ہمزہ
ہمزہ اردو دی حروف تہجی دے پینتیسواں حرف ءکو کہندے نيں۔ جسنوں بعض لوگ وکھ حرف نئيں سمجھدے مگر حقیقت وچ اوہ دو طریقے توں اردو وچ استعمال ہُندا اے۔ حرف دے طور اُتے تے وقف مزمار (Glottal Stop) یعنی حلق توں ہلکے توں جھٹکے دے نال ادا کیتے جانے والے لہجے دے طور پر[۱]۔ حرف دے طور اُتے 'دائرہ' جداں الفاظ وچ استعمال ہُندا اے۔ لہجے دے طور اُتے 'واؤ' یا 'مؤخر' جداں الفاظ وچ استعمال ہُندا اے۔ جدوں ایہ وکھ حرف دے طور اُتے استعمال ہو تو حروفِ ابجد دے حساب توں اس دے اعداد الف دے برابر 1 شمار ہُندے نيں۔ اسنوں عیسوی سال دے نشان دے طور اُتے وی استعمال کیتا جاندا اے۔ تاریخی طور اُتے ایہ وی کہیا جاندا اے کہ ہمزہ اصل وچ آرامی بولی دے ابجد دی صوتیات توں عربی وچ آیا جس وچ کہ وقف مزمار دے لئی اک حرف aleph استعمال ہُندا سی جو عربی وچ الف بنا تے چونکہ عربی وچ الف توں وقف مزمار دے نال نال طویل مصوتہ (vowel) یعنی حرف علت دے طور اُتے وی استعمال ہُندا سی، جس دی وجہ توں اسنوں وکھ شناخت دینے دے لئی یا ایہ ظاہر کرنے دے لئی مذکورہ الف محض مصوتہ نئيں بلکہ وقف مزمار اے اس دے نال ء دا اضافہ کیتا گیا۔ عربی وچ ایہ ہمزہ، الف دے اوپر وی آ سکدا اے تے نیچے دی جانب وی جس وچ بالترتیب اس دے نال زبر تے زیر دے مصوتات (vowels) وی شامل ہوجاندے نيں۔
لفظ وچ مقام: | وکھ | آخر وچ | درمیان وچ | شروع وچ |
---|---|---|---|---|
شکل: | ء | (none) | (none) | (none) |
صوتیاتِ لسانیات
[سودھو]ابتدائیہ وچ دتے گئے حوالہ برائے وقف مزمار دی حیثیت ہمزہ دے استعمال نوں سمجھنے دے لئی انتہائی اہم اے ؛ حقیقت تو ایہ اے کہ ہمزہ بنیادی طور اُتے دو مصوتات (vowels) نوں وکھ کرنے دے مقام اُتے پیدا ہونے والی glottal stop دی آواز ہی نوں کہیا جاندا اے۔ ہمزہ دا تعلق علم الصوتیات توں اس قدر گہرا اے کہ اردو تے فارسی متکلمین ہی نئيں بلکہ اہل بولی عرب توں وی اس دے درست استعمال وچ غلطی دا امکان مکمل رد نئيں کیتا جاسکدا۔ وقف مزمار عام طور اُتے اس وقت پیدا ہُندا اے کہ جدوں دو مصوتات المختصر یعنی short vowels (جنہاں نوں عربی تے اردو وچ خصوصاً اعراب کہیا جاندا اے ) اک نال آندے ہاں ؛ ایسی صورت وچ انسانی حلق دی تشریح دے اعتبار توں لازم اے کہ صوتی طناباں (vocal cords) اپنے ارتعاش وچ تبدیلی لے کے آئیاں، جے ایسا نا ہو تو کدی وی دو مسلسل مصوتات المختصر (اعراب) اک نال ادا نئيں کیتے جاسکدے تے اوہ آپس وچ مدغم ہوکے کسی وی مصوتات الطویلہ (long vowels) دی آواز پیدا کرن گے جو الف وی ہو سکدا اے واؤ وی تے یے بھی۔ مذکورہ بالا سطور وچ آنے والے ایسے الفاظ جنہاں وچ اعراب اک دے بعد اک آندے ہاں انہاں نوں دوتاخیری (bimoraic) کہیا جاندا اے۔ ایتھے bi دا مطلب اے دو تے moraic بنا اے mora توں جس دی جمع تاخرات (morae) کيتی جاندی اے، mora دا مطلب delay یا تاخیر ہُندا اے یعنی اوہ وقفہ یا تاخیر جو صوتی طناباں نوں دو اک نال آنے والے اعراب دی قابلِ شناخت آوازاں پیدا کرنے دے لئی درکار ہوئے۔[۲] طویل مصوتات نوں عام طور اُتے bimoraic ہی تسلیم کیتا جاندا اے۔ باالفاظ ہور کسی مقطعیہ (syllable) وچ دو مصوتات نوں دوتاخیری کہیا جاندا اے۔ bimoraic دی صورت حال پیدا ہونے نوں bimoraicity یا دوتاخریت کہیا جاندا اے۔ اس طرح دے دوتاخیری الفاظ تن اقسام دے ہويا کردے نيں؛
