سبھیاچار وچ کھسرے

انسانی سماج وچ بہت سارے لوک ایسے ہن، جہڑے حاشیے تے بیٹھے ہن۔ بہت سارے لوک ایسے ہن جو حاشیے توں پار بیٹھے ہن۔ ایسے لوکاں وچ اک حاشیے توں پار بیٹھے ہن۔ ایسے لوکاں وچ اک طبقہ ہجڑیاں دی انسانی سماج دی مکھ دھارا وچ کوئی تھاں نہیں۔ ایہہ نتھاویں ہن۔ سماج وچ انھاں دے گھر پروار، خاندان، سانجھ رشتے داری اولاد ہوند تے پچھان سبھ کجھ منفی اے۔ ایہہ سماجی طور تے وچھنے ہوئے لوک ہن۔ پر پھر وی ایہہ انسان ہن۔ ایہناں دیاں بھکھاں، تیہاں، لوڑاں، تھڑاں، بھاوناواں، چا مقصداں، سپنے اتے سدھراں ہن۔ انھاں دی سبھ توں وڈی سدھر اپنی ہوند تے پچھان لئی تانگھ اتے تڑپ اے۔ پر سماج دی مکھ دھارا انھاں ول پٹھّ کرکے کھلوتی اے۔ 21ویں صدی دے سال 2014 تک پہنچدیاں بھاویں کہ بھارتی سپریم کورٹ نے انھاں لوکاں لئی ‘تیسری صنف’ ہون دا فیصلہ سنا کے کیہا اے کہ ہر سرکاری دستاویز وچ عورت اتے سرد دے نال ہی ہجڑیاں جاں کھسرےآں لئی ‘تیسری صنف ’ دا کالم وی ضرور ہووے۔ اس دے نال ہی اس سماج نوں پچھڑے طبقہ وچ رکھے جان نال راکھوانکرن دی سہولت وی مل گئی اے۔ پر اس نال سماج وچ ایہناں دی ہوند تے پچھان مقررہ ہو جاندی اے۔

سچ تاں ایہہ اے کہ حاشیے توں پار وچر رہی اس دھر دا جیون-حقیقت بہت کرور اے۔ سماج دی مکھ دھارا وچ وسدے منکھاں دیاں خواہشاں لئی نچّ-گا کے اپنا جیون بصر کرن والی اس دھر متعلق پنجابی دا مفکر شاعر ششیل دسانجھ لکھدا اے “بھارت دی ساہتی روایت حاشیے تے بیٹھے انسان نوں اٹھا کے اپنی منزل ول طور دین دی رہی اے۔ پر بھارتی سماج وچ سبھ توں ہیٹھلے درزے تے وچر راے کھسرے سماج متعلق بھارتی لکھاری وی اویسلا ہی رہا اے۔ کھسرےآں تے مرتکز ساہت سرجنا بے حدّ چنوتیاں بھرپور اے۔ اوہناں دے دکھ-سکھ لنگک اپاہجتا کرکے اوہناں نال ہندا بھید مطلب روزگار اتے پریواراں توں سدیویں وچھوڑے کارن اوہناں دی زندگی لگبھگ نرک بنی ہندی اے۔ اج بھارتی سماج وچ جیکر کوئی طبقہ سماجی طور تے سبھ توں زیادہ اچھوت بنا دتا گیا اے تاں اوہ کھسرے سماج ہی اے۔ اس حالت وچ ساہت نے باقی سماج نوں ایہہ دسنا اے کہ کھسرے وی سماج دا اک حصہ ہن، اوہناں نوں وی سماج اتے سبھیاچار وچ رکھ کے دیکھنا چاہیدا اے۔

