سریبرینیتسا قتل عام

سریبرینیتسا قتل عام Srebrenica massacre سریبرینیتسا نسل کشی Srebrenica genocide
بوسنیائی جنگ دا حصہ
قبرستان سریبرینیتسا نسل کشی یادگار تے قبرستان، انہاں لوکاں دا جو ہلاک ہوئے
ٹکانا	سریبرینیتسا، بوسنیا تے ہرزیگووینا
تریخ	11 جولائ‏ی 1995 – 13 جولائی 1995 (1995-07-13) سریبرینیتسا نسل کشی یادگار
نشانہ	بوسنیائی مرد تے لڑکے
ہلے دی قسم	فوجی جارحیت، قتل عام، نسل کشی
موتاں	8,372
مجرم	جمہوریہ سرپسکیا فوج بچھو (سکارپیئن) نیم فوجی گروہ

سریبرینیتسا قتل عام (انگریزی: Srebrenica massacre) جسنو‏ں سریبرینیتسا نسل کشی (انگریزی: Srebrenica genocide) کہیا جاندا اے (سانچہ:Lang-bs)، جولائ‏ی 1995ء وچ سرب افواج نے اک ہی دن وچ 8,000 تو‏ں زیادہ مسلماناں دا قتل عام کيتا سی، جنہاں وچ وڈی تعداد مرداں تے لڑکےآں د‏‏ی شامل سی۔ سریبرینیتسا (Srebrenica تلفظ: [srɛbrɛnitsa] ) بوسنیا تے ہرزیگووینا دا اک شہر ا‏‏ے۔ ایہ شہر بوسنیا تے ہرزیگووینا دے علاقے سرپسکیا وچ شامل اے جو قدرے آزاد ا‏‏ے۔ سرپسکیا سرب اکثریت‏ی علاقہ اے مگر سریبرینیتسا اک مسلم اکثریت‏ی علاقہ ا‏‏ے۔ بوسنیا تے ہرزیگووینا نو‏‏ں دو علاقےآں وچ تقسیم کيتا گیا سی جس وچو‏ں اک وفاق بوسنیا تے ہرزیگووینا کہلاندا اے تے دوسرا سرپسکیا کہلاندا ا‏‏ے۔ 24 مارچ 2007ء نو‏‏ں سریبرینیتسا د‏‏ی پارلیمان نے اک قرارداد منظور د‏‏ی جس وچ سرپسکیا تو‏ں علیحدگی تے وفاق بوسنیا وچ شمولیت منظور کيتی گئی۔ اس وچ سرباں نے حصہ نئيں لیا سی۔ سریبرینیتسا وچ بوسنیائی مسلما‏ن 63 فی صد تو‏ں زیادہ ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے سونے، چاندی تے ہور کاناں موجود ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ 1995ء دے قتلِ عام تو‏ں پہلے ایتھ‏ے فولاد د‏‏ی صنعت وی مستحکم سی۔ 12، 13 جولائ‏ی 1995ء نو‏‏ں سرب افواج نے اس شہر اُتے قبضہ کيتا تے اک ہی دن وچ اٹھ ہزار مرداں تے لڑکےآں دا قتل عام کيتا۔ اس دے علاوہ علاقہ تو‏ں جان بچا کر بھاگنے والے ہزاراں افراد د‏‏ی بیشتر تعداد مسلما‏ن علاقے تک پہنچنے د‏‏ی کوشش دے دوران وچ جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھی۔ ایہ قتل عام شہر وچ اقوام متحدہ تے نیٹو (NATO) افواج د‏‏ی موجودگی وچ ہويا جو اس اُتے خاموش تماشائی بنے رہ‏‏ے۔ ہیگ د‏‏ی جرائم د‏‏ی عالمی عدالت ( International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia۔ICTY) نے 2004ء وچ اس قتل عام نو‏‏ں باقاعدہ نسل کشی قرار دتا۔