- اوہ دوتاخیری الفاظ جنہاں وچ دونے اعراب (یا مصوتات) اک جداں ہاں تو ایسی صورت وچ انہاں نوں وتارہ (monophthong) کہیا جاندا اے تے اوہدی جمع وتارات کيتی جاندی اے۔ اوہدی اک آسان مثال جاپانی شہر دا نام saitama دی اے جس نوں جے کلمہ نویسی وچ لکھیا جائے گا تو ایہ سائیتاما بنے گا تے قابل توجہ گل ایہ اے کہ جے اسنوں glottal stop یعنی ہمزہ دے بغیر لکھ دتا جائے (یعنی سایتاما) تو فیر ایہ monophthong اُتے مشتمل bimoraic لفظ نئيں بلکہ خود اک diphthong بن جائے گا[۳]۔ عربی، اردو، انگریزی یا کسی وی بولی دے monophthong لفظ نوں جے درست تلفظ دے نال لکھیا جائے گا تو اس وچ لازمی طور اُتے glottal stop آئے گا جس دے لئی ہمزہ لگانے دی شرط ضروری اے ورنہ اوہ تلفظ یا تو اک طویل مصوتہ بن کے monomoraic ہو جائے گا یا فیر diaphthong بن جائے گا۔
- اوہ دوتاخیری الفاظ جنہاں وچ دونے اعراب (یا مصوتات) اک دوسرے توں مختلف ہاں تو ایسی صورت وچ انہاں نوں دغامہ (diphthong) کہیا جاندا اے جس دی جمع دغامات (diphthongs) کيتی جاندی اے، diphthong دا لفظ di بمعنی دو تے phthongos توں بنا اے جس دے معنی صوت دے ہُندے نيں یعنی دو (جدا) آوازاں؛ انہاں نوں دغامہ کہنے دی وجہ دو آوازاں دا مدغم ہونا اے۔ مثال دے طور اُتے انگریزی لفظ loud (لاؤڈ / لاوڈ) وچ ou دی آوازاں۔ انہاں دغامات دی آوازاں نوں اردو وچ لکھنے دے لئی دونے دے درمیان آنے والے glottal stop دے مقام اُتے ہمزہ وی استعمال کیتا جاسکدا اے (لاؤڈ) تے دو مصوتات وکھ وکھ وی استعمال کیتے جاسکدے نيں (لاوڈ) کیونکہ ایسا کرنے توں تلفظ (جے معلوم ہو تو اس) اُتے کوئی اثر نئيں پیندا۔
اس دے علاوہ بعض زباناں وچ بہت کم ایسے الفاظ جنہاں وچ تن اعراب (یا مصوتات) اک روانی وچ ہاں یا ایويں کہہ لاں کہ انہاں وچ تن یکساں مصوتات دی آوازاں اک دے بعد اک آندی ہاں تو انہاں نوں سہ صوتی (triphthong) کہیا جاندا اے ؛ جداں انگریزی لفظ flower دی مثال جس نوں درست صوتیات توں سمجھنے والا جے کوئی واطن مکلم (native speaker) جے درست تلفظ توں ادا کرے تو اس وچ تن مصوتات owe آندے نيں۔ ایسے الفاظ وچ جے glottal stop آندا ہو تو ہمزہ آئے گا۔
ہمزہ دی اقسام
[سودھو]ہمزہ دی عربی وچ دو اقسام ہُندیاں نيں جنہاں دا خیال قرآن دی قرائت دے دوران وی ملحوظ رکھیا جاندا اے۔
- پہلی قسم تو اوہی اے جس دا ذکر اوپر وی آیا کہ جسنوں وقف مزمار دے لئی استعمال کیتا جاندا اے، اسنوں ہمزۃ القطع (cutting hamzah) کہیا جاندا اے تے اسنوں الف دے اوپر یا نیچے ہمزہ دی علامت لگیا کے لکھیا جاندا اے یعنی جداں أ تے إ اس قسم دے ہمزہ الف دا استعمال عربی تے قرآن وچ ہی نئيں بلکہ اردو بولی وچ وی مستعمل اے مثال دے طور اُتے لفظ، قِرأت وچ [۴] ایہی ہمزۃ القطع استعمال ہُندا اے۔
- دوسری ہمزہ دی قسم نوں ہمزۃ الوصل (joining hamzah) کہیا جاندا اے تے اسنوں بلا کسی ء دی علامت دے محض الف دی مانند لکھیا جاندا اے لیکن اس الف اُتے کوئی ہور مصوتہ وی نئيں ہُندا تے نہ ہی اوہدی خود دی آواز بطور حرف علت نکلتی اے۔ عربی تلفظ دے دوران ایہ کوئی دانستہ وقف مزمار نئيں ہُندا بلکہ اک بے ساختہ سی حلقی آواز ہُندی اے۔ مثال دے طور اُتے ؛ بالکل لکھیا جائے تے پڑھنے وچ بالکل آئے تو ایسی جگہ الف دی آواز مفقود ہو جاندی اے تے اسی الف دی صورت نوں ہمزۃ الوصل کہیا جاندا اے۔ اسی طرح عربی سابقہ، ال (لام تعریف) وچ وی ایہی ہمزۃ الوصل آندا اے جداں اللہ۔