ہجڑا/کھسرے-مطلب، تشریح

ہجڑا شبد بہت واری گال روپ وچ وی ورتیا جاندا اے پر زیادہتر اس نوں سمجھن دی کوشش ہی نہیں کیتی جاندی۔ ‘ہجڑا’ مول روپ وچ اردو بولی دا شبد اے۔ ایہہ اردو وچ ہجر شبد راہیں عربی بولی توں آیا اے۔ ‘ہجر’ توں مطلب اپنے سماج۔ سمودائے نوں چھڈن والا جاں اس وچوں باہر کڈھیا ہویا۔ اس طرحاں ہجڑا عورت-مرد سماج وچوں باہر کڈھیا آزاد سماج بنا کے رہن والا انسان اے۔

ہجڑا شبد دا اک ہور مطلب ‘ہج’ مطلب ‘پوتر آتما’ جس دے سریر وچ پوتر روح اے اوہ ہجڑا اے۔ بھارت وچ ہجڑا سماج وکھ-وکھ ناواں نال اتے اپنی وکھری رہتل اتے اتہاس نال جانے جاندے ہن۔ اردو ہندی وچ ہجڑا شبد اے نال ہی اردو ونچ انھاں نں ‘خواجاسرا’ وی کیہا جاندا اے۔

مہان کوش وچ وی اس دا ذکر ملدا اے کہ ‘ہجڑا’ مرد دے روپ وچ ہی جم لیندا اے اتے مرد دے روپ وچ ہی وڈا ہندا اے۔ پر مول روپ وچ اس دی لینگکتا وکھری ہندی اے۔ ‘یونک’ (Euncuh) شبد وی ہجڑیاں لئی ورتیا جاندا اے۔ ینک توں مطلب لنگ پرورتن کروا کے مرد توں عورت بنیا ہجڑا۔ Eunuch دا کوشک مطلب 'Castrated Male' (لنگ چھید کیتا مرد) اے۔ ینک ہی کیہا جاندا اے۔

ہجڑیاں/کھسرےآں دا اتہاس پرانے دور توں ہن تک

پرانے دور وچ ہجڑیاں دا خاص رتبہ سی۔ اجیہا وی منیا جاندا اے کہ بہت سارے راجیاں ولوں سیاست سانجھیداری وچ انھاں دی صلاحَ ضرور لئی جاندی سی۔ انھاں دی طاقت اتے بدھی دا علم راجیاں نوں سی۔ اس کارن غریب پریواراں وچ لوک اک بچے دا لنگ کٹّ دندے تاں جو اس نوں نوکری مل جاوے تے پروار دا گزارا چنگا ہو سکے۔ مسلمان ہجڑیاں دے مقابلے ہندو ہجڑے غریب سن۔ اس کرکے بہت سارے ہندو ہجڑیاں نے دھرم تبدیل کرکے مسلمان بنے۔ ویلے دے بیتن نال راجساہی ختم ہو گئی نال ہی کھسرے دیاں نوکریاں ختم ہو گئیاں۔ کسے طرحاں دی آمدن نہ ہون تے اجیاے ویلے وچ کھسرےآں گھر توں نکل کے نچن گاؤن، بھیکھ منگنا اتے دیہہ ویوپار آدی شروع کر دتا۔ ایہناں دیاں قلعواں اتے گن ہن صرف پیٹ بھرن دے کم آؤندے ہن۔

کھسرےآں دی آزادی تے پہچان نوں دباؤن اتے بناؤن لئی وکھ-وکھ ویلے دیاں سرکاراں نے نیم بنائے۔ 1880 وچ بڑودا دے مہاراج ‘گایکواڈ جی’ نے کھسرے بناؤن اتے پورن پابندی لا دتی۔ برتانیاں دے بھارت وچ راج ویلے کھسرےآں دے حالات ودھیرے ماڑے ہو گئے سن۔ بریٹیش راج وچ ہجڑیاں دے خلاف بہت سارے قانون بنائے۔ انھاں نوں لگدا سی کہ سبھئک سماج وچ کھسرے اس نوں دوشت/غیر تہذیبی کر رہے ہن۔ اس لئی مرد توں ہجڑا بنن تے پورن پابندی لگا دتی گئی۔ بھارتی آئین دی دھارا 320 مطابق دوسرے انسان دا لنگ کٹنا قانونی زرم اے۔