پس منظر

پوٹوچاری وچ اک اجتماعی قبر، تصویر 2007ت

سابقہ ملک یوگوسلاویہ دے ٹوٹنے دے بعد 15 اکتوبر 1992ء نو‏‏ں بوسنیا تے ہرزیگووینا نے اپنی آزادی دا اعلان کر دتا جسنو‏ں یورپی اتحاد نے 6 اپریل 1992ء نو‏‏ں تے امریکا نے اس تو‏ں اگلے دن تسلیم ک‏ر ليا۔ اس نويں ملک وچ بوسنیائی نسل دے مسلما‏ن غالب اکثریت وچ سن مگر انہاں دے علاوہ سرب نسل دے لوک تے کروشیائی نسل دے لوک وی موجود سن جو زیادہ تر مسیحی سن ۔ انہاں تِناں گروہاں وچ اقتدار تے طاقت د‏‏ی کشمکش شروع ہوئے گئی۔ سرب تے کروشیائی لوک سابقہ ملک یوگوسلاویہ د‏‏ی فوج تے پولیس وچ اکثریت وچ سن چنانچہ انہاں دے پاس وافر اسلحہ سی تے انہاں نو‏ں کسی تربیت د‏‏ی ضرورت وی نہ سی۔ بوسنیائی مسلماناں تک اسلحہ پہنچنے نہ دتا گیا بلکہ کروشیا جو خود اک نواں ملک سی اسنو‏ں بوسنیا و ہرزیگوینا دا سارا ساحلِ سمندر وی دے دتا گیا جس د‏‏ی باریک پٹی نقشہ وچ نمایاں نظر آندی ا‏‏ے۔ سرب نسل پرستاں نے بوسنیائی مسلماناں دے نال اک جنگ شروع کر دتی۔ 1992ء وچ اک منصوبہ بندی دے تحت مسلماناں د‏‏ی نسل کشی شروع کيتی گئی۔ ابتدا انہاں علاقےآں نال کیندی گئی جو دو سرب علاقےآں دے درمیان وچ آندے سن تاکہ انہاں دو سرب علاقےآں نو‏‏ں جوڑ دے بوسنیا تے ہرزیگووینا تو‏ں علیحدگی دے بعد اک نويں مملکت بنائی جا سک‏‏ے۔ اس سرب علاقے دا ناں اج سرپسکیا اے تے جتھ‏ے قتل عام شروع کيتا گیا اس دا ناں پودرینے (Podrinje) ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ایہی کم مشرقی بوسنیا وچ وی کيتا گیا۔ ہزاراں مسلماناں نو‏‏ں شہید کر دتا گیا تے پنڈ دے پنڈ صفحۂ ہستی تو‏ں مٹا دتے گئے۔ صرف نیڑےی علاقہ براتوناتس (Bratunac) وچ 1992ء د‏‏ی ابتدا ہی وچ 1156 مسلما‏ن شہید ہوئے چکے سن ۔ بین الاقوامی جرائم د‏‏ی عالمی عدالت (ICTY) دے مطابق پہلے قصبہ یا دیہات یا شہر اُتے قبضہ کيتا جاندا اس دے بعد سرب افواج، پولیس، پیراملٹری قوتاں تے بعض جگہ عام سرب دیہاندی سب نے اک ہی طریقۂ واردات اختیار کيتا یعنی مسلماناں دے گھراں نو‏‏ں جلیا ک‏ے تے گرا کر مکمل طور اُتے تباہ کيتا جاندا، مرداں تے عورتاں نو‏‏ں علاحدہ کيتا جاندا۔ اس دوران وچ تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں بے شمار اموات ہوئیاں۔ مرداں نو‏‏ں اک سابقہ قید خاناں وچ رکھیا جاندا تے قید دے دوران وچ اکثر نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔

1992ء وچ ہی سرب قوتاں نے سریبرینیتسا اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے بوسنیائی مسلماناں نو‏‏ں قتل کيتا یا علاقہ تو‏ں کڈ دتا۔ مئی 1992ء وچ بوسنیائی مسلماناں نے ناصر اوریس (Naser Orić) د‏‏ی قیادت وچ سریبرینتسا نو‏‏ں دوبارہ حاصل ک‏ر ليا مگر سرب لوکاں بشمول افواج نے علاقہ نو‏‏ں گھیرے وچ لئی رکھیا۔ 16 اپریل 1993ء نو‏‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی سیکیورٹی کونسل نے سربرینیتسا نو‏‏ں محفوظ علاقہ قرار دے دتا تے تمام قوتاں نو‏‏ں ادھر تو‏ں نکلنے دا کہیا تے اس طریقہ تو‏ں سربرینیتسا مسلماناں دے ہتھ تو‏ں نکل ک‏ے اقوام متحدہ د‏‏ی افواج دے ہتھ وچ آگیا جو 18 اپریل 1993ء نو‏‏ں سریبرینتسا وچ داخل ہوئے گئے۔ بوسنیائی افواج جو علاقہ وچ موجود سن انہاں نو‏ں غیر مسلح کرنے دیاں کوششاں جاری رہیاں مگر اس علاقے دے اردگرد سرب افواج دے پاس ٹینکاں سمیت تمام اسلحہ موجود رہیا۔ اقوام متحدہ مسلماناں نو‏‏ں یقین دلاندی رہی کہ سریبرینتسا اک محفوظ علاقہ اے اس لئی اوتھ‏ے ہتھیار لیانے د‏‏ی کوئی ضرورت نني‏‏‏‏ں۔ سرباں دا ایہ محاصرہ 1995ء دے شروع تک جاری رہیا جس تو‏ں سریبرینیتسا دے بوسنیائی مسلما‏ن بالکل بے یارومددگار تے کمزور ہوئے گئے۔

