانسیسی زبان دا لفظ اے۔ انگریزی زبان وچ ایہدے لئی رپورٹ دا لفظ استعمال ہُندا اے۔ اس صنف وچ لِکھݨ والا نہ صرف کِسے اہم واقعے یا حالات، کِسے سفر دا حال، میلے، ٹھیلے، حادثہ یا کِسے جنگ دے محاذ دی رپورٹ بیان کردا اے بلکہ اوہ اوہناں واقعات دی جزئیات و تفصیلات وچ اپنے نقطۂ نظر تے تخیل دی آمیزش وی کردا اے یعنی کِسے حادثے، مقام تے واقعے نوں دیکھ کے جو مصنف دے دل و دماغ اُتے لنگھدی اے ایہنوں بعینہ رقم کر دیندا اے (صداقت تے خلوض دی ضرورت)۔ رپوتاژ دا تعلق ماضی تے مستقبل دی بجائے حال توں ہُندا اے۔ مصنّف چشم دید واقعات و مشاہدات نوں اپنی داخلی کیفیات دے نال شامل کرکے پیش کردا اے۔ رپورتاژ دے مصنّف دی اَکھ کیمرے دی اکھ دی مانند ہُندی اے لیکن کیمرے دی تصویر وچ مصنّف دی تصویر جداں جذبہ، خلوص، جوش و شوق تے سوز و ساز نئيں ہُندا۔ مفہوم ایہ آ کہ رپورتاژ اک ایداں دے پودے دی مانند اے، جیہدیاں جڑاں نوں صرف اور صرف سچائی، خلوص تے اندرونی جذبے دے پاݨی دی ضرورت ہُندی اے۔
اردو رپوتاژ نگار
[سودھو]- پیر پنجال کے قیدی (محمود ہاشمی)،
- ادبی اور تہذیبی جلسوں پر یادیں (ظہیر سجاد)،
- صبح ہوتی ہے (کرشن چندر)،
- خزاں کے پھول (عادل رشید)،
- بمبئی سے بھوپال تک (عصمت چغتائی)
مشہور نیں۔
سیر و سیاحت اُتے جو رپورتاژ سامݨے آئے اوہناں وچ
- اور زمین اور پانچ ستارے (خواجہ احمد عباس)
- الف لیلی کے دیس میں (ظفر پیامی)
- پاکستان میں چند روز (ظ انصاری)
- برسبیل لندن (محمود نظامی)
قابل ذکر نيں۔
ایہناں توں علاوہ اردو وچ رپورتاژ لِکھݨ والےآں وچ حمید نظامی، عنایت اللہ، حمید اختر، اے حمید، فخر ہمایوں، مستنصر حسین تارڑ تے ممتاز مفتی وغیرہ مشہور نيں ۔