مجموعی جائزہ جداول
[سودھو]first | second | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
i | u | a | ī | ū | ā | |
i | ṭiʾiṭ | ṭiʾuṭ | ṭiʾaṭ | ṭiʾīṭ | ṭiʾūṭ | ṭiʾāṭ |
طِئِط | طِئُط | طِئَط | طِئِيط | طِئُوط | طِئَاط | |
u | ṭuʾiṭ | ṭuʾuṭ | ṭuʾaṭ | ṭuʾīṭ | ṭuʾūṭ | ṭuʾāṭ |
طُئِط | طُؤُط | طُؤَط | طُئِيط | طُءُوط | طُؤَاط | |
a | ṭaʾiṭ | ṭaʾuṭ | ṭaʾaṭ | ṭaʾīṭ | ṭaʾūṭ | ṭaʾāṭ |
طَئِط | طَؤُط | طَأَط | طَئِيط | طَءُوط | طَآط | |
ī | ṭīʾiṭ | ṭīʾuṭ | ṭīʾaṭ | ṭīʾīṭ | ṭīʾūṭ | ṭīʾāṭ |
طِيئِط | طِيئُط | طِيئَط | طِيئِيط | طِيئُوط | طِيئَاط | |
ū | ṭūʾiṭ | ṭūʾuṭ | ṭūʾaṭ | ṭūʾīṭ | ṭūʾūṭ | ṭūʾāṭ |
طُوءِط | طُوءُط | طُوءَط | طُوءِيط | طُوءُوط | طُوءَاط | |
ā | ṭāʾiṭ | ṭāʾuṭ | ṭāʾaṭ | ṭāʾīṭ | ṭāʾūṭ | ṭāʾāṭ |
طَائِط | طَاؤُط | طَاءَط | طَائِيط | طَاءُوط | طَاءَاط | |
ay | ṭayʾiṭ | ṭayʾuṭ | ṭayʾaṭ | ṭayʾīṭ | ṭayʾūṭ | ṭayʾāṭ |
طَيْئِط | طَيْئُط | طَيْئَط | طَيْئِيط | طَيْئُوط | طَيْئَاط | |
aw | ṭawʾiṭ | ṭawʾuṭ | ṭawʾaṭ | ṭawʾīṭ | ṭawʾūṭ | ṭawʾāṭ |
طَوْئِط | طَوْؤُط | طَوْأَط | طَوْئِيط | طَوْءُوط | طَوْآط | |
طَوْءِط | طَوْءُط | طَوْءَط | طَوْءِيط | طَوْءَاط |
condition | vowel | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
i | u | a | ī | ū | ā | |
#_VC | ʾiṭ | ʾuṭ | ʾaṭ | ʾīṭ | ʾūṭ | ʾāṭ |
إِط | أُط | أَط | إِيط | أُوط | آط | |
C_VC | ṭʾiṭ | ṭʾuṭ | ṭʾaṭ | ṭʾīṭ | ṭʾūṭ | ṭʾāṭ |
طْئِط | طْؤُط | طْأَط | طْئِيط | طْءُوط | طْآط | |
CV_C | ṭiʾṭ | ṭuʾṭ | ṭaʾṭ | ṭīʾṭ | ṭūʾṭ | ṭāʾṭ |
طِئْط | طُؤْط | طَأْط | طِيئْط | طُوءْط | طَاءْط | |
CV_# | ṭiʾ | ṭuʾ | ṭaʾ | ṭīʾ | ṭūʾ | ṭāʾ |
طِئ | طُؤ | طَأ | طِيء | طُوء | طَاء | |
طِء | طُء | طَء |
ہمزہ دی اشکال
[سودھو]عام طور اُتے عربی تے اردو دوناں وچ ہی ہمزہ دا لفظ (خواہ تنہا ہو یا حامل دے نال) اک چھوٹے توں عین دے ابتدائیییی سر دی طرح توں لکھیا جاندا اے جداں ؤ یا ء لیکن بعض اوقات (بطور خاص اردو نستعلیق نویسہ وچ اسنوں اک مائلہ چھوٹے توں انگریزی s دی مانند وی لکھیا جاندا اے۔
ہمزہ دے مقامات
[سودھو]ہمزہ دا مقام اک تحریر دے دوران کسی متعدد اشکال وچ سامنے آندا اے۔ اسنوں بطور انفرادی محرف (یعنی بطور حرف) وی استعمال کیتا جاندا اے تے بسا اوقات ایہ کسی حامل (carrier) اُتے ہی رکھیا جاندا اے۔ جے اوہ حامل کسی لفظ دی ابتدا وچ ہو تو اوہ الف ہی ہُندا اے اس دے علاوہ ایہ ناقل و، ہ، ی تے ے وی ہو سکدا اے۔
- تنہا (حرف دی مانند):
- ء --- جداں جزء، انشاء تے ماشاء اللہ وغیرہ دے الفاظ
- حامل دے نال:
- أ تے إ --- ایہ زبر دا اظہار وی ہو سکدا اے جداں أَساس، زیر دا وی جداں إِفَادَە تے پیش دا وی جداں أريد
- ؤ جداں کھاؤ، گاؤ وغیرہ دے الفاظ
- ئ جداں مسئلہ، کئی وغیرہ دے الفاظ
- ئے جداں روئے سخن، روئے زمین تے آن لائن وغیرہ دے الفاظ
- ۀ اردو وچ مثلِ طویل زیر یعنی بطور اضافت دو انداز وچ آندا اے