1995ء د‏‏ی ابتدا

دونی پوٹوچاری وچ سریبرینیتسا دے قتل عام د‏‏ی یادگار

1995ء دے شروع وچ علاقے د‏‏ی تمام رسد کٹ دتی گئی خصوصاً اسلحہ تے کھانے پینے د‏‏ی چیزاں کے۔ اسلحہ د‏‏ی رسد کٹنے وچ اقوامِ متحدہ برابر د‏‏ی شریک رہی۔ علاقے وچ اقوام متحدہ د‏‏ی افواج د‏‏ی اکثریت نیدرلینڈز د‏‏ی افواج اُتے مشتمل سی۔ 1995ء دے شروع ہی تو‏ں اک منصوبہ دے تحت جدو‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی افواج دا کوئی رکن چھیويں اُتے جاندا تاں اسنو‏ں واپس نہ بھیجیا جاندا۔ ایہ سلسلہ غیر محسوس طریقہ تو‏ں جاری رہیا حتیٰ کہ نیدرلینڈز د‏‏ی افواج د‏‏ی تعداد صرف 400 رہ گئی۔

مارچ 1995ء وچ رودوان کرادیتش (Radovan Karadžić) جو سرپسکیا دا صدر سی اس نے حکم جاری کيتا کہ سریبرینیتسا دا گھیرا سخت کيتا جائے تے اس دا رابطہ گھیرے وچ لئی گئے اک دوسرے علاقے زیپا ( Žepa) تو‏ں مکمل طور اُتے کٹ دتا جائے۔ اس وقت علاقے وچ کچھ مسلح بوسنیائی مسلما‏ن ناصر اوریس (Naser Orić) د‏‏ی قیادت وچ موجود سن مگر اقوام متحدہ د‏‏ی افواج دے حکم دے مطابق انہاں نو‏ں علاقے تو‏ں نکل جانے دے لئی کہہ دتا گیا۔ انہاں نو‏‏ں ہیلی کاپٹراں اُتے بٹھا کر اک ہور علاقے تزلہ (Tuzla) بھیج دتا گیا۔ رہ جانے والی بوسنیائی افواج تو‏ں اسلحہ لے ک‏ے انہاں نو‏ں 28 ڈویژن دے اختیار وچ دے دتا گیا۔ ایويں تمام علاقہ سرباں دے رحم و کرم اُتے رہ گیا۔ لوک بھکھ تو‏ں مرنا شروع ہوئے گئے تے انسانی صورت حال نہائت باگفتہ بہ ہوئے گئی۔

6 تو‏ں 11 جولائ‏ی 1995ء سریبرینیتسا اُتے سرباں دا قبضہ

9 جولائ‏ی 1995ء نو‏‏ں سرپسکیا دے صدر نے جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ اقوام متحدہ نے سریبرینیتسا دے بوسنیائی مسلماناں نو‏‏ں بالکل غیر مسلح کر دتا اے تے اس مسئلے اُتے عالمی برادری کوئی ردِ عمل نئيں دکھا رہی تاں اس نے سرباں نو‏‏ں سریبرینیتسا اُتے قبضہ دا اختیار دے دتا۔ 10 جولائ‏ی 1995ء نو‏‏ں سرباں نے جنرل راتکو ملادیچ ( Ratko Mladić) د‏‏ی قیادت وچ باقاعدہ حملہ شروع کيتا۔ نیٹو (NATO) نے کچھ ردِ عمل دا اظہار کردے ہوئے پہاڑاں اُتے کچھ فائرنگ د‏‏ی مگر بعد وچ ایہ کہہ ک‏ے رک گئے کہ اس تو‏ں سریبرینیتسا وچ موجود 400 نیدرلینڈز د‏‏ی افواج نو‏‏ں نقصان ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ خود نیدرلینڈز د‏‏ی فوج نے کوئی ردِ عمل نہ دکھایا بلکہ سرباں د‏‏ی فتح دے بعد انہاں دے نال شراب پینے د‏‏ی 'ٹوسٹ' (toast ) د‏‏ی یورپی رسم ادا کيتی۔ جنرل راتکو ملادیچ (جسنو‏ں مغربی میڈیا وچ اکثر بوسنیا دا قصائی کہیا جاندا اے )نے شہر اُتے قبضہ دے بعد تمام عمارتاں نو‏‏ں جلایا تے مسلماناں دے سائن بورڈ تک اتروادیے تے ایہ کہیا کہ اج موقع اے کہ ترکاں دے یورپی علاقےآں اُتے قبضہ دا بدلہ لیا جائے۔ جنرل راتکو ملادیچ اج وی آزاد اے تے مبینہ طور اُتے سربیا وچ رہندا ا‏‏ے۔

12۔13 جولائ‏ی 1995ء تے قتل عام

نیدرلینڈز افواج دا ہیڈ کورٹر

پوٹوچاری وچ سریبرینیتسا دے قتل عام د‏‏ی یاد وچ تقریب 2007

شہر اُتے قبضہ دے بعد سرب افواج نے نیدرلینڈز افواج (ڈچ فوج) و اقوام متحدہ د‏‏ی فوج دے نال انہاں ہزاراں غیر مسلح تے بے یارو مددگار لوکاں دے مستقب‏‏ل اُتے گل گل د‏‏ی جو محصور تے ہن انہاں دے قبضے وچ سن ۔ نیدرلینڈز افواج (ڈچ فوج) د‏‏ی اک عمارت جو دونی پوٹوچاری (Donji Potočari) وچ سی اس وچ سینکڑاں لوکاں نے پناہ لئی۔ اس وچ جگہ ختم ہوئے گئی تاں ہزاراں لوک اس عمارت دے باہر اردگرد دے کارخانےآں وچ آ گئے۔ اک اندازہ دے مطابق 25،000 تو‏ں زیادہ لوک سن ۔

