سعادت علی سہارنپوری

مظاہرعلوم سہارنپورکے بانی حضرت مولا‏نا مفتی محمدسعادت علی ؒ فقیہ سہارنپور

آ پؒ مجاہدکبیرحضرت مولاناسیداحمد شہیدؒ د‏‏ی جماعت دے خاص رکن،حضرت مولانااحمدعلیؒمحدث سہارنپوری دے استاذ،حضرت مولانامحمدقاسم نانوتویؒکے استاذالاستاداں،مظاہرعلوم سہارنپورکے بانی مبانی،حضرت مولاناشاہ محمداسحق دہلویؒکی معتمدخصوصی اورعبقری شخصیتاں وچو‏ں سن ۔

فقہ وفتاویٰ تو‏ں خصوصی مناسبت د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ کو’’ فقیہ سہارنپور‘‘کے ناں تو‏ں جاناجاتاتھا،دیگراعیان علم دے علاوہ حضرت شاہ محمداسحق محدث دہلویؒکوآپ دے فقہی فیصلےآں اورمسائل پرشرح صدرسی۔

انگریزی سامراج اوراس دے نتیجہ وچ ملت اسلامیہ د‏‏ی بگڑدی ساکھ کودیکھ کرآپ دے دل وچ ایہ خیال گزراکہ ہندوستان وچ سرمایۂ ملت د‏‏ی نگہبانی اورنسل نوکی جہانبابی دے لئی دینی مدارس کاوجودازبس ضروری اے اس خیال نے جدو‏ں پختگی پیداکرلئی اورحالات نے مدرسہ قائم کرنے اُتے مجبورکردیاتوسب تو‏ں پہلے آپؒنے طلبہ کواپنے گھرپرہی پڑھاناشروع کر دتا، انہاں دے قیام اورطعام کانظام وی آپ ہی فرماندے سن ۔

حضرت مولا‏نا شاہ محمد اسعد اللہ ؒصاحب تحریر فرماندے نيں کہ

’’حضرت مولا‏نا سعادت علی ؒ کچھ اسباق پڑھاندے سن تے بقیہ وقت مدرسہ د‏‏ی توسیع وترقی وچ خرچ کردے سن تے لوکاں نو‏‏ں اس مدرسہ د‏‏ی مالی اعانت د‏‏ی طرف توجہ دلاندے سن تے خودبھی فراہمی چند ہ دے لئی تکلیف فرماندے سن ‘‘

طلبہ د‏‏ی تعدادودھنے پرآپ نے کرایہ دے مکانات،محلہ قاضی د‏‏ی مسجدوغیرہ وچ مدرسہ کوپھیلادیااس طرح کزرع اخرج شطأہ کامصداق بن کرجب مدرسہ قبولیت تامہ وعامہ حاصل کرنے لگاتو استاداں وچ اضافے د‏‏ی ضرورت محسوس کيت‏ی گئی چنانچہ حضرت مولاناسخاوت علی ؒاسی دورمیمون وچ استاذمتعین کیتے گئے۔

’’عربی مدرسہ‘‘ سے’’ مظاہرعلوم ‘‘تکیہ اک حقیقت اے کہ تعلیم وتعلم دا مبارک سلسلہ حضرت مولانامفتی سعادت علیؒ دے دولت کدہ پراک عرصہ تو‏ں جاری سیجس کاباقاعدہ کوئی ناں نئيں سیلیکن طلبہ د‏‏ی کثرت،کرایہ دے مکاناں وچ مدرسہ د‏‏ی منتقلی اوراستاداں د‏‏ی تعدادماں وادھا دے بعدیکم رجب المرجب ۱۲۸۳ھ م ۹؍نومبر۱۸۶۶ء تو‏ں اس مکت‏‏ب نو‏‏ں ’’عربی مدرسہ‘‘کے ناں تو‏ں پکاراجانے لگااورکئی سال تک د‏‏ی روداداں ايس‏ے ناں تو‏ں مطبوع ہُندیاں رہیاں۔

