رہت نامہ بھائی دیا رام

رہتناما اجیہی مذہبی رچنا نوں کیہا جاندا اے جس وچ سکھ دھرم دے پیروکاراں لئی جیون جانچ دسی جاندی اے۔[1] بے شک ہریک دھرم وچ ہی اس دے پیروکاراں لئی اس دے خاص ودھان مطابق جیون جانچ دا تذکرہ کسے نہ کسے روپ وچ دتا ہندا اے، پر سکھ دھرم وچ گرو دے انن سکھاں ولو رہتنامے لکھ کے گرو دی دسی مریادا توں جانُ کروایا اے۔اناں نوں مریادت جیون جیون دیاں ہدایتاں دتیاں گئیاں ہندیاں ہن۔انج ایہناں رہتنامیا توں پہلاں دے سکھ گرنتھاں جویں گرو گرنتھ صاحب،بھائی گرداس دیاں واراں تے کبت گوییے،دسم گرنتھ،ساکھیاں آدی وچ سکھاں لئی جیون مریادا دسی گئی اے۔پر ایہہ رہتنامے گرو گوبند سنگھ دے سمے جاں اوہناں توں پچھوں،خاص کر کے لکھتی روپ وچ پرچلت ہوئے،جہناں وچ سکھ سنکیتولی وچ جیون –مریادا،چال –ڈھال،چجّ –آچار اتے رہن –سہن دے تور طریقے دسے گئے ہن۔جہنا مطابق ہریک گر سکھ نے رہنا اتھوا اپنا جیون بتاؤنا اے۔جیون مریادا لئی رہتا شبد تیرویں چودویں صدی وچ بھرفتار لہر ویلے ہی پرچلت ہو گیا سی۔رہت دو پرکار دی منی جاندی اے۔اک اندرلی رہت اتے دوسری باہرلی رہت۔اندرلی رہت مریادا دا مطلب دماغی رہنی توں اے،جس مطابق انسان دی جیون جانچ تے ورتوں وہار دا پتہ چلدا اے۔باہرلی رہت مریادا دا مطلب انسان دے پہراوے،کھان –پین آدی توں لیا جاندا اے۔گرو گرنتھ صاحب وچ خاص کر کے اندرلی دی وضاحت کیتی گئی اے۔

اس رہت مریادا دی النگھنا کرن توں بعد اس سکھ نوں "سکھ تنخواہیہ" کیہا جاندا اے۔ اس جرم وجوں اس وچ رہتنامے مطابق سزا دتی جاندی اے۔ اس سزا نوں "تنخواہ" کیہا جاندا اے۔

