زیر زمین کوئلے توں گیس دی تیاری
زیر زمین کوئلے توں گیس دی پیداوار اک ایسا صنعتی عمل اے جس وچ کوئلے توں گیس بنائی جاندی اے۔ ایہ عمل کوئلے دے ایداں ذخائر اُتے کیتا جاندا اے جتھے کان کنی نئيں کيتی گئی ہُندی۔ اس عمل وچ آکسیڈنٹس نوں زمین وچ سوراخ کر کے کوئلے تک پہنچایا جاندا اے تے دوسرے سوراخ توں تیار شدہ گیس نوں کڈیا جاندا اے۔ اس گیس نوں ہور مصنوعات دی تیاری یا فیر بجلی دی پیداوار دے لئی استعمال کیتا جاندا اے۔ عام طور اُتے اس عمل نوں انہاں جگہاں اُتے استعمال کیتا جاندا اے جتھے توں کوئلے نوں کان کنی توں نکالنے دا عمل بہت پیچیدہ ہو یا جتھے کان کنی بہت مہنگی پیندی ہوئے۔ اُتے بعض جگہاں اُتے اسنوں کان کنی دے متبادل دے طور اُتے وی استعمال کردے نيں۔
تریخ
[سودھو]1868 وچ پہلی بار زیر زمین کوئلے توں گیس دی پیداوار دا خیال سر ولیم سیمنز نے لندن دی کیمیکل سوسائٹی دے سامنے پیش کیتا جس وچ کان وچ موجود کوئلے تے ہور فضلہ جات نوں گیس وچ کِداں تبدیل کیتا جا سکدا اے۔ روسی سائنس دان دیمتری مینڈیلیف نے اگلے ویہہ برساں دے دوران اس عمل نوں بہتر کرنے دے لئی کافی کم کیتا۔ 1909 تا 1910 امریکی، کینیڈین تے برطانوی پیٹنٹنٹ امریکی انجینئر اینسن جی بیٹس نوں دتے گئے جو زیر زمین کوئلے نوں نکالنے دے لئی طریقے دے بارے سن ۔ پہلی بار تجرباتی پیمانے اُتے کم 1912 وچ ڈرہم، برطانیہ وچ کم ہويا جس دی نگرانی نوبل انعام یافتہ سیر ولیم ریمزے کر رہے سن ۔ اُتے پہلی جنگ عظیم شروع ہونے تک انہاں نوں کامیابی نئيں ہوسکی تے جنگ دے آغاز اُتے ایہ سارا کم ملتوی ہو گیا۔
ابتدائی ٹیسٹ
[سودھو]1913 وچ ریمزے دے کم اُتے روسی جلاوطن ولادیمیر لینن دی نگاہ پئی تے انہاں نے اس بارے پروادا اخبار وچ اک مضمون بعنوان "ٹیکنالوجی دی عظیم فتح" لکھیا کہ اس دی مدد توں کان کناں نوں انہاں دے خطرناک کم توں نجات مل جائے گی۔ 1928 تا 1939 تک روس وچ اس ضمن وچ روسی سرکاری ادارے پوڈزمگاز دے تحت کم ہُندا رہیا۔ زیر زمین چیمبر دے طریقے توں 3 مارچ 1934 نوں شروع ہويا۔ اُتے ایہ تے ہور کئی تجربات ناکام رہے۔ پہلی بار کامیاب تجربہ 24 اپریل 1934 وچ روس وچ ہی ہويا۔ پائلٹ سکیل کم 8 فروری 1935 وچ روس وچ ہی ہويا۔ بتدریج پیداوار ودھدی گئی تے 1937 تا 1938 پہلی بار اک کیمیکل پلانٹ نے اس گیس نوں استعمال کرنا شروع کر دتا۔ 1940 وچ دو تے پلانٹ وی لگیا دتے گئے۔ دوسری جنگ عظیم دے بعد روسی اس ضمن وچ اِنّا اگے ودھ گئے سن کہ 1960 دے اوائل وچ روس وچ پنج صنعتی پیمانے اُتے اس طرح دے پلانٹ کم کر رہے سن ۔ اُتے بعد وچ قدرتی گیس دے وسیع ذخائر دی دریافت ہونے اُتے روسیاں نے اس ضمن وچ کم کم کر دتا۔ 1964 وچ روسیاں نے اس اُتے کم اِنّا کم کر دتا کہ 2004 تک محض دو ہی پلانٹ کم کر رہے سن ۔