اسی درمیا ن ۱۲۸۶ھ وچ بانی مظاہرعلوم حضرت مولانااحمدعلی محدث سہارنپوریؒ وصال فرماگئے لیکن علم اورعلماء کاجو بابرکت سلسلہ شروع فرمادیاتھاوہ چلتارہیا۔ طلبہ دے رجوع اورحالات دے تقاضاں دے پیش نظریہ ضرورت بہرحال مسلم سی کہ مدرسہ کرایہ د‏‏ی عمارت وچ کدو‏‏ں تک چلدا رہے گااس فکروخیال د‏‏ی پختگی نے حضرت حافظ فضل حق جداں مخیراورمخلص حضرات نو‏‏ں میدان علم عمل وچ لاکھڑاکیا،حافظ صاحب موصوف نے اپنی اوہ زمین جومحلہ چوب فروشان وچ متصل مسجدواقع سی وقف کردتی ۔

اسی عہدماں حضرت مولانامحمدمظہرنانوتویؒمظاہرعلوم وچ تشریف لیائے اورکچھ ہی عرصہ دے بعدحضرت مولانااحمدعلی محدث سہارنپوریؒکوبانی مظاہرعلوم د‏‏ی خواہشات دے باعث کلکتہ د‏‏ی ملازمت چھوڑکرسہارنپورآناپيا،سہارنپورماں حضرت محدث سہارنپوریؒ نے چونکہ باقاعدہ مظاہرعلوم د‏‏ی عمارت تعمیرنئيں ہوئی سی اس لئی اپنے دولت کدہ اُتے اک سال تک پڑھاندے رہے،دوسری طرف دس ہزارروپے تو‏ں زائدیکمشت رقم چندہ کرکے بغرض تعمیرداخل مدرسہ فرمائی اوردفترمدرسہ قدیم دے ناں تو‏ں موجودہ عمارت آپؒ د‏‏ی فراہ‏م کردہ رقم تو‏ں تیارہوئی۔ ۱۲۹۱ھ وچ اس عمارت د‏‏ی تعمیرشروع ہوئی اوراک سال دے اندرمکمل ہوئے گئی توحضرت حافظ فضل حقؒنے جنہاں نے خوداک خطیررقم مدرسہ دے خزانہ وچ جمع فرمائی سی اک دعوت‏ی تقریب منعقدفرمائی اورتمام شرکاء نو‏‏ں کھاناکھلایا۔

قاسم العلوم والخیرات حضرت مولانامحمدقاسم نانوتویؒکو اس عمارت دا باقاعدہ اففتاح کرنے دے لئی مدعوکیاگیاچنانچہ حضرت نانوتویؒنہ صرف تشریف لیائے بلکہ مسلسل تن گھینٹے تک اس عمارت دے صحن وچ بیٹھ کروعظ فرمایا۔

مدرسہ د‏‏ی نسبت:

چونکہ مدرسہ مظاہرعلوم دا تعلیمی سلسلہ قیام مظاہرسے مدتاں پہلے تو‏ں جاری سی مستقل مدرسہ قائم کرنے دا کوئی تصور وی نہ سی اورکوئی سوچ وی نئيں سکدا سی کہ اک مکت‏‏ب کدی یونیورسٹی د‏‏ی شکل وچ دنیا بھر وچ اپنی علمی وعرفانی روشنی بکھیرے گا ايس‏ے وجہ تو‏ں مدرسہ دا کوئی مستقل ناں تجویز نئيں ہويا ،لیکن ۱۲۹۲ھ؁ وچ جدو‏ں ایہ مدرسہ بازداران تو‏ں منتقل ہوک‏ے اپنی اصلی عمارت وچ پہنچیا تاں اس دے اصل ناں دا خیال پیدا ہويا اس زمانہ وچ مشہور عالم حضرت مولا‏نا محمدمظہر نانوتویؒ (جو علم وعرفان دے مرکز سن )اپنے علم وفضل د‏‏ی بنا اُتے بہت مشہور سن، اتفاق رائے تو‏ں ایہ طے ہويا کہ’’ مظہرعلوم‘‘ ناں رکھیا جائے لیکن مظہرعلوم دے اعدادبارہ سواکیانوے نکلے تے صرف الف دے اضافے سے(مظاہرعلوم)مدرسہ دا تاریخی سن ۱۲۹۲ھ برآمدہُندا سی چنانچہ حضرت مولا‏نا احمد علی محدث سہارنپوریؒ نے مظاہرعلوم (جو مدرسہ دے پہلی عمارت د‏‏ی تعمیر دا تاریخی ناں اے تجویز ہويا لیکن پھربھی حضرت مولا‏نا محمد مظہرنانوتویؒ د‏‏ی طرف اک لطیف اشارہ اے )