بھارت وچ ہجڑیاں دی تھاں سماج توں وکھری ہی نہیں سگوں انھاں دی پچھان نوں منفی ہی رکھیا گیا اے۔ ایہناں دا عامَ انسانی سماج نال وکھرا تعلقات اے کوئی سدھا تعلق نہیں۔ ہجڑے عام سماج توں وکھر ہو کے اپنے وکھرے سماج وچ رہندے ہن۔ انسان سرکھات رہن لئی گروہ وچ رہندا اے۔ ہجڑے وی اپنے وکھرے گروہ وچ رہندے ہن۔ بھارتی سماج وچ ہجڑا برادری اتے ٹرانسجینڈر دی تھاں اجے تک منفی اے۔ عامَ طور تے ایہہ لوک اپنے ڈیریاں وچ اجتمائی روپ وچ رہندے ہن۔ انھاں وچ کجھ پڑھے-لکھے ہجڑے ہن جو نوکری کرنا چاہندے ہن اتے اکلے رہن چاہندے ہن۔ انھاں نوں نجی گھر جاں اپنے کھسرے سماج توں وکھ سماج وچ رہنا آسان نہیں کیونکہ لوک خلاف کردے ہن۔ پنڈاں اتے قصبیاں جاں چھوٹے شہراں وچ انھاں دا بصر ہور وی ودھیرے کٹھور اے۔ اس کارن زیادہ تر ایہہ وڈے شہراں ول راہ کر راے ہن۔ عورتاں والی کامکتا رکھن والے مرد اپنی جینڈر پچھان (گیء، ٹرانسجینڈر) نوں دباء کے رکھدے ہن جس کارن مزبورن ایہناں نوں اپنا پروار چھڈنا پیندا اے۔ جاں پروار ولوں انھاں نوں گھر توں باہر کڈھ دتا جاندا اے۔ انھاں وچوں بہت سارے اجیاے وی ہن جو دوہرے جینڈر دے کردار نبھا راے ہن مطلب گھر وچ اک مرد دے کردار نبھاؤندے ہن اتے باہر کھسرے/ہجڑا اے۔ اجیہا نہیں اے کہ میٹرو شہر وچ انھاں دا جیون آسان اے، انھاں لئی بنیاں NGO انسانی حق مرکز اتے انھاں ولوں بنیاں ادارےآں انھاں دے حقاں لئی لڑدیاں ہن۔ انھاں نوں وڈے ہوٹلاں، ریسرتاں، مال آدی وچ جان ہی نہیں دتا جاندا۔ پڑھے-لکھے ہون دے باو جود جد کوئی نوکری نہیں ملدی تاں سیکس ورکر بنن لئی مجبور ہو جاندے ہن۔

بھارت وچ کھسرے سماج دی بنتر

ہجڑا بننا بہت وڈی کٹھن عمل اے۔ اصل وچ ایہہ دماغی ہندی اے بعد وچ روحانی اتے سماجی۔ جسمانی طور تے مرد ہون اتے دماغی تور تے اپنے آپ نوں عورت منن کارن اس نوں مرد جیون جیونا مشکل ہو جاندا اے، اخیر اوہ ہجڑا بنن دا فیصلہ کردا اے۔ بھارت وچ ہجڑے ستّ وڈے خانداناں وچ ونڈے ہوئے ہن، بھنڈی بازار، بولاک، لعلن لکھنؤ، پونا، دلی اتے ہادر ابراہم ایہہ خاندان آدی۔ انھاں ستاں خانداناں دا اک-اک مکھی ہندا اے جس نوں ہیرو کیہا جاندا اے۔ اس توں بعد گرو دا رتبہ ہندا اے۔ ہجڑیاں وچ ہیرو اتے گرو دا ہی قنون چلدا اے۔ اوہناں دی ہر اک گل نوں مننا پیندا اے۔ ہر خاندان دے اپنے الگ نیم/قانون ہندے ہن جنھاں دی پالنا کرنی ضروری اے۔ انھاں اصولاں نوں خفیہ رکھیا جاندا اے۔ سال وچ دو وار ہجڑیاں دی پنچائت ہندی اے۔ اس وچ سارے خانداناں دے مکھی ہندے ہن۔ اس وچ کس ولوں نیم توڑے گئے کس نے گرو دی آگیا دا پالن نہیں آدی دا حساب لایا جاندا اے اتے اوہناں مطابق ہی سزا دتی جاندی اے۔