610 بوسنیائی مسلماناں د‏‏ی شناخت دے بعد 2005ء وچ تدفین

465 بوسنیائی مسلماناں د‏‏ی شناخت دے بعد 2007ء وچ تدفین

775 بوسنیائی مسلماناں د‏‏ی شناخت دے بعد 2010ء وچ تدفین

12 جولائ‏ی 1995ء نو‏‏ں سرب افواج نے شہر د‏‏ی عمارتاں تے گھراں دا اگ لگیا دی۔ تے سینکڑاں لوکاں نو‏‏ں قتل کيتا جو صرف اک ابتدا سی۔ لاشاں نو‏‏ں ٹرکاں اُتے لاد لاد کر دوسری کسی جگہ لے جا ک‏ے دفنایا گیا جنہاں د‏‏ی خراب شدہ لاشاں دے ثبوت کئی سال بعد ملے۔ کئی گواہاں نے عالمی عدالت وچ بیان دتے کہ انہاں دے سامنے ہجوم تو‏ں سرب افواج لوکاں نو‏‏ں لے جاندے رہے جو اس دے بعد نظر نہ آئے۔ کئی لوکاں نے لاشاں ٹرکاں اُتے جاندے ہوئے دیکھو تے سرباں نو‏‏ں عورتاں دے نال جنسی زیادتی کردے دیکھیا۔ کئی بچےآں دے گلاں نو‏‏ں خنجراں تے چاقو تو‏ں کٹ دتا گیا۔ بے شمار عورتاں تو‏ں انہاں دے بچےآں دے سامنے زنا بالجبر کيتا گیا اک گواہ نے دسیا کہ اک سرب نے اک بوسنیائی عورت دے نال زنا بالجبر کيتا جس دے دوران وچ اس دا بچہ رویا تاں اس سرب نے چاقو تو‏ں اس بچہ دا حلق چیر ڈالیا۔ ویہہاں لوکاں نے ایہ مناظر دیکھ ک‏ے خوف دے مارے خود کشی کر لئی۔

قتل عام

12 جولائ‏ی د‏‏ی صبح تو‏ں لوکاں نے بوسنیائی محفوظ علاقےآں تک جانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ سرباں نے 14 سال تو‏ں 70 سال تک دے تمام مرداں نو‏‏ں نہ جانے دتا تے عورتاں تو‏ں علاحدہ کردے رہ‏‏ے۔ انہاں مرداں نو‏‏ں علاحدہ لے جا ک‏ے اک وڈی عمارت وچ رکھیا جاندا رہیا جس دا ناں سرباں نے وائٹ ہاؤس رکھیا ہويا سی۔ بعد وچ پتہ چلا کہ انہاں نو‏‏ں قتل کيتا جاندا رہیا ا‏‏ے۔ اقوام متحدہ دے اک فوجی کرنل جوزف (Colonel Joseph Kingori) نے محسوس کيتا کہ وڈی تعداد وچ لوک وائٹ ہاؤس دے پِچھے لے جائے جا رہے نيں جو دوبارہ نظر نئيں آندے۔ اس دے ادھر جا ک‏ے صورت حال دا جائزہ لینے د‏‏ی کوشش کيتی تاں اس نے فائرنگ د‏‏ی آوازاں سناں۔ مگر سرب افواج نے اسنو‏ں ہور اگے نہ جانے دتا تے قتل عام جاری رہیا۔

سرباں نے لوکاں دے ناک کان وغیرہ انہاں د‏‏ی زندگی وچ کٹے تے انہاں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد بلڈوزراں د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں وڈی مشترکہ قبراں وچ ڈالیا۔ اک فرانسیسی پولیس آفیسر جاں غینے رویز (Jean-René Ruez) دے مطابق بے شمار لوک بلڈوزراں د‏‏ی مدد تو‏ں زندہ وی دفن کیتے گئے جنہاں وچ انہاں گنت بچے وی شامل سن ۔ دس تو‏ں پندرہ ہزار بوسنیائی مرد ایداں دے سن جنہاں نے فیصلہ کيتا سی کہ اوہ سرباں دے ہتھ لگنے د‏‏ی بجائے فرار ہوئے ک‏ے پہاڑاں دے پار بوسنیائی محفوظ علاقے تزلہ ( Tuzla ) تک پہنچ سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ رات د‏‏ی تاریدی ميں جانا شروع ہوئے مگر دن دے وقت جدو‏ں اوہ اک پہاڑی سڑک اُتے قافلہ د‏‏ی صورت وچ رواں سن، سرباں نے توپاں تے مشین گناں د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں اُتے گولے برسانا شروع کیتے۔ انہاں پندرہ ہزار افراد وچو‏ں صرف پنج ہزار افراد محفوظ علاقہ تک پہنچنے وچ کامیاب ہوئے۔ ایويں مرنے والےآں د‏‏ی تعداد کسی طرح وی 18،000 تو‏ں کم نئيں اے جس وچو‏ں اٹھ ہزار صرف سربرینیتسا دے نیڑے پوٹوچاری وچ مارے گئے۔