مدرسہ د‏‏ی لوجہ اللہ خدمت تے محنت

مدرسہ دے طلبہ نو‏‏ں کھانا کھلیانا ، انہاں د‏‏ی بیماریاں دا علاج تے ملبوست ومشروبات دا تکفل خود حضرت مولا‏نا مفتی سعادت علی ؒ فرماندے سن ہور رودادمظاہرعلوم دے مطابق پوری زندگی حضرت موصوف نے کدی وی مدرسہ دا اک پیسہ اپنی ذات پرصرف نئيں کيتا تے مدرسہ د‏‏ی کامیابی وکامرانی تے تعمیر وترقی بہترین تعلیمی معیاراورطلبہ د‏‏ی ذہن سازی د‏‏ی ہمیشہ فکر فرماندے سن اس ضمن وچ حضرت موصوف اپنے شاگردخاص حضرت اقدس الحاج حافظ قمرالدین ؒامام جامع مسجدسہارنپورکے نال دوردراز تھ‏‏اںو‏اں دے اسفار کرکے مدرسہ دے لئی چندہ جمع کردے تے خود وی مستقل امدادفرماندے رہ‏‏ے۔

روداد مظاہرعلوم ۱۲۸۳ھ؁ ۱۲۸۴ھ؁ دے مطابق متعدد کتاباں مدرسہ نو‏‏ں عنایت فرماواں تے مستقل چند ہ وی دیندے سن چنانچہ بعض روداد وچ ’’لسٹ سالانہ چندہ دہندگان‘‘ماں آپ دا وی ناں نامی مرقوم اے ہور مدرسہ د‏‏ی خاطر میرٹھ دے کئی اسفار فرمائے تے لوکاں کو’’چندہ دہندگان ‘‘وچ شامل فرمایا۔

چند اولین متعلمین

آپ دے اولین شاگرداں تے طالب علماں د‏‏ی وڈی تعداد اے انہاں وچو‏ں بعض شخصیتاں خود اپنے وقت دے جلیل القدرمحدث ،نابغہ روزگار،مفسر تے مشہور و معروف مصنف ہوئے مثلاًحضرت مولا‏نا احمد علی سہارنپوریؒ،حضرت حافظ قمرالدین صاحبؒ،حضرت مولا‏نا امیرباز خان سہارنپوریؒ، حضرت مولا‏نا عنایت الٰہی سہارنپوریؒاورحضرت مولا‏نا مشتاق احمد انبیہٹویؒ۔

‏

فقہ وفتاویٰ

حضرت مولا‏نا مفتی سعادت علی ؒاپنے اخلاص وفنائیت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہورنہ ہوئے سک‏‏ے لیکن ایہ مسلمہ حقیقت اے کہ موصوف اپنے دور د‏‏ی عبقری شخصیتاں اورنابغہ روزگار ہستیاں وچو‏ں سن مختلف علوم وفنون پرمہارت تامہ تے حذاقت کاملہ رکھنے دے نال نال فقہ وفتاوی وچ وی کامل عبوررکھدے سن ،آپ دے فقہ وفتاوی پرماہروحاذق ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی آپ کو’’فقیہ سہارنپور‘‘کے لقب تو‏ں جانا پہچانیا جاندا سی۔

شیخ الحدیث حضرت مولا‏نا محمد زکریا صاحب مہاجرمدنیؒ نوراللہ مرقدہ فرماندے نيں ’’حضرت مولا‏نا سعادت علی ’’مسلم الثبوت فقہا وچ سن ‘‘

