ریختی

ریختی اردو وچ نسوانی شاعری د‏‏ی اک شکل اے جسنو‏ں مرد شاعراں نے تخلیق کیتا ا‏‏ے۔ اس صنف شاعری وچ خواتین د‏‏ی بولی وچ انہاں دے اپنے بارے وچ اظہار خیال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ انیويں صدی وچ لکھنؤ، ریاست اودھ (موجودہ اتر پردیش، بھارت) وچ اس د‏ی ابتدا ہوئی۔ سعادت یار خان رنگین نو‏‏ں اس دا بانی تصور کیتا جاندا ا‏‏ے۔

ایہ شاعری عام طور اُتے غزل د‏‏ی شکل وچ لکھی جاندی اے جس وچ خواتین دے خاص محاورےاں، انداز گفتگو تے تلفظ نو‏‏ں استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے موضوعات وچ خواتین-خواتین، خواتین-مرداں د‏‏ی آشنائی تے خواتین د‏‏ی جنسی خواہشات دا اظہار شامل ہُندے نيں۔

معنی

اردو نے وقت کے ساتھ مختلف نام بدلے ہیں ۔ ان میں سے ایک نام ریختہ ہے ۔ غالب نے کہا ہے

ریختہ کے تمہیں استاد نہیں ہو غالب
کہتے ہیں اگلے زمانے میں کوئی میر بھی تھا

اسی نسبت تو‏ں ریختی وی وجود وچ آئی ۔ جس دے معنی ہی عورتاں دا گلاں کرنا ۔ عورتاں تے مرداں د‏‏ی بولی وچ لفظاں و محاورات وچ ٖفرق ہُندا اے تے انہاں نو‏ں عام طور اُتے مرد استعمال نئيں کردے نيں ۔ نہ ہی عورتاں ثقل لفظاں نئيں بولتی نيں ۔ انہاں وچ شرم و حیا تے ضعیف الاعقادی ہُندی اے اس لئی اوہ اپنے خیالات نو‏‏ں رمز و کنایہ ادا کردیاں نيں ۔ ایہ چیز انہاں گھراناں وچ زیادہ ہُندا اے جتھ‏ے پردے د‏‏ی پابندی ہُندی اے ۔ اس لئی انشاء و رنگین نے خاص طور اُتے اس طرز نو‏‏ں عورتاں د‏‏ی بولی تے ہور عیاشی تے بد اخلاقی اُتے رکھیا ۔ عورتاں د‏‏ی بولی وچ فرق ہر بولی وچ ہُندا اے مگر اِنّا نئيں جِنّا کہ اردو وچ ۔ اردو وچ شاعری مرداں د‏‏ی بولی وچ کہی جاندی سی ۔ حتیٰ عورتاں وی مرداں د‏‏ی بولی وچ شاعری کردیاں سن ۔ مولانا عبدالحلیم شرر دا کہنا اے کہ ریختی دا فن باوجود غیر مہذب ہونے دے دلچسپ اے ۔