- گول ہ برقرار: ایسی صورت وچ اسنوں ہ دے اوپر لکھیا جاندا اے جداں بادۂ احمر قابل توجہ گل ایہ اے کہ ۂ زیرِ اضافت دا متبادل نئيں اے یعنی ۂ دے نیچے زیرِ اضافت دا اضافہ وی لازم اے (بادۂِ احمر) جو عام طور اُتے (بطور خاص دست نویسی وچ ) لکھیا نئيں جاندا۔ بعض اردو لغات وچ دو رنگی وی ملدی اے کہ انہاں وچ ہمزہ نوں ہ سامنے وی (بادہء احمر) دتا جاسکدا اے [۴]، لیکن اس صورت وچ وی زیرِ اضافت لازم اے۔
- گول ہ کھلی: ایسا عموماً اس وقت ہُندا اے جدوں ۂ توں قبل کوئی ساکن آئے جداں معاملۂ گذر تے اس صورت وچ وی زیرِ اضافت آندا اے یعنی معاملۂِ گذر، جو عموماً نئيں وی لکھیا جاسکدا۔
- جداں کہ ذکر آیا کہ گول ہ برقرار تے گول ہ کھلی؛ دونے وچ ہی زیر اپنی جگہ لازم اے یعنی ہمزہ برائے اضافت نئيں آندا، فیر سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ ہمزہ دا کیتا مقصد اے ؟ اس دا جواب لسانی صوتیات دے فہم دے بغیر سمجھنا ممکن نئيں۔ ایتھے ہمزہ اصل وچ دوالفاظ جوڑنے دے لئی زیرِ اضافت دا متبادل نئيں بلکہ ایتھے ہمزہ دی ضرورت وقف مزمار نوں واضح کرنے دے لئی تے دو وتارات (monophthongs) دی انفرادیت قائم کرنے تے انہاں وچ وکھ وکھ تمیز کرنے دے لئی آندا اے، جو عام بول چال وچ استعمال نئيں وی ہو تب وی علم صوتیات تے درست تلفظ دے لحاظ توں ضروری اے۔
مذکورہ بالا بیان وچ الفاظ أَساس تے إِفَادَە وچ گو کہ بالترتیب الف ہمزہ دے نال زبر تے زیر لگائے گئے نيں لیکن بسا اوقات انہاں حرکات نوں تحریر توں موقوف کے کہ صرف الف اُتے اوپر یا نیچے ہمزہ دتا جانا ہی کافی سمجھیا جاندا اے۔ ایتھے ایہ گل قابل غور اے کہ اردو وچ انہاں ہی عربی الفاظ اُتے توں اس ہمزہ نوں وی موقوف کے دتا جاندا اے تے بلا ہمزہ و حرکات صرف اساس تے افادہ ہی لکھ دتا جاندا اے۔ جے تلفظ وچ دشواری ہونے دا اندیشہ ہو تے انہاں دا استعمال کیتا وی جائے تو عام طور اُتے زبر تے زیر نوں لگیا کے تلفظ وچ آسانی کرنے دی کوشش کيتی جاندی اے۔ اردو وچ الف ہمزہ (بطور ابتدائیییی حامل) دے نال نہایت ہی کمیاب تے صرف مذہبی تے قرآنی الفاظ وچ ہی ملدا اے۔ فارسی وچ ہمزہ طویل مصوتات یا حروف علت جداں ا، و تے ی دے ساتھی ہی آندا اے۔ جدوں کہ اردو وچ بکثرت عربی قواعد موجود ہونے دی وجہ توں ہمزہ دا استعمال عربی توں نہایت ملدا جلدا اے۔
مفصلۂ ہمزہ (نُکلک)
[سودھو]- تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: ہمزہمفصلہ (articulator)
اس مقام دا تعین کہ جتھے توں کوئی وی لسانی آواز نکلتی اے اسنوں مفصل (articulation) کہیا جاندا اے اسنوں بعض اوقات نطق وی کہندے نيں۔ جدوں کہ منہ، حلق تے ناک دا اوہ حصہ (حصے) جو اس آواز نوں پیدا کردے نيں انہاں نوں مفصلہ (جمع:مفصلات) کہندے نيں۔ ہمزہ دے مفصلہ دا موجودہ عام مقام گو مزمار (glottis) نوں منیا جاندا اے لیکن اس وچ ایہ گل ماہرین نحو وچ تاریخی طور اُتے متنازع اے کہ مزمار دے کس مقام توں ہمزہ دی تشکیل ہُندی اے۔
- خلیل بن احمد (718ء تا 793ء) نے اپنی تصنیف کتاب العین (جسنوں عربی دی پہلی لغت تسلیم کیتا جاندا اے )[۵] وچ ہمزہ کو—ہوا—کہیا اے تے اسنوں و تے ی دی مانند آواز نوں کھینچنے والا قرار دتا اے تے اس دا کوئی مفصلہ نئيں بیان کیتا۔
- جدوں کہ خلیل بن احمد ہی دے شاگرد تے عربی دے سب توں نمایاں ماہر نحو، سیبویہ (760ء تا 796ء) نے اپنی کتاب، الکتاب[۶] وچ ہمزہ دے مختلف قواعد دسدے ہوئے اسنوں حلق دے اس حصے توں نکلنے والی آواز قرار دتا اے جو مزمار کہلایا جاندا اے۔