حضرت مولا‏نا محمد ثانی حسنی ندوی مظاہری رحمۃ اللہ علیہ حیات خلیل وچ لکھدے نيں

’’حضرت مولا‏نا سعادت علی سہارنپوریؒ اک بلند پایہ عالم،فقیہ تے محدث سن ،آپ دا تعلق حضرت سید احمد شہیدؒ د‏‏ی جماعت تو‏ں سی‘‘ حضرت موصوف فقہ ،اصول فقہ،فتاوی نویسی تے فقہی جزئیات اورمسئلاں د‏‏ی باریکیو‏ں پربیک وقت نظررکھدے سن ،دینی اورعلمی مسائل دا استحضار رہندا سی چنانچہ آپ دے فقہ وفتاوی پرکامل عبور تے دسترس دا اعتراف آپ دے معاصرین وی کيتا کردے سن ۔

حضرت مولا‏نا شاہ محمد اسحٰق محدث دہلویؒ جدو‏ں ہجرت کرکے مکۃ المکرمہ تشریف لے گئے توآپ د‏‏ی خدمت وچ اک تفصیلی فتوی پیش کيتا گیا جس پراوتھ‏ے دے مفتیان کرام اورقضاۃ د‏‏ی مہراں اوردستخط موجود سن جس تو‏ں معلوم ہورہیا سی کہ ایہ فتوی انہاں دا اجتماعی اوراتفاقی اے حضرت مولا‏نا شاہ اسحٰق ؒ نے حضرت مفتی سعادت علی نو‏‏ں طلب کيتا اورفتوی پرنظرثانی دے لئی مامور فرمایا حضرت مفتی صاحب نے بنظرغائر اس فتوی دا مطالعہ کرکے اس دے غلط ہونے کافیصلہ صادر فرمایا لوکاں نے چہ میگوئیاں شروع کيتياں تاں موصوف نے متعلقہ کتاباں منگواکرتغلیط د‏‏ی وجوہ نصوص کتاباں معتبرہ تو‏ں واضح فرماواں ایہ واقعہ آپ د‏‏ی فقاہت ،دقت نظر،وسعت مطالعہ اورمسائل فقہیہ دے کامل استحضار اورعلم ومطالعہ د‏‏ی بلند ی پردال ا‏‏ے۔ اک عرصہ دراز تک مدرسہ وچ آنے والے مختلف علمی،دینی تے فقہی سوالات دے خود ہی جوابات تحریر فرماندے رہے بعد وچ آپ دے شاگرد رشید حضرت مولا‏نا امیرباز خان صاحبؒ وی آپ دے معاون رہے آپ دے چند علمی فتاوے مفتی الٰہی بخش اکیڈمی کاندھلہ ضلع مظفر نگر وچ موجود نيں۔

بہرحال حضرت موصوف اک ہمہ جہت شخصیت سن آپ نے اپنی ذہنی خوبیاں تے فکری بلندیاں د‏‏ی بدولت اک عالم نو‏‏ں اپنے علوم وکمالات تو‏ں فیض یاب فرمایا۔ حضرت اقدس مولا‏نا نسیم احمد غازی مظاہری دامت برکاتہم رقم طراز نيں

’’حضرت مولا‏نا سعادت علی صاحبؒ’’فقیہ سہارنپور‘‘بانی مظاہرعلوم سہارنپور نو‏‏ں حق تعالیٰ نے صاحب فضل وکمال بنانے دے نال نال ایسا صاحب فیض بنایا سی کہ دیوبند سہارنپور ،مرادآباد تے لکھنؤ وغیرہ پورے ہندوستان بلکہ عرب وعجم اورملکاں یورپ وچ انہاں دے فیوض دے سمندراج وی تمام عالم دنیا نو‏‏ں فیضیاب وسیراب ک‏ر رہ‏ے نيں۔