جیون بارے

بھائی دئیا سنگھ دا پہلا ناں بھائی دایا رام سی۔ اوہناں دا جم 1661 نوں لاہور وچ پیؤ بھائی سدھا جی اتے ماں دیالی جی دے گھر ہویا سی۔ اوہناں دے پیؤ گرو تیغ بہادر صاحب دے عقیدت مند سن اتے اوہناں دے فلسفہ لئی کئی واری انندپور صاحب آئے سن۔ 1679 وچ بھائی سدھا جی پروار سمیت آنندپور صاحب وچ پکے ہی آ گئے۔ بھائی دئیا رام وی اوہناں دے نال سن۔ اس ویلے گرو گوبند صاحب سکھاں دے دسویں گرو دے روپ وچ گرگدی اتے براجمان سن۔ بھائی دئیا رام گرو گوبند صاحب توں عمر وچ تھوڑھے وڈے سن،اس کرکے گرو صاحب اوہناں نوں 'بھائی' کہہ کے بلاؤندے سن۔ گرو گوبند صاحب نے بھائی دئیا رام دی سکھیا حصول ول اچیچا دھیان دتا اتے اس لئی یوگ پربندھ کیتے۔ بھائی دئیا رام نوں پہلاں ہی پنجابی اتے پارشی بولیاں دا چنگا علم حاصل سی۔ اوہناں نے پرانے بھارتی ساہت اتے گرمتّ دا علم انندپور صاحب وچ رہندے ہوئے حاصل کیتا۔ بھائی دئیا رام نے چنگی سکھیا حصول دے نال نال وکھ وکھ شستر چلاؤن اتے گھوڑ سواری وچ وی نمپنتا حاصل کیتی۔ اوہ اچّ کوٹی دے جنگجو بن گئے۔ 1699 ای۔ دے وساکھی والے دن انندپور صاحب دے قلعہ کیس گڑھ وکھے سجے پنڈال وچ اکٹھی ہوئی لگپگ 80 ہزار سنگت دے اکٹھ نوں ہتھ وچ ننگی تلوار پھڑ کے مخالف کردیاں اک سیس دی منگ کیتی۔ گرو گوبند رائے دا اجیہا روپ ویکھ کے پنڈال وچ سناٹا چھا گیا پر اسے ویلے بھائی دئیا رام سنگت ’چوں اٹھے اتے اپنا سیس گرو گوبند رائے نوں بھینٹ کرن لئی اگے ودھے۔ گرو صاحب نے بھائی دئیا رام توں بعد وار وار چار ہور سیساں دی منگ کیتی اتے اک اک کرکے بھائی دھرم داس، بھائی ہمت رائے، بھائی موہکم چند، بھائی صاحب چند اپنے سیس گرو جی نوں بھینٹ کرن لئی اگے آئے۔ اس طرحاں گرو گوبند رائے نے ایہناں پنجاں ویکتیاں توں پنج پیاریاں دی چون کیتی اتے امرت تیار کیتا گیا۔ پنجاں پیاریاں نوں پہلاں امرت چھکایا اتے پھر آپ گرو گوبند صاحب نے اوہناں توں امرت چھکیا۔ گرو گوبند صاحب نے ایہناں پنج پیاریاں نوں اپنے ناواں نال 'سنگھ' شبد لگاؤن دا حکم دتا۔ اس طرحاں بھائی دئیا رام بھائی دئیا سنگھ بن گئے۔

گرو گوبند رائے جی دے ناں نال وی سنگھ شبد لگایا گیا اتے اوہ گرو گوبند سنگھ بن گئے۔ بھائی دئیا سنگھ، گرو گوبند سنگھ دے سبھ توں یعقین پاتر اتے یوگ سکھاں وچوں اک سن۔ گرو گوبند سنگھ دے سبھ توں خاص انگ رکھئکاں وچ بھائی دئیا سنگھ وی شامل سن۔ گرو گوبند سنگھ نوں اوہناں دی اہلیت اتے انوراج وچ پورن یعقین سی۔ پہاڑی راجیاں جاں دوسرے اہم ویکتیاں نال گل بات کرن لئی بھیجے جاندے نمائندہ منڈلاں دی اگوائی کرن دی ذمہ واری بھائی دئیا سنگھ نوں سونپی جاندی۔ گرو گوبند سنگھ ہمیشہ بھائی دئیا سنگھ دی صلاحَ دی قدر کردے۔ بھائی دئیا سنگھ اک بہادر جنگجو سن اتے اوہناں کول جنگ دے میدان وچ سکھ فوجیاں دی یوگ اگوائی کرن دا چنگا ہنر سی۔ اوہناں نے بھنگانی، انندپور صاحب، نرموہ، چمکور صاحب دیاں لڑائیاں وچ اپنی لڑائی کلا دے جوہر وکھائی۔