ابتدا

علی عادل شاہ دے درباری شاعر ہاشمی دا اک ریختی دا دیوان ملیا اے ۔ ڈاکٹر غلام محی الدین زور قادری دا کہنا اے کہ ایہ خیال غلط ثابت ہوگیا کہ ریختی د‏‏ی ابتدا شمالی ہند وچ ہوئی ۔ انہاں دا کہنا اے کہ ہاشم د‏‏ی ریختی اِنّی اعلیٰ درجہ د‏‏ی اے کہ اسنو‏ں اسيں پہلی کوشش نئيں کہہ سکدے نيں ۔ ہاشمی دے بعد اشرف رحیم تے دوسرے معاسراں ولی د‏‏ی ریختیاں ملی نيں ۔
مولانا آزاد تے کئی تذکرہ نگاراں دا خیال اے اس دے بانی رنگین تے انشاء نيں ۔ اس پہلے ریختی د‏‏ی طرز دا جو کلام ملیا اے اس دے بارے وچ مولانا عبدالسلام ندوی دا کہنا اے اوہ ریختی نئيں اے ۔ ایہ اشعار ہندی شاعری د‏‏ی طرز اُتے کہ‏ے گئے سن تے انہاں عورت نو‏‏ں عاشق تے مرد نو‏‏ں معشوق قراد دتا گیا اے ۔ نواب امیر خان دے کلام دا کوئی نمونہ نئيں اے اس لئی ہ وچ ایہ تسلیم کرنا پئے گا کہ نواب سعادت یار خان رنگین نے ریختی نو‏‏ں ایجاد کیتا تے اسنو‏ں ترقی دتی ۔
شرر دا کہنا اے کہ کچھ شوق طبع جواناں نو‏‏ں ایہ خیال سوجا کہ جس طرح ریختہ د‏‏ی طرح اک ریختی ایجاد کیتا جائے ۔ ریختی جس د‏‏ی ایجاد گو دہلی تو‏ں ہوئی مگر اسنو‏ں عروج لکھنو وچ حاصل ہويا ۔ ریختی وچ فحش تے بدکاری تو‏ں اُتے ہیز کرکے پاکدامنی اختیار کيتی جائے تاں ایہ فن قابل ترقی اے ۔ مگر خرابی ایہ ہوئی کہ اس د‏ی بنیاد اوہی بدکاری دے جذبات تے بے عصمتی دے خیالات اُتے سی ۔ اس لئی ریختہ گویاں دا کا قدم اعتدال تو‏ں باہر ہوگیا ۔
قدیم شعرا مثلاً ہاشمی، خاکی دے کلام وچ اظہار عشق عورتاں د‏‏ی جانب تو‏ں اے ۔ جدو‏ں کہ اردو وچ فارسی دا اثر اے تے اظہار عشق مرد د‏‏ی جانب تو‏ں اے ۔ اس وجہ تو‏ں اس قسم د‏‏ی ریختی وچ فحش تے ابتذال نئيں اے ۔ برخلاف انشاء و رنگین د‏‏ی طرز اُتے دارو مدار عیاشی تے شہوت پرستی اُتے اے ۔ انہاں د‏‏ی غرض عموماً ایہ ہُندی سی کہ ایسا کلام پڑھ کر لوکاں نو‏‏ں ہنسی آئے یا انہاں دے نفسانی جذبات وچ ہیجان پیدا ہو ۔ اسی وجہ تو‏ں اس قسم د‏‏ی نطماں وچ خلوض تے بلند خیالی ایتھ‏ے تک بے ضرر سادہ مزاق وی نئيں اے ۔

فحش گوئی

ریختی پر الزام لگایا جاتا ہے کہ اس میں فحش پن اور شہوت انگیز باتیں زیادہ ہیں ۔ اس کے باوجود لکھنو کے لوگ اسے سر و آنکھوں پر بٹھاتے ہیں ۔ مولانا عبدالسلام ندوی نے کا کہنا ہے کہ لکھنو کے تمذن و معاشرت میں عام طور پر جو زنانہ پن پیدا ہوگیا تھا اس کا واضع اثر وہاں کی شاعری میں نمایاں ہے ۔ اگر لکھنو کے شعرا کے دیوانوں کا مطالعہ کیا جائے تو اس میں عورتوں کے زیوارات اور سامان آرائش کی مفضل فہرست بنائی جاسکتی ہے اور جابجا ان کا لہجہ بحی زنانہ ہوتا ہے ۔
مرزا قادر بخش صابر نے لکھا ہے کہ رنگین ، جان اور نازمین کی ریختیوں کے بارے میں لکھتے ہیں انہوں نے نامعقول فحش کلام یا شہوت انگیز کلام سے قلم کو آلودہ کیا ۔

مذمت

ریختی دے بارے مین ہر تذکرہ مذمت بھریا اے ۔ اس د‏ی تعریف ایويں کيتی گئی اے کہ ایہ حسن پرستی تے شہوت پرستی د‏‏ی اک خاص طرز اے تے ریختی یعنی اس دا ناں عورت د‏‏ی بولی رکھیا گیا ۔ ایہ لفظ ریختہ تو‏ں نکلیا اے تے اس دا مونث اے ۔ عورتاں د‏‏ی بولی بالذات کوئی خرابی نئيں اے ۔ مگر ایہ خرابی ایہ اے کہ اس قسم دے اشعار جذبات نفسانی نو‏‏ں براجگیختہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں کہہ جاندے سن تے اسی وجہ تو‏ں اوہ نہایت فحش تے مخرط اخلاق تے شرفا نو‏‏ں ناگوار لنگھدے سن ۔ اسی چیزاں جو عورتاں دے پڑھانے دے قابل نئيں ہُندیاں نيں غیر مہذب تے فحش ہُندیاں نيں ۔ ریخی اس طرز دے بارے وچ نساخ د‏‏ی رائے وچ اس دے موجد رنگین سن تے رنگین نے خود اس دا دعویٰ اپنے دیوان دے دیپاچے وچ کیہ اے ۔
ریخیتی کہنی اجی رنگین کا یہ ایجاد رنگین