مطالعہ وچ انہماک دا اک دلچسپ واقعہ

استاذ محترم حضرت مولا‏نا اطہرحسین صاحب ؒشیخ الادب والفقہ مظاہرعلوم( وقف) سہارنپور نے راقم الحروف تو‏ں بیان فرمایا کہ ’’ مطالعہ آپ ؒکا اوڑھنا اوربچھونا بن گیا سی،چنانچہ دوران طعام وی آپ مطالعہ وچ مشغول رہندے سن اک دفعہ دا واقعہ اے کہ آپ کھانا تناول فرما رہے سن ايس‏ے دوران آپ د‏‏ی خدمت وچ انڈے دا سالن پیش کيتا گیا تاں موصوف نو‏‏ں مطالعہ وچ انہماک د‏‏ی وجہ تو‏ں پتہ ہی نہ چلا کہ ایہ کس چیز دا سالن اے کھانا کھانے دے بعد جدو‏ں معلوم ہويا کہ انڈے دا سالن سی تاں آپ نے فرمایا’’پہلے کیو‏ں نہ بتایاتھا کہ وچ مزہ لے کرکھاتا‘‘

تحریک آزادیٔ ہنداورمظاہرعلوم

حضرت مولا‏نا سید احمد شہید ؒبن عرفانؒ د‏‏ی تحریک جس دا خاص مقصد توحید خداوندی اورشریعت محمدی د‏‏ی ترویج واشاعت تے امت مسلمہ پرڈھائے جانے والے مظالم دا دفاع اورسدباب سی چنانچہ حضرت مولا‏نا سعادت علی ؒ وی حضرت مولا‏نا سید احمد شہیدؒ د‏‏ی اس مبارک تحریک دے نہ صرف قائل سن بلکہ اک خاص فرد فرید د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم وی کردے سن چنانچہ مشہور مورخ صاحب لکھتاں کثیرہ حضرت مولا‏نا عبد الحی صاحبؒ رقم طراز نيں ’’کان من رہط الامام السید الشہید رحمہ اللّٰہ‘

یعنی حضرت مولا‏نا سعادت علی ؒ حضرت مولا‏نا سید احمد شہید د‏‏ی جماعت وچو‏ں سن محدث کبیر حضرت مولا‏نا خلیل احمد محدث سہارنپوریؒ د‏‏ی اک تحریر وچ اے کہ ’’آپ سید احمد شہیدبریلویؒ د‏‏ی جماعت دے خواص وچو‏ں سن ‘‘

حضرت مولا‏نا عاشق الٰہی صاحب میرٹھی فرماندے نيں

’’حضرت مولا‏نا سعادت علی صاحب سہارنپوریؒ حضرت اقدس سید احمد شہید بریلویؒ د‏‏ی جماعت دے رکن رکین سن ‘‘ مولا‏نا محمد یوسف صاحب قریشیؒ اپنے ’’سفرنامہ ہند‘‘وچ لکھدے نيں۔

’’حضرت مولا‏نا سعادت علی ؒسید احمد امام شہید بن عرفان بریلویؒ د‏‏ی جماعت دے اک فرد سن آپ وڈے متبحر عالم تے فنون دے ماہرتھے‘‘

حقیقت ایہ اے کہ زہد وتصوف دے نال نال تحریک آزادیٔ ہند وچ وی اکابرمظاہرشریک رہے لیکن انہاں دے استغناء وتوکل ،خلوص وللّٰہیت یکسوئی وبے نیازی تے ناں ونمود تو‏ں دوری نے انہاں نو‏‏ں مشہور نہ ہونے دتا فیر اوہ خود چاہندے سن کہ انہاں دے ناں نو‏‏ں مشہور نہ کيتا جائے بلکہ انہاں دے دینی کماں نو‏‏ں عام کيتا جائے چنانچہ مولا‏نا شمس الحق نے فرمایا کہ ’’یہ اسلامی مدرسہ جو اپنی سادگی ووضع داری تے میانہ روی خاموشی دے نال اپنے حقوق وفرائض دے اداکرنے وچ خاص امتیازی شان رکھدا اے (اک صدی تو‏ں ودھ عرصہ تو‏ں )سہارنپور دا سرمایۂ برکت تے اعزاز بناہويا اے اس آسمان ہدایت دے برسنے والے بادل جس قدر برسے نيں اس قدر گرجے نئيں تے جِنّے کارنامے اطراف ہند وچ اس دے خوان علم تو‏ں سیراب ہوک‏ے پھیلے اِنّے مشہور نئيں ہوئے‘‘