جنگ دے بعد ہونے والے تجربات
[سودھو]دوسری جنگ عظیم دے بعد توانائی دے بحران تے روسی تجربات توں اس ضمن وچ مغربی یورپ تے امریکا وچ نويں دلچسپی پیدا ہوئی۔ امریکا وچ 1947 تا 1960 تک البامہ ریاست وچ تجربات ہوئے۔ 1973 تا 1989 وچ اک بہت وڈا تجربہ کیتا گیا۔ امریکا محکمہ برائے توانائی تے ہور وڈی تیل تے گیس پیدا کرنے والی کمپنیاں نے وی بوہت سارے تجربات کیتے۔ یورپ وچ 1948 وچ سٹریم میتھڈ دے سلسلے وچ بیلجئم تے 1949 وچ مرانوں ميں نويں تجربات ہوئے۔ بور ہول طریقے نوں برطانیہ وچ 1949 تے 1950 وچ آزمایا گیا۔ 1960 دی دہائی توں یورپ وچ اس ضمن اُتے تحقیق کم ہُندتی گئی کیونکہ تیل دی قیمیتں کم ہو گئی سن تے توانائی دا بحران ختم ہو گیا سی ۔ اُتے 1980 دی دہائی وچ دوبارہ توں ایہ تحقیق جاری ہو گئی۔ 1988 وچ یورپ دے چھ ملکاں نے مل کے یورپیئن ورکنگ گروپ تشکیل دتا۔ 1994 وچ نیوزی لینڈ وچ چھوٹے پیمانے اُتے تجربہ کیتا گیا۔ آسٹریلیا وچ 1999 توں اس ضمن وچ تجربات شروع ہوئے۔ 1980 دے اواخر توں چین نے اس ضمن وچ سب توں وڈا پروگرام شروع کیتا۔
عمل
[سودھو]اس طریقے توں زیر زمین کوئلے نوں گیس وچ تبدیل کیتا جاندا اے۔ گیس دی پیداوار نوں وکھ کھودے گئے سوراخاں دی مدد توں کڈیا جاندا اے۔ اس دے علاوہ دوسری جگہاں توں سوراخ کر کے آکسیڈنٹس (ہويا، آکسیجن یا سٹریم وغیرہ) چھڈی جاندی اے جس توں اس کوئلے نوں زیر زمین جلایا جاندا اے۔ اس عمل توں بننے والی گیس نوں جمع کرنے دے لئی وکھ توں سوراخ کھودے جاندے نيں۔ زیادہ دباؤ دے تحت اس کوئلے نوں 700 توں 900 ڈگری اُتے جلایا جاندا اے جو بعض اوقات 1500 ڈگری تک وی پہنچ جاندا اے۔ اس عمل وچ کوئلے وچ توڑ پھوڑ ہُندی اے تے کاربن ڈائی آکسائیڈ، ہائیڈروجن، کاربن مونو آکسائیڈ تے میتھین پیدا ہُندی اے۔ ہور برآں معمولی مقدار وچ سلفر آکسائیڈز، مونو نائٹروجن آکسائیڈ تے ہائیڈروجن سلفائیڈ وی پیدا ہُندے نيں۔ کوئلے نوں زیر زمین گیس وچ بدلنے دے بہت سارے طریقے نيں۔ اُتے ایہ طریقے متعلقہ جگہ تک آکسیڈنٹس نوں پہنچانے تے فیر گیس دے اخراج توں متعلق نيں۔ چونکہ کوئلے دی عمر، ساخت تے جغرافیائی تریخ دے اعتبار توں ساخت فرق ہُندی اے، اس لئی گیس دے بہاؤ دے ضمن وچ کوئلے اُتے بھروسا نئيں کیتا جا سکدا۔ سب توں سادہ طریقے وچ دو کنويں کھودے جاندے نيں۔ پہلے کنويں توں آکسیڈنٹس نوں داخل کیتا جاندا اے تے دوسرے توں گیس کڈی جاندی اے۔ اک ہور طریقے وچ انہاں دونے کنوواں نوں اک دوسرے دے نال اک افقی کنويں دی مدد توں ملیا دتا جاندا اے۔ 1980 تے 1990 وچ CRIP نامی طریقہ امریکا تے سپین وچ آزمایا گیا اے۔ اس طریقے وچ اک عمودی پیداواری کنواں کھودا جاندا اے تے اس دے پہلو وچ اک دوسرا کنواں کھودا جاندا اے۔ فیر اس دوسرے کنويں وچ اک انجیکٹر براہ راست کوئلے دے اندر پہنچیا دتا جاندا اے۔ ایہ انجیکٹر متحرک ہُندا اے تے زیادہ توں زیادہ کوئلے توں تک پہنچ سکدا اے۔ زیر زمین کوئلے نوں گیس وچ بدلنے دے لئی جو کوئلے استعمال ہو سکدے نيں اوہ لگنائٹ توں لے کے بیوٹامینس تک ہُندے نيں۔ اُتے زمینی خصوصیات، آبی جغرافیہ، چٹانی ساخت، کوئلے دی مقدار تے معیار وی اس طریقے دے چناؤ وچ اہم کردار ادا کردے نيں۔ اس دے علاوہ ہور اہم عوامل درج ذیل نيں:
- 100 توں 600 میٹر دی گہرائی
- 5 میٹر توں زیادہ موٹائی
- 60 فیصد توں کم راکھ
- گھٹ توں گھٹ وقفے
- آبی ذخائر توں علیحدگی
بعض سائنس دان 100 توں 1400 میٹر تک دی گہرائی تے 3 میٹر تک دی موٹائی دے لئی وی اس طریقے نوں مؤثر گرداندے نيں۔
معاشی پہلو
[سودھو]زیر زمین کوئلے توں گیس دا حصول انہاں صورتاں وچ معاشی اعتبار توں سود مند ہُندا اے جدوں کوئلے نوں کسی تے طریقے توں نہ کڈیا جا سکے مثلاً بہت زیادہ گہرائی، کم معیار یا بوہت گھٹ موٹائی۔ بعض اندازےآں دے مطابق اس تکنیک توں کوئلے دے قابل استعمال ذخائر دی مقدار 600 ارب ٹن ودھ گئی اے۔ محض امریکا وچ قابل استعمال کوئلے دی مقدار 3 گنیا ودھ گئی اے۔ اس دے علاوہ عام کان کنی دی نسبت ایہ طریقہ کافی سستا اے۔ اس عمل توں بننے والی گیس نوں گیس ٹربائن توں چلنے والے پتے سٹیشن وچ استعمال کیتا جا سکدا اے تے بعض تحقیقات توں پتہ چلدا اے کہ اس توں 55 فیصد تک بجلی پیدا دی جا سکدی اے۔ عام قدرتی گیس دی نسبت اس گیس توں زیادہ بجلی پیدا دی جا سکدی اے۔ اس طریقے دے ہور استعمالات درج ذیل نيں:
- مائع ایندھن دی پیداوار
- ہور کیمیکل جداں کہ امونیا تے کھاداں دی پیداوار
- قدرتی گیس دی پیداوار
- ہائیڈروجنہاں دی پیداوار
ہور برآں زیر زمین کوئلے دے جلنے توں کاربن ڈائی آکسائیڈ وی پیدا ہُندی اے جسنوں ہور استعمال کیتا جا سکدا اے۔ زیر زمین کوئلے نوں جلیا کے گیس پیدا کرنے دا ایہ عمل قدرتی گیس دا متبادل وی اے کیونکہ اس وچ کان کنی، منتقلی تے ٹھوس فضلے جداں مسائل دا سامنا نئيں کرنا پیندا۔