20 دسمبر 1704 نوں انندپور صاحب دا قلعہ چھڈن ویلے بھائی دئیا سنگھ اتے بھائی ادے سنگھ گرو صاحب دے اگے چل پئے اتے دوسرے پیارے گرو جی دے آسے پاسے سن۔ سرسا ندی پر کرن توں بعد پچھا کردی دشمن دی فوج توں سرکھیا لئی اوہناں نوں چمکور دی کچی گڑھی وچ پناہ لینی پئی۔ گڑھی وچ تھوڑھی گنتی وچ سنگھ ہون دے باو جود اوہناں نے اندروں ڈٹ کے دشمن دا مقابلہ کیتا۔ اس لڑائی وچ دووے وڈے صاحبزادے، تن پیاریاں سمیت وڈی گنتی وچ سنگھ شہیدیاں حاصل کر گئے۔ اخیر تے گڑھی وچ گرو گوبند سنگھ سنے چھ سنگھ جیوتّ سن۔ اس کارن بھائی دئیا سنگھ دی اگوائی وچ پنجاں سنگھاں نے گرو گوبند سنگھ نوں سکھ دھرم دی اگوائی کرن لئی گڑھی وچوں بچ نکلن لئی کیہا پر گرو گوبند سنگھ اجیہا کرن لئی تیار نہیں سن۔ بھائی دئیا سنگھ نے پنج سنگھاں دی طاقت ورتدیاں گرمتا پاس کرکے گرو گوبند سنگھ نوں گڑھی چھڈن دا حکم دتا۔ اس گرمتے دا پالن کردیاں گرو گوبند سنگھ گڑھی نوں چھڈن لئی تیار ہو گئے۔ گرو صاحب اس ویلے ننگے پیریں سن۔ بھائی دئیا سنگھ نے اوہناں نوں پتھریلے اتے کنڈیالے راہ کرکے پیریں جتی پاؤن دی بینتی کیتی پر گرو صاحب نے اجیہا کرن توں انکار کر دتا۔ گرو گوبند سنگھ 21,22 دسمبر 1704 ای۔ دی وچکارلی رات نوں چمکور صاحب دی گڑھی و’چوں باہر نکل گئے۔ گرو صاحب دے نردیش اتے اس ویلے گرو جی دے نال تن سنگھاں بھائی دئیا سنگھ، بھائی دھرم سنگھ اتے بھائی مان سنگھ نے وی گڑھی چھڈّ دتی۔ اوہ تنوں گرو صاحب دے آسے پاسے تر رہے سن پر کجھ دوری تے جا کے اوہ ہنیرے کارن گرو گوبند سنگھ توں وچھڑ گئے پر 25 دسمبر 1704 ای۔ نوں ماچھیواڑا وچ پھر آ ملے۔ وکھ وکھ پڑاواں توں ہندے ہوئے گرو صاحب اپنے سنگھاں نال پنڈ دینا کانگڑ آ پہنچے۔ اتھے گرو صاحب نوں اک عقیدت مند سنگھ نے گھوڑا بھینٹ کیتا اتے گرو صاحب نے اپنا پہلا گھوڑا بھائی دئیا سنگھ نوں دے دتا۔ دینا کانگڑ وچ گرو گوبند سنگھ نے مغلاں ولوں جھوٹھیاں سونہاں خاں کے اوہناں نوں دھوکھا دین اتے سنگھاں نال کیتیاں نہ-انساپھیاں نوں بیان کردا فارسی بولی وچ اک پتر، جس دا ناں ‘ظفرنامہ’ سی، اورنگزیب نوں لکھیا اتے اپنے ہتھیں اورنگزیب تک پہنچاؤن لئی اپنے سبھ توں یوگ تے ہمتی سنگھ بھائی دئیا سنگھ اتے بھائی دھرم سنگھ نوں چنیا۔ اوہناں نوں 'ظفرنامہ' ہر حالت وچ اورنگزیب نوں نجی روپ وچ پھڑاؤن دے نردیش دتے۔ انہیں دنیں مغل بادشاہ اورنگزیب دکھن دی مہمّ تے سی اتے اس دے مہاراشٹر دے اورنگ آباد وچ رکے ہون متعلق جانکاری سی پر جدوں بھائی دئیا سنگھ اتے بھائی دھرم سنگھ اورنگ آباد پہنچے، تاں پتہ لگیا کہ اورنگزیب اہمدنگر وچ اے۔ اورنگ آباد وچ کجھ سماں ٹھہرن توں بعد اوہ اورنگزیب نوں ظفرنامہ دین لئی اہمدنگر ول چلے گئے۔ اورنگاباد وچ جس ستھان تے اوہ ٹھہرے سن، اتھے اوہناں دی یاد وچ 'گرودوارہ بھائی دئیا سنگھ' دا اساری کیتا گیا اے۔ اورنگزیب نوں ظفرنامہ پھڑاؤن توں بعد بھائی دئیا سنگھ اتے بھائی دھرم سنگھ واپس آ دکھن ول نوں جاندے گرو گوبند سنگھ نال راجستھان وچ پھر آ ملے۔