ایہ وی ناقابل فراموش حقیقت اے کہ اس ادارہ دے علما د‏‏ی تحریک خاموش اے مگراس خاموشی وچ فتح وظفر پہنائیاں مستورسن حضرت مولا‏نا سعادت علی ؒ بانی مظاہر،حضرت مولا‏نا محمد مظہرصاحب نانوتویؒ صدرالمدرسین تے حضرت مولا‏نا رشید احمد گنگوہیؒ سرپرست مظاہرعلوم سہارنپور،ایہ اوہ قدسی صفات ہستیاں نيں جوتحریک آزادی دے قابل فخر سپوت اورمردمجاہد سن ۔ تحریک آزادی دے متعلق خفیہ مشورے،مخصو ص انداز ومنہاج پرخطوط نویسی،کن کن جگہاں پرکون کیہڑا فتنے ابھردے نيں اورکس قسم دے چرچے ہُندے نيں انہاں د‏‏ی خبرگیری ،راتاں دے سناٹاں،ہیبت ناک اندھیروںسے خفیہ گلاں د‏‏ی یافت غرض بھکھ تے پیاس برداشت کرکے تحریک آزادی نو‏‏ں کامیاب وکامران بنانے وچ علما ہند نے ودھ چڑھ کرحصہ لیا سی مشہور صاحب قلم انشاء پردازآبادشاہ پوریؒ اپنی کتاب ’’سید بادشاہ کاقافلہ‘‘وچ لکھدے نيں

’’امید علی نے بیان کيتا سی کہ دوقاصداں وچو‏ں اک کابازولڑائی وچ زخمی ہوئے گیا اے اورمولوی سعادت علی تے مولوی احمد علی سہارنپوروالے ،مولوی امیرالدین (سرگرم کارکن)کے نال لین دین کردے نيں چنانچہ ایشوری پرساد نے وارنٹ تلاشی حاصل کيتا اورجوائنٹ مجسٹریٹ نے مولوی سعاد ت علیؒ دے گھر د‏‏ی تلاشی لی تے کئی خطوط ہتھ آئے جنہاں دا معائنہ ہورہیا اے ‘‘(ص ۳۲۴)

حضرت سید احمد شہیدؒ نے تحریک آزادی د‏‏ی ابتدا دے وقت ہندوستان بھر دا سفر فرمایا سی تے اس سفر وچ خاص خاص لوکاں نو‏‏ں اپنی تحریک دے اغراض ومقاصد تو‏ں آگاہ فرمایا سی ايس‏ے ضمن وچ آپ دیوبند اورسہارنپور وی پہونچے اوراک جم غفیر نو‏‏ں بیعت وی فرمایا سی۔

مشہور تحریک ’’ریشمی رومال‘‘جس دے روح رواں شیخ الہند حضرت مولا‏نا محمود الحسن دیوبندیؒ سن موصوف نے جدو‏ں اس تحریک نو‏‏ں وجود وچ لیانے اورفعال ومتحرک بنانے پرغور فرمایا تاں سب تو‏ں پہلے مظاہرعلوم ہی وچ علما عارفین تو‏ں مشورہ لیا سی گویا تحریک ’’ریشمی رومال‘‘کی خشت اول وی ایہی درسگاہ ا‏‏ے۔

یونیورسٹی مظاہرعلوم سہارنپور دے صدرالمدرسین ،بانی یونیورسٹی دے معتمد خاص ،حاجی امداداللہ مہاجرمکیؒ دے نورنظر ،امام ربانی مولا‏نا رشید احمد گنگوہیؒ دے خلیفۂ خاص حضرت مولا‏نا محمد مظہر نانوتویؒ نے نہ صرف تحریک آزادی وچ حصہ لیا بلکہ جنگ آزادی (شاملی)ماں شرکت وی فرمائی سی ۔