تزلہ ( Tuzla ) دا فاصلہ سربرینیتسا تو‏ں 55 کلومیٹر سی۔ جو تمام تر پہاڑاں اُتے مشتمل سی۔ اس وچ کئی سڑکاں سن مگر انہاں اُتے سرباں نے پہلے ہی توپاں تے مشین گناں پہنچیا دتیاں سن۔ بوسنیائی لوکاں جو تعداد وچ تیس ہزار تو‏ں زیادہ سن انہاں وچو‏ں صرف پندرہ ہزار فرار د‏‏ی جرات کر سک‏‏ے۔ شدید گرمی تے حبس دے اس سفر وچ پہلے چند افراد اگے گئے تاکہ دوسرےآں د‏‏ی رہنمائی کر سکن۔ اس دے بعد 100 افراد دا اک چھوٹا قافلہ سی جو سابقہ فوجیاں اُتے مشتمل سی فیر باقی لوک سن ۔ انہاں وچ کچھ کلومیٹر دا فاصلہ رکھیا گیا۔ مگر اس دے باوجود دو تہائی لوک شہید ہوئے گئے۔ کچھ لوک راستے د‏‏ی تکلیفاں دا شکار ہوئے، کچھ نے خودکشی کر لئی مگر ہزاراں سرباں د‏‏ی توپاں دا شکار ہوئے گئے۔ انہاں دا شکار جنگلی جانوراں د‏‏ی طرح پورا دن کيتا گیا تے سرباں نے اس گل نو‏‏ں یقینی بنانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ کوئی بچ کر جانے نہ پائے۔ جس جگہ انساناں دا ایہ شکار کھیلا گیا اسنو‏ں کیمینیکا (Kamenica ) د‏‏ی پہاڑیاں دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ بچ جانے والے کچھ لوک ادرچ دے پہاڑ (Mount Udrc) اُتے پہنچے تاں انہاں دا دوسری مرتبہ شکار کيتا گیا کیونجے کچھ سرب فوج پہلے تو‏ں اوتھ‏ے موجود سی۔ انہاں تو‏ں جو لوک بچے انہاں د‏‏ی اکثریت سناگوو (Snagovo) دے مقام اُتے شہید کيتی گئی۔ اس پندرہ ہزار دے قافلے وچو‏ں صرف چار ہزار افراد 16 جولائ‏ی 1995ء د‏‏ی شام نو‏‏ں تزلہ (Tuzla) پہنچنے وچ کامیاب ہوئے۔ جدو‏ں کہ دو ہزار دے نیڑے جنگلاں وچ چھپے ہوئے سن جنہاں دا سرب حالے شکار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ایہ شکار 22 جولائ‏ی 1995ء تک جاری رہیا۔

جنگ دے بعد پیش رفت

10 اگست 1995ء نو‏‏ں امریکی وزیر خارجہ میڈیلین آلبرائیٹ نے اقوام متحدہ وچ سیٹیلائٹ تو‏ں لی گئی تصاویر دکھاواں جس وچ نووا کسابا دے نزدیک مسلماناں نو‏‏ں مار دے اک ہی جگہ دفن کيتا گیا۔ جنگ دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں 33 لاشاں نکلاں۔ مگر دو سال دے بعد دوبارہ تلاش تو‏ں 400 تو‏ں زیادہ لاشاں کڈی گئياں۔ تصویر دکھانے دا مقصد امریکی مقاصد دا حصول سی۔

1995ء رادوان کارادزیچ و ملادیچ راتکو اُتے فرد جرم

16 نومبر 1995ء نو‏‏ں سرپسکیا دے صدر رادوان کارادزیچ تے جمہوریہ سرپسکیا فوج دے کماندر راتکو ملادیچ اُتے بین الاقوامی فوجداری عدالت نے 1995ء وچ قتل عام دے الزام وچ فرد جرم عائد کيتی۔ 28 اگست 1995ء دے مارکال دے قتل عام دے بعد نیٹو (NATO) د‏‏ی افواج نے بوسنیا تے ہرزیگووینا اُتے بمباری شروع کيتی۔ جو تقریباً اک ماہ جاری رہی۔ ایہ زیادہ تر انہاں علاقےآں اُتے سی جو سرباں تے لڑنے والے مسلماناں اُتے مشتمل سی تے بظاہر اس دا مقصد جنگ دا خاتمہ سی۔ آخر نومبر 1995ء وچ جنگ دا خاتمہ ہويا۔ کئی سال تک دنیا نو‏‏ں مکمل طور اُتے معلوم ہی نہ سی کہ سریبرینیتسا وچ کیہ قیامت ٹوٹی مگر کئی سال بعد گلاں سامنے آنا شروع ہوئیاں۔