جیکر کسے ولوں ہجڑا بنن دا فیصلہ لیا ہووے تاں سبھ توں پہلاں اس نوں گرو چننا پیندا اے۔ اس توں بعد اس دی ‘ریت’ کیتی جاندی اے۔ ایہہ اک رسم ہندی اے۔ اس توں بعد اس دا پنجیکرن کیتا جاندا اے۔ گرو اتے چیلے دے تعلق ماں-دھی ورگے ہندے ہن۔ ریت کردے ویلے اس نوں خاندانی دپٹہ سر اتے پایا جاندا اے، ساڑی اتے ہور خاندانی نشانیاں دتیاں جاندیاں ہن اتے نال ہی اصولاں بارے سمجھایا جاندا اے۔ اس توں بعد امتحان ہندی اے، جس سماج وچ پہلا جیون بتیت کیتا اے، اس توں وکھ رہنا، تاڑی وجاؤنا مٹھا آدی۔ ریت ہون توں بعد ہجڑے دی زندگی جیونا شروع ہندا اے۔ اس توں بعد لنگ چھید مطلب لنگ کٹیا جاندا اے، جس نوں نروان کراؤن لئی کسے طرحاں دی زبردستی نہیں کیتی جاندی۔ ہجڑے اپنے سریر نوں پوتر مندے ہن اس لئی اوہ اپنی مرضی توں بنھاں سریر نال چھیڑخانی نہیں کرن دندے۔ ‘نروان’ ہون توں بعد زخم بھرن وچ 40-45 دن لگدے ہن۔ اس دوران اس نوں عورت اتے مرد دوواں نوں دیکھن دی مناہی ہندی اے۔ ایہہ ساری تکنیک دکھدائی ہندی اے۔ نروان مطلب پورن ہجڑا بننا، اس توں بعد ہلدی-مہندی دی رسم ہندی اے۔ چہرے اتے ہتھاں اتے ہلدی لاؤن توں بعد منہ مٹھا کروایا جاندا اے، نال ہی نظر ناں دی رسم ہندی، جس وچ نظر اتارن لئی متھے اتے بندی لگا کے اس دے سر اپروں پیسے وار کے سٹّ جاندے ہن۔ اس توں بعد آخری رسم ‘چٹلا’ ہندی اے۔ اس وچ ہجڑے نوں نہا کے تیار کیتا جاندا اے۔ ہرے رنگ دے گہنے آدی پہچانے جاندے ہن۔ اس توں بعد دودھ نال بھریا جگّ دتا جاندا اے۔ دودھ نوں دریا۔ سمندر وچ سٹن مگروں اپنا بدلیا ہویاں لنگ دکھایا جاندا اے جاں ایہہ کالے کتے جاں ہرے درخت دے ساہمنے وی ایہہ رسم کیتی جا سکدی اے۔ اجیہا قدرت توں اسیم لین لئی کیتا جاندا اے۔ جنھاں ہجڑیاں دا نروان ہویا ہندا اے۔ اوہناں دے آخری سنسکار ویلے آٹے جاں روں دا لنگ بنا کے لگایا جاندا اے۔ لوکاں وچ ہجڑے دی موت توں بعد آخری سنسکار ویلے اس نوں جتیاں مارنا، رات ویلے جنازے نوں لجانا آدی کئی طرحاں دیاں افواہاں اتے غلط فہمیاں ہن۔ مرتک نوں مذہبی ریت مطابق آخری ودائگی دتی جاندی اے۔ اس طرحاں ہجڑا اپنی زندگی دا کارج-دور پورا کردا اے۔