گرو گوبند سنگھ وکھ وکھ تھانواں توں ہندے ہوئے مہاراشٹر دے گداوری ندی کنڈھے ناندیڑ وکھے چلے گئے۔ بھائی دئیا سنگھ اتے بھائی دھرم سنگھ وی اوہناں دے نال سن۔ اتھے رک کے گرو صاحب دھرم دا پرچار کرن لگے۔ گرو گوبند سنگھ نے اتھوں نیڑے ہی گداوری ندی کنڈھے بنے بیراگی مادھو داس دے آشرم وچ مادھو داس نوں سدھے رستے پاؤن گئے۔ اس ویلے بھائی دئیا سنگھ وی گرو جی دے نال سن۔ مادھو داس نوں سنگھ سجاؤن لئی بھائی دئیا سنگھ دی اگوائی وچ امرت تیار کیتا گیا۔اتھے دو پٹھاناں نے گرو گوبند سنگھ جی دے پیٹ وچ چھرا مار دتا، جس کارن گرو گوبند سنگھ جوتی جوتِ سما گئے۔ گرو گوبند سنگھ دی دے جوتی جوتِ سماؤن توں کجھ سماں بعد بھائی دئیا سنگھ وی دسمبر 1708 ای۔ وچ 47 سال دی عمر وچ پرلوک سدھار گئے۔ اپنے اخیرلے ویلے بھائی دئیا سنگھ نے اوہناں دا انگیٹھا گرو گوبند سنگھ دے انگیٹھے دے نیڑے تیار کرن دی اچھا ظاہر کیتی। اوہناں دی آخری اچھا مطابق ہی بھائی دئیا سنگھ دا انگیٹھا ناندیڑ (سچکھنچ سری حضور صاحب) وکھے گرو گوبند سنگھ جی دے انگیٹھے دے نزدیک ہی بنایا گیا۔ اتھے ہی بعد وچ بھائی دھرم سنگھ دا انگیٹھا وی بنایا گیا۔ اوہناں دے انگیٹھے والی تھاں تے سچکھنڈ حضور صاحب دے دربار صاحب دے نیڑے اوہناں دی یاد وچ 'گرودوارہ بھائی دئیا سنگھ جی اتے بھائی دھرم سنگھ جی' قائم کیتا گیا اے۔ بھائی دایا سنگھ دی خالصہ پنتھ نوں وڈملی دین اے۔ بھائی دئیا سنگھ بہو پکھی شخصیت دے مالک سن۔ اوہ صرف مہان جنگجو ہی نہیں،سگوں یوگ اگوائی کرتا، متحد کرتا اتے چنگے ودوان وی سن۔ اوہناں دے چنگے لکھاری دا نشان 'رہتناما بھائی دئیا سنگھ' اے۔ اوہناں ولوں کجھ گرنتھاں دی سنپادنا وی کیتی گئی۔

پانچ کرم ن کرے، جو جیون مکت اے،

پردھن،پر عورت ، پرنندا، جوآ مدرا۔

سنگت مے خالی جاوے ناہیں کیرتن سنے سناوے، ارتھی نوں دان دے جسنوں کوئی کڑمائی کرے ناہی