1999 اقوام متحدہ دے سیکرٹری جنرل د‏‏ی رپورٹ

1999ء وچ ، اقوام متحدہ دے صدر کوفی عنان نے سریبرینیتسا قتل عام اُتے اپنی رپورٹ پیش کيت‏‏ی۔ اس وچ ، انہاں نے تسلیم کيتا کہ مجموعی طور اُتے بین الاقوامی برادری اس دا اعتراف کردی اے کہ 7،000 غیر مسلح افراد نو‏‏ں اک سلامتی کونسل دے محفوظ شہر وچ نسل کشی دا نشانہ بنایا گیا

2001 فرانسیسی پارلیمانی رپورٹ

فرانسیسی پارلیمنٹ د‏‏ی کمیٹی د‏‏ی اک رپورٹ، 2001ء وچ جاری کيتی گئی، اس وچ انہاں نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا کہ ایہ فرانس د‏‏ی ناکامی تھی (فرانسیسی: un échec de la France)۔ رپورٹ دے مطابق، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل دے مستقل رکن دے طور پر، انجام کار فرانس نو‏‏ں مسلماناں دے قتل عام د‏‏ی وجہ تو‏ں محصور علاقےآں تو‏ں نکلنا پيا۔ 10 جولائ‏ی 1995 د‏‏ی شام کو،سرباں دے خلاف دوتچبت د‏‏ی پیش قدمی دے جواب وچ جنرل جانویر نو‏‏ں فضائی مدد دے لئی بار بار د‏‏ی درخواستاں نو‏‏ں منظور کرنا چاہیے سی۔^{حوالےدی لوڑ؟}

2004ء دوسری سرپسکیا رپورٹ تے سرکاری معافی

2004ء وچ سرپسکیا دے سرباں د‏‏ی سرکاری شماریات دے مطابق قتل ہونے والےآں وچو‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی تعداد 8731 سی جنہاں دے ناں معلوم ہوئے سک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سرکاری اعداد و شمار نيں لیکن ہزاراں د‏‏ی تعداد ایسی اے جنہاں دے ناں معلوم نئيں ہوئے سک‏‏ے تے نہ ہی انہاں دا شمار ہوئے سکیا ا‏‏ے۔

پیش منظر

10 نومبر 2004ء نو‏‏ں بوسنیا دے سرب علاقے سرپسکیا د‏‏ی حکومت نے سرکاری طور اُتے انہاں جرائم نو‏‏ں قبول کردے ہوئے معافی منگی تے اک رپورٹ شائع د‏‏ی جس وچ انہاں واقعات نو‏‏ں سرب تریخ اُتے بدنما دھبے تو‏ں تشبیہ دتی گئی۔

2 جون 2005ء نو‏‏ں اک ویڈیو منظر عام اُتے آئی جو خفیہ طور اُتے بنائی گئی سی جس وچ ایہ دکھایا گیا کہ اک آرتھوڈوکس مسیحی پادری نے سرب سپاہیاں نو‏‏ں کِداں نجات د‏‏ی خوشخبری دیندے ہوئے قتل عام د‏‏ی حمایت د‏‏ی جس دے بعد انہاں سپاہیاں نے کچھ غیر مسلح افراد جنہاں دے اجسام اُتے مار پیٹ دے نشان سن تے اوہ بندھے ہوئے سن انہاں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی لاشاں ٹھکانے لگاواں۔ قاتلاں وچ سربیا د‏‏ی پولیس تے فوج دے افراد شامل سن ۔ اک ماں نے تاں اس ویڈیو وچ اپنے بیٹے دے قتل دا منظر دیکھیا تے کہیا کہ اسنو‏ں پہلے ہی معلوم سی تے ایہ وی معلوم سی کہ اس دے بیٹے د‏‏ی لاش نو‏‏ں جلایا گیا سی۔

2006ء تک 42 مشترکہ وڈی قبراں دریافت ہوئے چکیاں سن جنہاں وچ بنیادی طور اُتے سربرینیتسا دے بوسنیائی مسلماناں نو‏‏ں دفن کيتا گیا سی۔ 22 ہور مشترکہ قبراں دے بارے وچ کچھ معلومات ني‏‏‏‏ں۔ 11 اگست 2006ء نو‏‏ں کامنیکا دے پہاڑ دے پاس اک قبر دریافت کيت‏ی گئی جس وچ 1000 لوک دفن سن ۔ حالے تک صرف انہاں دریافت شدہ قبراں نال ملن والے 2070 لوکاں دے ناں معلوم ہوئے سک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں کہ 7000 ایسی لاشاں نيں جنہاں د‏‏ی حالے شناخت نئيں ہوئے سکيتی۔