ہمزہ دے قواعد
[سودھو]عربی بولی وچ بنیادی طور اُتے طے اے کہ ہمزہ دی خود کوئی آواز نئيں ہُندی تے ایہ صرف اپنے اردگرد موجود مصوتات تے حروف علت دی آوازاں دے لئی استعمال کیتا جاندا اے۔ اس دے قواعد عربی بولی وچ خاصے پیچیدہ نيں تے بعض اوقات اوہ افراد وی اس دے استعمال وچ غلطی دا ارتکاب کے جاندے نيں کہ جنہاں دی مادری بولی عربی اے تے اوہ عربی قواعد دی نزاکتےآں توں مکمل آگاہ نا ہون۔[۷] لیکن اردو وچ ایسے الفاظ کافی تعداد وچ ملدے نيں جنہاں وچ ہمزہ علاحدہ توں بطور حرف استعمال ہُندا اے۔ جے اردو دے نقطۂ نظر نوں ملحوظ خاطر رکھدے ہوئے ہمزہ دے قواعد ذکر کیتے جان تو انہاں نوں آسان انداز وچ ایويں لکھیا جاسکدا اے۔
- ہمزہ دے لئی مفترض (default) مقام (کرسی) الف ہی ہُندا اے جدوں کہ لیکن جے لفظ دی تشکیل وچ ضرورت ہو تو ی تے و وی آسکدے نيں، جدوں کہ اردو وچ ے بھی۔
- جے اس توں قبل حرف علت آندا ہاں، جداں الف تے جے ایہ حرف دے اختتام اُتے ہو تو بلا کرسی (یعنی تنہا) وی آ سکدا اے ؛ مثال، ماشاء اللہ، جزء وغیرہ۔
- بعض اوقات (بطور خاص جے لفظ دی ابتدا وچ ہو تو) اسنوں تحریر وچ نئيں لیایا جاندا تے صرف اس اُتے موجود اعرب لکھ دتا جاندا اے۔ جداں أَساس دی بجائے صرف اَساس۔
اردو وچ ہمزہ بطور حرف
[سودھو]اردو وچ ایسے الفاظ کافی تعداد وچ ملدے نيں جنہاں وچ ہمزہ علاحدہ توں بطور حرف استعمال ہُندا اے۔ اردو دی پرانی کتاباں وچ ہمزہ نوں علاحدہ حرف سمجھیا جاندا سی ۔ ہمزہ توں انحراف دی اک وجہ کمپیوٹر اُتے استعمال دی خودساختہ مشکل اے۔ ایسے حرف جنہاں وچ ہمزہ علاحدہ حرف دے طور اُتے استعمال ہُندا اے انہاں دی کچھ مثالاں درج ذیل نيں:
دائرہ، مشائخ، ایشیا، ماشاء اللہ، جائزہ، فائدہ، نوزائیدہ، آئینہ، رائتہ، جزائر، مسئلہ، بچائی، ہوئی، تحائف، طوائف، طوائف الملوکی، لطائف، خائف، فہمائش، فرمائش، آسائش، نمائش، ستائش، پیدائش،آرائش، رہائش، ستائیس، اٹھائیس، زائچہ، پائمال، صائب، نائب، سائل، مائل، گھائل، شمائل، وسائل، مسائل، رسائل، ملائم، دکھائاں، سنائاں، آئے، جائے، پائے، سوائے، آئیے، جائیے، پائیے، سمجھائیے، شائستہ، کمائی، نائی،قصائی، حلوائی، مٹھائی، دھلائی، سلائی، شہنائی، کڑھائی، بھائی، تائی، ڈھائی، بجھائی، روئی، کھوئی، گویائی، گہرائی، اونچائی، اترائی، جمائی، آرائی (ستم آرائی، انجمن آرائی، ہنگامہ آرائی)، لڑائی، اڑائی، دلجوئی،
کچھ نام جو اردو وچ مستعمل نيں: عائشہ، سائرہ، مائدہ، نائمہ، فائزہ، نائلہ،
موجودہ زمانے وچ ایسے الفاظ جنہاں دے آخر وچ ہمزہ بطور علاحدہ حرف دے آندا اے ہن عموماً انٹیرنیٹ اُتے ہمزہ دے بغیر لکھے جاندے نيں مگر ہمزہ حالے وی بعض لہجاں وچ محسوس ہُندا اے مثلاً غرباء، فقراء، صلحاء، اثناء وغیرہ۔
ایسے الفاظ بے شمار نيں جنہاں وچ ہمزہ کسی لفظ اُتے استعمال ہويا ہو مگر بولدے ہوئے صاف علاحدہ توں محسوس ہُندا اے۔ مثال دے طور اُتے جرأت نوں بغیر ہمزہ بول کے دیکھیا جائے تو بالکل مختلف لفظ ہوئے گا۔
چند ہور مثالاں: مآرب، مآخذ، تأثر، مآل، تأسف، تأمل، بِئس، بأس، شأن؛ وغیرہم
مستند کیہ اے ؟