سبھیاچار وچ ہجڑیاں/کھسرےآں دا ستھان

ہر اک خطے دا اپنا-اپنا ستیاچار اتے اپنے-اپنے وکھو-وکھرے ریتی رواج ہندے ہن۔ لگبھگ ہر ستیاچار سماج وچ لنگ مشتمل نر اتے معدہ مطلب عورت اتے مرد دو لنگ مقرر کیتے گئے ہن۔ پر اس توں علاوہ سماج وچ ‘تیجا لنگ وی پایا جاندا اے جس نوں سماج اتے سبھیاچار وچ پروان نہیں کیتا جاندا، بھاویں اس نوں اجوکے ویلے وچ سرکار ولوں پروانگی دتی گئی اے، مگر پھر وی لوک انھاں نوں پروان نہیں کردے۔ پر انھاں دا سماج وچ اپنا الگ گروہ جاں سمودائے ہندا اے۔ ایہہ گروہ ہی ہجڑے انسان نوں اپنے نال رلا لیندے ہن۔ پنجابی سبھیاچار وچ خسریاں دا وکھرا ستھان اے جویں کسے گھر نویں جمے بچے والے دے گھر جا کے ودھائی منگنا اتے نویں ہوئے منڈے دے ویاہ والیاں دے گھر جا کے ودھائی منگنا نال ہی ناچ-گاؤن دا کم وی کردے ہن۔ اس طرحاں ہجڑے لوک وکھو-وکھرے پنڈاں وچ جا کے خوشی دے ویلے ودھائی منگدے ہن۔ ہجڑیاں وچ اک وڈی چیز تاڑی ہندی اے جس ولوں ہر اک ہجڑے نوں ودھائی منگن دا ڈھنگ سکھایا جاندا اے۔

ساڈا سماج بہت ساریاں دھارناواں نوں قدرتی اتے پرمپرک منکے چلدا اے۔ جات-پات دھرم، نسل آدی نال جڑیاں دھارناواں بہت کٹھور ہن جو اجے تک لوک گروہ دے من وچ قدرتی ہی منیاں جاندیاں ہن۔ کجھ دھارناواں دا جدوں کوئی گھٹ گنتی گروہ خلاف کردی اے تاں ایہہ ودھ گنتی نوں غیر قدرتی جاں غیر تہذیبی لگدا اے۔ اجیہا ہی بھارتی سماج وچ تیجی لیگنک گٹھ (کھسرے، مسلنگی، دلنگی) نال ہو رہا اے۔ بھارت وچ اس طبقہ نال لمبے ویلے توں جوجھ رہی اس گٹھ وچ پرتھم ‘کھسرے جاں ہجڑے’ ہن۔

حوالے

1. میں لکشمی میں ہجڑا (ترجمہ کلوندر سنگھ ملوٹ)

2. کھسرےآں دا وی دل ہندا اے (جسویر رانا (سمپا۔)

3. کئیئر اصول تے پنجابی کہانی وچ تیجے جینڈر دی پیشکاری (کھوجارتھی منجیت سنگھ، پنجابی ڈیپارٹمنٹ دلی یونیورسٹی)

4. کرتار سنگھ دگل ‘ہم جنس’ کھسرےآں دا وی دلّ ہندا اے۔ (جسویر رانا)

5. Qissa (Hindi Movie) Directed by Anoop Singh 2017