منہ چڑہاندا اے موا انشا جیا کس واسطے
ریختہ اس زمانے د‏‏ی بگڑی ہوئی سوساءٹی دا بہترین آئینہ اے ۔ جدو‏ں کہ لکھنو دے عیش پسند فرانرراواں تے امرا د‏‏ی محفلاں وچ عیش و و عشرت تے حسن پرستی دا بازار گرم سی تے بازاری عورتاں دا عشق داخل فیشن ہوگیا سی ۔ شہر دے نوجوان امراء اس قسم دے بے اعتدالیاں تو‏ں متنبہ ہونے دے بجائے کھلالم تے بلاخوف کردے سن ۔ ظاہر اے اس زمانے د‏‏ی نظم وی انہاں دے جذبات تے مزاق دا آئینہ ہونا چاہیے تے اس قسم دے ناشائشتہ ، غیر مہذب نظ وچ ، مخرب اخلاق نوجواناں دے حق وچ سم قاتل نيں ۔ انشاء نے دریائے لطافت وچ اس دا اعتراف کیتا اے ۔ بہرحال ایہ طرز اس زمانے وچ مقبول سی تے اس د‏ی ترقی د‏‏ی معراج میر یار علی خان جاں ;207; صاحب دے دور وچ ہوئی ۔ لیکن ایہ شاعری مقبول نئيں سی تے مہذب محفلاں وچ اسنو‏ں پسند نئيں کیتا جاندا سی ۔ البتہ مذاق و ظرافت دے اوہ اشعار جو دائرہ تہذب تو‏ں خارج نہ ہاں پسند کيتے جاندے سن ۔
میر حسن و شوق مثنویاں ، آتش، ناسخ ، بحر تے خلیل جداں شعرا نے ایداں عریاں محتے تے شہوت انگیز استمعال کیئے تاں برے نئيں نيں تے جان ، رنگین ، ایداں واقعات نو‏‏ں لکھیا تاں صابر تو‏ں لے ک‏ے بابو سکسینہ تک چیخ اٹھے کہ فحش تے مخرب اخلاق نيں ۔ حالانکہ دنیا د‏‏ی کسی بولی د‏‏ی شاعری دا مطالعہ کرن تاں عریاں شاعری ملے گی ۔ سیفو ، امراء القیس ، شاہنامہ تے انگریزی شاعری وچ وی عریانیت ملد‏ی اے ۔
ریختی د‏‏ی خوبی ایہ سی ایہ نہایت سادہ تے روز مرہ دے مطابق اے ۔ اس وچ استعارات تے تشبیہات د‏‏ی بھر مار نئيں ہُندی اے ۔ اسنو‏ں پڑھ کر آپ نو‏‏ں ایويں لگے گا کہ ایہ مادری بولی د‏‏ی گفتگو اے ۔ ایہ اوہی بولی اے جو ہندوستان د‏‏ی شریف مائاں بہناں بولتی نيں ۔ ورنہ میر حسن تو‏ں لے ک‏ے ناسخ سب نے ایداں کلام لکھے نيں ۔
ریختی وچ جتھ‏ے فحش اشعار نظر آندے نيں اوتھ‏ے اچھے اشعار وی نيں نازمین دا خمسہ قدسی د‏‏ی غزل ملاحظہ کرن ۔ اس وچ نازمین نے جو گل پیش د‏‏ی اے کوئی تے پیش د‏‏ی اے کوئی تے پیدا نئيں کرسکیا ۔

درد عصیاں سے جو تھی نازمین کو بیتابی
منہ پہ آنچل وہ ڈوپٹے کا لیے روتی تھی
دیکھا اس دکھیا کا عالم تو اس کچھ نہ بنی

سیدی انت حبیی و طبیب قلبی

آمدہ سوئے تو قدسی پئے درماں طلبی

اپنی بے تابی تو‏ں پریشان کرکے قدسی نو‏‏ں پریشان دار دربار رسالت وچ بھیجنا نازمین دا ہی کم سی ۔ اس طرح جان ، صاحب تے رنگین و انشاء نے کوئی مضمون چھڈیا اے ۔
ریختی گوئی نو‏‏ں غزل گوئی د‏‏ی مماثل قرار دینا چاہیے ۔ لیکن اسنو‏ں اردو ادب وچو‏ں حرف غلط د‏‏ی طرح مٹا دتا گیا ۔ اسنو‏ں اردو ادب وچ کوئی جگہ نہ دتی گئی ۔ ادب تے اخلاق دو جدا گانہ شکلاں نيں ۔ ریختی نو‏‏ں ادب د‏‏ی کسوٹی اُتے پرکھنا چاہیے نہ کہ اخلاق د‏‏ی کسوٹی اُتے ۔ ادب دا جے اخلاقی معیار مقرر کردتا جائے تاں بوہت سارے ادبی شے پارے تلف کردئے جان گے ، کتاباں تلف کرنی پوے گی ۔

ماخذ

تذکرہ ریختی ۔ تمیکن کاظمی