[سودھو]مستند لغات تے انہاں پرانی کتاباں وچ کہ جو اردو دے الفاظ دا ماخذ عربی زبانہاں دی صوتیات نوں سمجھنے والےآں نے لکھی نيں انہاں وچ ہر اس مقام اُتے ہمزہ آندا اے جتھے قواعد دی رو توں وقف مزمار پیدا ہو تے ضروری نئيں کہ اس وقف مزمار دا احساس عام بول چال وچ اججے ہُندا ہو کیونکہ اردو وچ تلفظ دی ادائیگی اس طرح قواعدی صوتیات دے مطابق عام بولنے والے نئيں کردے۔ ایسی درست ادائیگی عموماً قرآن دی قرات یا فیر کسی بہت اہم محفل یا تقریر وچ ہی دیکھنے وچ آندی اے۔ عربی زبانہاں دی صوتیات دا خیال رکھ کے لکھی جانے والی بیشتر کتاباں اسلامی موضوعات اُتے ہی نيں کیونکہ اسلامی کتاباں لکھنے والے علما یقینی طور اُتے بولی صوتیات دا خیال رکھدے نيں۔ متعدد لغات جو آن لائن دستیاب نيں اوہ عمومی لغات نيں، یعنی اوہ صوتیات یا کسی تے سائنس اُتے پیشہ ورانہ لحاظ توں نئيں بلکہ جو الفاظ ہور اردو کتاباں وچ جس طرح آئے نيں انہاں نوں اسی طرح درج کے دیندی نيں تے اکثر اس کتاب دا حوالہ وی دے دتا جاندا اے [۴]۔ ایسی لغت نوں کسی وی طور اُتے صوتیات دے معاملات وچ بطور حوالہ تسلیم نئيں کیتا جاسکدا خواہ اوہ لغت کسی حکومت یا کسی ادارے دی سرپرستی وچ ہی تیار کيتی گئی ہو؛ اس گل توں مقصد اس لغت اُتے اعتراض یا اوہدی توہین ہرگز نئيں کیونکہ اوہ لغت علم صوتیات دی پیشہ ورانہ لغت نئيں تے صرف ہور کتاباں وچ آنے والے انہاں الفاظ نوں حوالے دے نال بیان کے رہی اے جو اردو وچ مستعمل نيں، یعنی صرف اس دا ہدف جدا اے۔ جداں کہ ابتدا وچ مذکور ہويا کہ ہمزہ دے درست استعمال وچ اہل بولی عرب توں وی غلطی دا احتمال ناممکنات وچوں نئيں اے، اسی وجہ توں کوئی اردو دان عالم اس دے استعمال وچ غلطی کے سکدا اے۔ اک مثال دے طور اُتے بابائے اردو مولوی عبدالحق دا بیان، ہمزہ دے بارے وچ درج کیتا جا رہیا اے۔
” | ہمزہ نوں غلطی توں حروف وچ شامِل کرلیا گیا اے۔ ایہ درحقیقت ی تے واؤ دے نال اوہی کم کردا اے جو مدّ الف دے نال کردی اے۔ یعنی جتھے ی یا واؤ دی آوازاں کھچ کے نکالنی پڑاں اوتھے بطور علامت ہمزہ لکھ دیندے نيں[۸]۔ | “ |
یہ بیان اک انتہائی فاش غلطی اے ؛ ہمزہ کدی وی مد دا کم نئيں کردا بلکہ ایہ bimoraic الفاظ دے مصوتات جدا کرنے تے یا فیر کسی عرب (عموماً الف) یا مصوتہ (ا و ی) دی کرسی اُتے آکے وقف مزمار دی شناخت کرواندا اے یا ایويں کہہ سکدے نيں کہ دو آوازاں یا الفاظ نوں اک دوسرے توں جداگانہ شناخت دیندا اے۔[۹] یعنی معاملہ الٹ کہ ہمزہ تو بذات خود بکثرت monophthong نوں diphthong دی طویل آواز بننے توں روکنے دے لئی آندا اے (ویکھو قطعہ، صوتیاتِ لسانیات)۔ عرض مکرر اے کہ ایتھے مقصود کسی وی شخصیت اُتے اعتراض نئيں بلکہ جو صورت حال اے اسنوں بیان کرنا اے۔
چند متنازع الفاظ
[سودھو]اردو وچ ایسے متعدد الفاظ ملدے نيں کہ جنہاں نوں ہمزۃ القطع (cutting hamzah) دے نال تے اس دے بغیر دونے طرح لکھ دتا جاندا اے، ایسا صرف اج کل شمارندی اردو اُتے ہی نئيں بلکہ اردو دی کتاباں وچ وی دیکھنے وچ آندا اے لہذا بنیادی طور اُتے اوہدی وجہ اک تو ایہ اے کہ اردو وچ عام تلفظ دی روانی وچ جو الفاظ جاری ہُندے نيں انہاں دا مفہوم سمجھنے دے لئی ہمزہ دے نا ہونے دی وجہ کوئی دشواری پیدا نئيں ہُندی؛ مثال دے طور اُتے لفظ ؛ کیتے تے کیتے دونے طرح دیکھنے وچ آندا اے۔ ہن صورت حال کچھ ایويں اے کہ اوہ اشخاص جو اردو دے ایسے الفاظ دی صوتیات توں واقف نيں یا گھٹ توں گھٹ اسنوں برقرار رکھنا چاہندے نيں اوہ تو اردو دے انہاں الفاظ اُتے ہمزہ لگاندے نيں تے جو اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ جدوں ہمزہ نا لگانے توں مفہوم سمجھنے وچ کوئی ابہام یا دشواری نئيں آندی تو فیر ہمزہ درج نا کر کے سادہ الفاظ اختیار کیتے جاسکدے نيں؛ اس مضمون دا مقصد کسی وی اک دی حمایت یا مخالفت نئيں بلکہ صرف صورت حال نوں سامنے لانا اے۔