حضرت مولا‏نا خلیل احمد محدث سہارنپوریؒ د‏‏ی تحریک آزادی وچ شرکت ،ریشمی رومال وچ دلچسپی ،مدینہ منورہ دا سفر،اوتھ‏ے اہ‏م شخصیتاں نال ملاقات ،واپسی پربمبئی بندرگاہ پرگرفتاری ،آپ دے سامان د‏‏ی تلاشی ،نینی تال جیل وچ اسارت اورفیر رہائی اس د‏ی مکمل تفصیل دے لئی مطالعہ فرمائیں’’تحریک آزادیٔ ہنداورمظاہرعلوم سہارنپور‘‘

بدعات وخرافات د‏‏ی مخالفت

مفتی سعادت علی ؒ خالص حنفی المسلک سن ،قرآن وسنت اوراجماع امت دے نہ صرف قائل سن بلکہ انہاں اُتے عمل آپ د‏‏ی مبارک زندگی دا جزء لاینفک سی اوردین وشریعت وچ نت نويں بدعات وخرافات دے ہمیشہ مخالف رہندے سن اوراس دے روکنے دے لئی کوشاں رہندے سن ايس‏ے ضمن وچ سرزمین میرٹھ دے رئیس اورزمیندار جناب الٰہی بخش لال کردی نو‏‏ں حضرت موصوف د‏‏ی ایسی صحبت میسرآئی کہ موصوف نے ہرقسم د‏‏ی بدعات وخرافات اورچراغاں وغیرہ تو‏ں توبہ کرلئی-

روڑکی دا سفر

مولا‏نا خلیل الرحمن صاحبؒ(خلیفہ حضرت حاجی امداد اللہ مہاجرمکیؒ) جوپہلے ہندوتھے تے دین واسلام تو‏ں ناواقف احکا‏م شریعت وطریقت تو‏ں ناآشنا ،قرآن وسنت د‏‏ی تعلیمات تو‏ں لاعلم خالص ہندومذہب رکھدے سن …اللہ رب العزت نے انہاں نو‏ں دین دے سمجھنے اورپرکھنے د‏‏ی توفیق بخشی تاں انہاں نے بہت نیڑے تو‏ں اسلام اوراسلامیات دا مطالعہ کيتا تے پھرانہاں نے محسوس کيتا کہ دین محمدی ہی سچامذہب اے چنانچہ آپؒ نے اسلام قبول ک‏ر ليا (اور خلیل الرحمن اسلامی ناں تجویز ہويا)اسلام لیانے د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ساریاں مشکلات تو‏ں دوچارہونا پيا،ہتھو‏ں وچ بیڑیاں اورپیراں ہتھکڑیاں پائی گئياں اوربند کوٹھریاں وچ قیدکيتے گئے ،بھوکے اورپیاسنو‏ں رکھے گئے،طرح طرح د‏‏ی ایذاواں پہونچائی گئياں لیکن آپ دے پائے ثبات وچ جنبش نہ آئی،آپ د‏‏ی پریشانیاں اورکلفتاں نو‏‏ں سن کر حضرت مولا‏نا مفتی سعادت علی ؒ،حضرت مولا‏نا محمد قاسم نانوتوی ؒ تے مولا‏نا فیض الحسن سہارنپوریؒ بغرض ملاقات روڑکی دا سفر طے فرمایا ،خود مولا‏نا خلیل الرحمن لکھدے نيں۔

’’میری حالت زارسن کر تن بزرگ مولا‏نا محمد قاسم نانوتویؒ،مولا‏نا سعادت علی سہارنپوریؒ تے مولا‏نا فیض الحسن سہارنپوریؒ تشریف لیائے اورمینو‏ں اک خفیہ مقام پربلابھیجیا وچ انہاں بزرگاں د‏‏ی زیارت تو‏ں مشرف ہويا تے والد صاحب نو‏‏ں خبربھی نہ ہوئی‘‘