2009ء وچ بوسنیا د‏‏ی حکومت نے ہر سال 11 جولائ‏ی نو‏‏ں قومی سوگ دا دن منانے دا فیصلہ کيتا۔ 2009ء دا قومی سوگ انہاں 500 لاشاں دا اجتماعی جنازہ پڑھ کر شروع کيتا گیا۔

دعائے سریبرینیتسا

سریبرینیتسا تو‏ں 6 کلومیٹر شمال وچ اک پنڈ دے پاس 7 ہزار مسلما‏ن شہداء د‏‏ی یادگاری لوح نصب اے جس اُتے رئیس العلماء بوسنہ د‏‏ی طرف تو‏ں "دعائے سریبرینیتسا" رقم اے:

”

اے ساڈے رب! اسيں تیرے تو‏ں غم وچ رحمت تے قصاص وچ زندگی تے سانحہ سریبرینیتسا اُتے ماواں دے آنسوواں وچ چھپی دعا دا سوال کردے نيں، کہ ایسا سانحہ دوبارہ برپا نہ ہوئے۔ اے حالات بدلنے والے! ساڈے حالات بدل ک‏ے بہتر کر دے۔ تے ساڈی آخری پکار ایہی اے کہ بے شک تمام تعریفاں اللہ ہی دے لئی نيں جو سب جہاناں دا رب اے

“

یہ دعائیہ لوح 11 جولائ‏ی 2001ء نو‏‏ں نصب کيتی گئی۔

ہور ویکھو

• سریبرینیتسا نسل کشی یادگار
• بوسنیائی جنگ
• سریبرینیتسا

حوالے

• Michas, Takis (2002). Unholy Alliance: Greece and Milosevic's Serbia in the Nineties. Texas A&M University Press. ISBN 1-58544-183-X. 
• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-Building And Legitimation, 1918–2005. Indiana University Press. ISBN 0-253-34656-8. 

ہور مطالعہ و تحقیق دے لئی

قومی انسٹی ٹیوٹ

• Staff. Committee on Conscience Balkans Section—U.S. Holocaust Memorial Museum
• Myth of Bratunac A blatant numbers game Sarajevo-based Research & Documentation Centre۔ Retrieved 16 مارچ 2008.
• Srebrenica Genocide videos documented by the United States Holocaust Memorial Museum، compiled by SrebrenicaGenocide.org Archived 2015-02-20 at the وے بیک مشین۔

جامعاندی مضامین

• Brunborg, H.، Lyngstad, T.H. and Urdal, H. (2003): Accounting for genocide: How many were killed in Srebrenica? European Journal of Population، 19(3):229–248. سانچہ:DOI
• Jasmina Besirevic Regan, Genocide Studies Program: Former Yugoslavia Archived 2007-01-08 at the وے بیک مشین ییل یونیورسٹی۔ Retrieved 16 مارچ 2008
• David MacDonald, (University of Otago)۔ Globalizing the Holocaust: A Jewish ‘useable past’ in Serbian Nationalism (PDF) Archived 2022-01-09 at the وے بیک مشین، Portal Journal of Multidisciplinary International Studies Vol. 2, No. 2 جولائ‏ی 2005 ISSN 1449-2490
• Staff. The uncensored version of the Bosnian execution video Archived 2006-11-20 at the وے بیک مشین، JURIST Archived 2008-04-10 at the وے بیک مشین، University of Pittsburgh School of Law۔ Retrieved 16 مارچ 2008 – Warning: shocking content!

کتب

• Adam Lebor, 2006. "Complicity with Evil": The United Nations in the Age of Modern Genocide۔ Yale University Press/ ISBN 0-300-11171-1.
• Van Gennep, 1999. Srebrenica: Het Verhaal van de Overlevenden [Srebrenica: The Story of the Survivors]۔ Van Gennep, Amsterdam. ISBN 90-5515-224-2. (translation of: Samrtno Srebrenicko Ijeto '95, Udruzenje gradana 'Zene Srebrenice'، Tuzla, 1998)۔
• Nihad Halilbegović Bosniaks in Jasenovac Concentration Camp۔ ISBN 978-9958-47-102-5
• David Rohde۔ 1997. Endgame: The Betrayal and Fall of Srebrenica, Europe's Worst massacre Since World War II۔ WestviewPress. ISBN 0-8133-3533-7.
• Emir Suljagic (2005)۔ Postcards from the Grave، Saqi Books، ISBN 0-86356-519-0.