قواعدی وجوہات
[سودھو]جے اک عام توں لفظ ؛ لِئے نوں دیکھیا جائے مذکورہ بالا مضمون وچ ہن تک دتی گئی صوتیات دی توجیہات نوں اس مثال توں سمجھنے وچ آسانی ہوئے گی۔ لِئے نوں اردو وچ ل اُتے زیر دے نال وڈی یے نوں جوڑ کے liye یا liey ادا کیتا جاندا اے تے جے اس وچ موجود آوازاں نوں صوتیات دے لحاظ توں دیکھیا جائے تو اس مقطعیہ (syllable) وچ دو وتارہ (monophthong) موجود نيں (1- لِ تے 2- ئے) یعنی ایہ اک دوتاخیری (bimoraic) لفظ اے جس وچ پہلا وتارہ، ل اُتے زیر یعنی عرب یا short vowel دے ذریعے لی دی چھوٹی آواز پیدا کے رہیا اے جدوں کہ دوسرا وتارہ وڈی یے یعنی مصوتہ یا vowel دے ذریعے توں طویل آواز پیدا کے رہیا اے۔ غور کرنے اُتے ایہ گل سامنے آندی اے کہ اس دے دو مقطعیات (syllables) جس مقام اُتے وکھ ہُندے نيں اوتھے وقف مزمار (جو عام طور اُتے غیر محسوس گزر جاندا اے ) آنا لازمی اے تے اسی وجہ توں عربی تجوید نوں جاننے تے اسلامی کتاباں لکھنے والے علما بکثرت لئی نوں ہمزہ دے نال لکھدے نيں کیونکہ جے لی ( li ) تے ے ( ye ) دی آواز نوں ہمزہ توں وکھ نا کیتا جائے تو کس طرح ی دی آواز ے اُتے ختم ہوئے گی؟ اس لئی اردو وچ اسی صورت حال دی وجہ توں بعض جگہ اسنوں ل اُتے زیر دی بجائے مکمل مصوتہ ی دے نال لی + ے لکھیا جاندا اے [۱۰]۔ لئی دی صورت وچ آواز تے لئی دی صورت وچ آواز ؛ دونے وچ اک واضح فرق اے تے دونے انداز دے لہجے اردو وچ سننے نوں ملدے نيں؛ بطور خاص ہندوستانہاں دی پرانے انداز دی اردو وچ ۔
چند الفاظ
[سودھو]درج وچ چند ایسے الفاظ دتے جا رہے نيں کہ جنہاں وچ عموماً ہمزہ دے بارے وچ غلط فہمی پیدا ہوجاندی اے۔ اوہدی اک وجہ انہاں الفاظ دے لغوی ماخذ وچ ابہام توں پیدا ہُندی اے جس دی اک مثال ایويں اے کہ لئی دے بارے وچ سمجھیا گیا کہ ایہ لفظ لیا توں اخذ اے تے بتائیے، بتائی توں بنا اے اس لئی چونکہ لیا وچ ہمزہ نئيں تے بتائی وچ ہمزہ اے اس وجہ توں لئی اُتے ہمزہ نئيں آ سکدا تے بتائی دی وجہ توں بتائیے اُتے ہمزہ درست اے ؛ ایتھے پہلا ابہام تو انہاں دے ماخذات دے سلسلے وچ اے کہ بتائیے وی بغیر ہمزہ دے لفظ بتا (دسنیا) توں اخذ اے نا کہ بتائی توں تے دوسرا ابہام ایتھے ایہ اے کہ ایہ سمجھنا کہ جے اصل منبع لفظ وچ ہمزہ اے تو ہی ماخوذ لفظ اُتے ہمزہ آئے گا۔ ایہ گل وی درست نئيں کیونکہ جے ماخذ اُتے ہمزہ نا ہو لیکن اس توں ماخوذ کیتے جانے والے لفظ اُتے وقف مزمار آندا ہو تو اردو قواعد دی رو توں ہمزہ لگایا جائے گا [۱]۔
- لئی / لئی : دونے ہی درست نيں تے اک دوسرے دے مکمل متبادل آسکدے نيں۔ صوتیات دے اعتبار توں پہلی صورت احسن اے کہ جس وچ ل زیر دے عرب دی آواز نوں وقف مزمار توں وکھ کیتا جاندا اے جدوں کہ دوسری صورت وچ ی تے ے دے مصوتات نوں وکھ وکھ پڑھا جاندا اے جس وچ لکھ کوشش دے باوجود حلق دا جھٹکا شامل ہو جاندا اے تے لی ئے ورگی آواز سنائی دیندی اے۔ عربی صوتیات دا خیال رکھ کے لکھی جانے والی متعدد کتاباں وچ ایہ دونے الفاظ متبادل آندے ہوئے ملدے نيں تے انہاں دے استعمال وچ ، کسی اک دے لئی، لینا (فعل) یا برائے (متعلق فعل) دی تمیز نئيں پائی جاندی[۱۱]۔