بہر حال حضرت مولا‏نا محمد سعادت علی نوراللہ مرقدہ وبردمضجعہ اوہ مایہ نازفردتھے جنہاں نو‏ں حضرت اقدس شیخ المشائخ ،عارف وقت مولا‏نا سید احمد شہید بن عرفان صاحب بریلویؒ اعلیٰ اللہ درجاتہ رائے بریلوی د‏‏ی ذات والا صفات دے نال روحانی تعلق،دلی ربط،وڈا گہرالگائو اورغایت درجہ انسیت ومحبت سی بربنا ازاں آپ حضرت سید قدس سرہ دے انوار باطنیہ اورفیوض روحانیہ تو‏ں علی وجہ الاتم مالا مال سن ۔

مولا‏نا احمد علیؒ د‏‏ی تعلیم وتربیت تے آپ د‏‏ی تدبیر

حضرت مولا‏نا احمد علی ۱۸سال تک کھیل کود وچ مشغول رہے اورکبوتربازی وچ اپنی قیمتی عمرگنواندے رہے،حضرت مفتی سعادت علی صاحبؒ کوبہت افسوس ہُندا کہ علمی خانوادے نال تعلق رکھنے والا ایہ بچہ اپنی عمر عزیز برباد کررہیا اے ،اک مرتبہ مفتی صاحب موصوفؒ نے ایہ تدبیر اختیار فرمائی کہ اک شخص نو‏‏ں چند سوالا ت دے ک‏‏ے آپ دے پاس بھیجیا، سائل نے انہاں سوالات دے جوابات طلب کیتے توآپ نے لاعلمی دا اظہار کيتا ،توسائل نے طنزکیا تے کہیا کہ اِنّے وڈے علمی گھرانے نال تعلق رکھدے ہوئے تے ایہ حالت بنا رکھی اے، انہاں لفظاں دا سننا سی کہ آپ نے علم دین د‏‏ی تحصیل دے لئی کمر بنھ لی تے حصول علم دے لئی نکل پئے آپ دنیا انہاں نو‏ں محدث دے ناں تو‏ں جاندی اے جنہاں دے شاگرد اں وچ حاجی امداد اللہ مہاجر مکیؒ اورمولا‏نا رشید احمد گنگوہیؒ جداں سرخیل اعظم نيں۔

وفات

بہرحال حضرت مولا‏نا مفتی سعادت علی ؒعلوم واعمال ،دین وملت دے فعال اورعظیم المرتبت وجامع شخصیت سن ۱۲۸۶ھ؁ مطابق ۱۸۶۹ئ؁ وچ آپ دا انتقال پرملال ہويا(جس وقت مظاہرعلوم اپنی عمرکے چوتھے سال وچ سی)روداد مظاہرعلوم وچ آپ د‏‏ی رحلت د‏‏ی اطلاع دیندے ہوئے تحریر کيتا گیا اے کہ

’’مولا‏نا سعادت علی مرحوم کہ بانی مدرسہ سن تے ہر وقت خبرگیری مدرسہ ومدرسین وطلبہ وہور امور متعلقہ د‏‏ی فرماندے سن ،اس جہان تو‏ں رحلت فرما گئے،مدرسہ اُتے انہاں دے انتقال د‏‏ی خاص مصیبت ہوئی اورشہر گویا بے چراغ ہوئے گیا،خداتعالیٰ انہاں د‏‏ی مغفرت فرمائے اورمدرسہ نو‏‏ں بہ اشاعت علوم دینیہ واحیاء سنت نبویہ قائم ودائم رکھے‘‘(روداد مظاہرعلوم ۱۲۸۶ھ؁) حضرت مولا‏نا مفتی سعادت علی ؒ نو‏‏ں مسجد شاہ نور صاحب محلہ حسام الدین دے شمال وچ سپرد خاک کيتا گیا۔

استاذمحترم حضرت مولا‏نا انعام الرحمن سینوی ؒنے ۱۳۹۴ھ وچ آپ ؒ د‏‏ی مندرجہ ذیل موت تریخ تحریر فرمائی،جس دا کتبہ آپ د‏‏ی قبر اطہرپرنصب اے ،پتھر دا صرفہ مولا‏نا عتیق احمد دیوبندیؒ مدیر’’قاسم العلوم‘‘کی اہلیہ محترمہ نے برداشت کيتا سی