منصوبے
[سودھو]کوگر انرجی تے لنک انرجی آسٹریلیا وچ چل رہے یہں۔ لنک انرجی دی اک شاخ یروسٹیگاز اس وقت ازبکستان وچ 10 لکھ مکعب میٹر گیس یومیہ پیدا کر رہی اے جسنوں پتے سٹیشن وچ استعمال کیتا جاندا اے۔ جنوبی افریقہ وچ ایسکوم نے ایہ گیس پیدا کر کے اس توں بجلی دی پیداوار حاصل کيتی اے۔ ای این این نامی کمپنی نے چین وچ اس طریقے توں کامیابی حاصل کيتی اے۔ ہور برآں آسٹریلیا، برطانیہ، ہنگری، پولینڈ، کینیدا، امریکا، چلی، چین، انڈونیشیا، انڈیا، جنوبی افریقہ، بوٹسوانا تے ہور ملکاں وچ وی مختلف کمپنیاں اس طریقے اُتے چل رہی نيں۔ اک اندازے دے مطابق دنیا وچ اس وقت ایداں 60 توں زیادہ منصوبے چل رہے نيں۔
ماحولیاتی تے معاشرتی اثرات
[سودھو]کان کنی دی عدم موجودگی وچ کان کنی توں متعلقہ تمام حفاظی مسائل ختم ہو جاندے نيں۔ اس طریقے وچ روايتی کان کنی دی نسبت زمین دی سطح نوں کوئی نقصان نئيں پہنچدا تے نہ ہی ٹھوس فضلے پیدا ہُندے نيں جدوں کہ سلفر ڈائی آکسائیڈ تے نائٹروجن آکسائیڈ دی پیداوار وی بوہت گھٹ ہو جاندی اے۔ راکھ دی مقدار وی دس گنیا کم پیدا ہُندی اے۔ اُتے زیر زمین عمل نوں اِنّی آسانی توں کنٹرول نئيں کیتا جا سکدا تے کئی عوامل جداں کہ پانی دی آمد وغیرہ جداں مسائل پیدا ہو سکدے نيں۔ کان کنی توں متعلقہ تمام امور وچ زیر زمین خلا بننے دا عمل لازمی ہُندا اے۔ اگرچہ زیر زمین کوئلے دی گیس وچ منتقلی توں کافی ساری راکھ اسی جگہ باقی رہ جاندی اے لیکن عام طور اُتے اس طریقے توں بننے والا خلاء کسی وی دوسرے طریقے توں زیادہ گہرا ہُندا اے۔ زیر زمین جلنے توں کوئلے توں کم فاضل مادے خارج ہُندے نيں جس دی وجہ توں تیزابی بارشاں کم ہُندیاں نيں۔ اسی طرح امونیا تے ہائیڈروجن سلفائیڈ نسبتاً بوہت گھٹ لاگت توں کڈیا جا سکدا اے۔ پر انہاں فاضل ماداں دا پانی تک پہنچ جانا ماحولیاتی اعتبار توں کافی خطرناک ہو سکدا اے۔
باہرلے جوڑ
[سودھو]- Ergo Exergy Tech – global supplier of UCG technology
- UCG Association Archived 2016-03-06 at the وے بیک مشین
- Energy & Environmental Research Centre (EERC) – UCG overview Archived 2012-02-16 at the وے بیک مشین
- CO2SINUS Archived 2009-02-04 at the وے بیک مشین CO2 Storage in in situ Converted Coal Seams – Research Project at the RWTH Aachen University.