- دتے / دتے : صورت اول صوتیاندی اعتبار توں احسن اے [۱۱][۱۲] جدوں کہ صورت دوم وی ملدی اے [۱۳] انہاں دونے متبادلات وچ وی فعل یا متعلق فعل دا لئی خصوصیت نئيں ملدی۔
- بنائیے : اس دے بارے وچ وی ایہ ابہام سننے وچ آیا اے کہ ایہ بنائی توں بنا اے اس لئی اس وچ ہمزہ استعمال ہونا درست اے، صورت حال ایويں اے کہ ایہ بنانا توں ماخوذ لفظ اے جس وچ ہمزہ نئيں آندا لیکن بنائیے وچ وقف مزمار آجانے دی وجہ توں ہمزہ لگایا جاندا اے۔
- گئے
- سنیئے : ہمزہ ی دے بعد آئے گا یعنی ؛ س ن ی ء ے کیونکہ وقف مزمار ی تے ے دے مابین اے
- سنائیے : ہمزہ ی توں قبل آئے گا یعنی س ن ا ء ی ے کیونکہ وقف مزمار الف تے ی دے مابین اے
- لیجئے / لیجیے / لیجیئے : تیناں انداز وچ ملدا اے ؛ حوالہ برائے اول؟، برائے دوم [۴] تے برائے سوم [۱۲]
- کیجیئے / کیجیے / کیجئے : بالائی مثال دے بعد حوالےآں دی ضرورت تو نئيں اُتے فیر پہلی (احسن) کیفیت دی حجت تمام دے لئی اک مستند سمجھی جانے والی لغت اُتے فنی خرابی دا عکس ملاحظہ کیجیئے جو شکل الف وچ دتا گیا اے۔
- دیجیئے/ دیجیے / دیجئے : بالائی مثال دے بعد حوالےآں دی ضرورت تو نئيں اُتے فیر پہلی (احسن) کیفیت دی حجت تمام دے لئی اک مستند سمجھی جانے والی لغت اُتے فنی خرابی دا عکس ملاحظہ کیجیئے جو شکل الف وچ دتا گیا اے۔
- چاہیے / چاہیے : حوالہ برائے اول [۱۴] تے دوم [۴]
- ٹھہریئے (ٹھہرئیے) / ٹھہریے : اول[۱۵] تے دوم [۴]
پر ایسے الفاظ وچ اس امر دا اہتمام ہونا چاہیدا کہ: (ی ء ے) یا (ء ی ے) دا اجماع نہ ہو؛ (ء ے) یا (ی ے) درست اے۔ مثال دے طور پر: چاہیے، چاہئے (درست) اور چاہیے، چاہئیے (غلط)؛ لیے، لیے (درست) اور لیے، لئیے (غلط)؛ دیجیے، دیجئے (درست) اور دیجیئے، دیجئیے (غلط) نيں، وعلیٰ ہٰذاالقیاس
ہور ویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ سید رضا شاہد دا وقف مزمار دے بارے وچ اک مقالہ (پیڈی ایف فائل)
- ↑ انگریزی وکشنری اُتے mora دا اندراج
- ↑ عربی صوتیات دے بارے وچ اک مضمون (پیڈی ایف فائل)
- ↑ ۴.۰ ۴.۱ ۴.۲ ۴.۳ ۴.۴ ۴.۵ اک اردو لغت آن لائن وچ ہمزۃ القطع دا استعمال
- ↑ خلیل بن احمد دی کتاب العین دے بارے وچ اک موقع آن لائن (عربی)
- ↑ سیبویہ دی الکتاب اک موقع آن لائن پر (عربی)
- ↑ اک موقع آن لائن اُتے عربی، اردو حروف Archived 2009-02-13 at the وے بیک مشین دا بیان (انگریزی)
- ↑ بی بی سی موقع اُتے داستان غریب ہمزہ
- ↑ Rules of recitation of al-qur'an اُتے آن لائن کتاب
- ↑ اک آن لائن لغت اُتے لئی دا اندراج
- ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ اصحابِ صُفّہ تے تصوف دی حقیقت از امام ابن تیمیہ ؛ ترجمہ عبد الرزاق ملیح آبادی : المکتبۃ السلفیۃ۔ شیش محل روڈ لاہور
- ↑ ۱۲.۰ ۱۲.۱ علامہ اقبال تے فلسفۂ زندگی تے موت آن لائن مضمون
- ↑ اک آن لائن لغت وچ دتے
- ↑ یوم اقبال 1954ء دی تقریر آن لائن پیڈی ایف) Archived 2009-09-15 at the وے بیک مشین
- ↑ اقبال دی کہانی خود اقبال دی زبانی (آن لائن پیڈی ایف) Archived 2009-09-15 at the وے بیک مشین
|