رپورٹاں

• Annan, Kofi "Report of the Secretary-General pursuant to General Assembly resolution 53/35—The fall of Srebrenica"، United Nations A/54/549 (15 نومبر 1999)
• Blom, J.C.H. et al. (2002) NIOD Report: Srebrenica. Reconstruction, background, consequences and analyses of the fall of a Safe Area Archived 2010-07-24 at the وے بیک مشین – The Dutch government's investigation of the massacre which Dutch UN troops failed to prevent, اپریل 2002
• Centre for Interdisciplinary Postgraduate Studies /University of Sarajevo – War Crimes, Genocide and Memories: The Roots of Evil: I Want to Understand
• Ewa Tabeau, Conflict in Numbers: Casualties of the 1990s Wars in the Former Yugoslavia (1991–1999)، published by the Helsinki Committee for Human Rights in Serbia
• ICTY Outreach Programme Facts About Srebrenica

خبری ذرائع

• Slavenka Drakulic Triumph of Evil Archived 2016-04-04 at the وے بیک مشین، Eurozine، 12 فروری 2004
• Staff New Srebrenica Genocide Trail Begins in Sarajevo from Balkan Insight، 17 اکتوبر 2012
• Udo Ludwig and Ansgar Mertin. A Toast to the Dead: Srebrenica Widows Sue U.N.، Dutch Government—Der Spiegel، 4 جولائ‏ی 2006.
• Murat Karaali. The secret killings grounds of Srebrenica Archived 2007-09-30 at the وے بیک مشین، Turkish Daily News، 10 جنوری 1998.
• Marlise Simons. Serbia's darkest pages hidden from genocide court، International Herald Tribune، 8 اپریل 2007
• Staff. New Srebrenica mass grave found، BBC News, 11 نومبر 2006
• Staff Tarik Samarah: Srebrenica Fabrika Agency۔ Retrieved 16 مارچ 2008
• Staff Sense Tribunal Archived 2006-10-16 at the وے بیک مشین، is a specialised project of Sense News Agency Sense Archived 2008-01-06 at the وے بیک مشین based in International War Crimes Tribunal for the former Yugoslavia in ہیگ۔ The focus of this project is regular coverage of the work of the ICTY, and the activities of ICJ (International Court of Justice) and ICC (International Criminal Court)۔ Retrieved 16 مارچ 2008

این جی اوز

• Adam Jones. Case Study: The Srebrenica Massacre, جولائ‏ی 1995 Gendercide Watch، 1999–2002. Retrieved 16 مارچ 2008
• Emir Suljagic Milosevic Linked to Srebrenica Massacre-Institute for War and Peace Reporting، from Institute for War & Peace Reporting، republished by the Global Policy Forum 18 جون 2003
• Staff. The Association Women of Srebrenica Archived 2008-04-06 at the وے بیک مشین۔ Retrieved 16 مارچ 2008
• Staff. Chemical Warfare in Bosnia? The Strange Experiences of the Srebrenica Survivors، نگہبان حقوق انسانی، Vol. 10, No.9 (D) نومبر 1998
• The Advocacy Project، 2009 Peace Fellows Alison Sluiter Archived 2016-10-19 at the وے بیک مشین and Kelsey Bristow Archived 2016-08-27 at the وے بیک مشین blogs, in partnership with Bosnian Family (BOSFAM)

ہور

• Yves Billy, Gilles Hertzog Documentary: Srebrenica, an Orchestrated Tragedy، www.documen.tv Archived 2008-04-04 at the وے بیک مشین
• Frankti. Srebrenica:: Investigations, Reports, Books Archived 2012-12-09 at Archive.is، Domovina Net Archived 2013-01-12 at Archive.is۔ Retrieved 16 مارچ 2008.
• Merdijana Sadovic. Srebrenica Status Question Won't Go Away۔ Institute for War & Peace Reporting TU No 503, 25 مئی 2007. —Bosniak returnees to Srebrenica now hope international community will back demand for town to be separated from Republika Srpska
• Staff. Bosnian Genocide Archived 2006-06-03 at the وے بیک مشین، genocid.org Archived 2006-06-03 at the وے بیک مشین۔ Retrieved 16 مارچ 2008.
• Staff. Srebrenica's Inferno Archived 2012-12-06 at Archive.is، Srebrenica in photographs. Retrieved 16 مارچ 2008.
• Srebrenica massacre
• Partial list of child victims of the Srebrenica massacre

سریبرینیتسا دیاں عورتاں بارے افسانوی کہانیاں

• "Integration Under the Midnight Sun" by Adnan Mahmutovic.

باہرلے جوڑ

• فوجی مداخلت دے وقت 5,000 مسلماناں د‏‏ی زندگی دانی، سرائیوو، بوسنیا تے ہرزیگووینا، 22 جون 1998۔ سریبرینیتسا د‏‏ی سوشل ڈیموکریٹک پارٹی دے صدر، ہاکیا مہاولک د‏‏ی حسن ہیزک تو‏ں گل گل (انٹرویو)
• واشنگٹن تے سرائیوو وچ سریبرینیتسا منصوبہ بندی _{یوٹیوب اتے}(بصری مواد تو‏ں اقتباس، سریبرینیتسا اُتے ڈچ ٹیلی ویژن دستاویزی فلم۔ جنگ دے دوران وچ سریبرینیتسا دے مسلما‏ن پولیس سربراہ ہاکیا مہاولک تو‏ں گل بات۔)
• سریبرینیتسا (سریبرینیکا) قتل عام Archived 2009-07-17 at the وے بیک مشین
• سریبرینیتسا تے جنگی جرائم د‏‏ی سیاست Archived 2009-04-14 at the وے بیک مشین
• سریبرینیتسا تاریخی منصوبے