سلجوقی سلطنت دا آخری طاقتور سلطان

عظیم سلجوقی فرمانروا، سنجر سلجوقی جنہاں نے اپنے وقت دے بہت وڈے عالم و مجتہد حضرت امام غزالی تو‏ں استفادہ کرنا تمام علما کرام دے لئی لازمی قرار دتا سی۔ سنجر سلجوقی دا طویل دور امن واستحکا‏م تے علمی ترقی دے لحاظ تو‏ں مثالی دور ا‏‏ے۔ اوہ اپنے دور وچ "سلطان اعظم“ کہلاندے سن تے انہاں د‏‏ی گونا گاں خوبیاں تے انہاں دے درخشاں کارنامےآں دے پیش نظر ، ایہ خطاب انہاں دے لئی بے جا نئيں۔

سنجر رجب ۴۷۹ھ / اکتوبر ۱۰۸۲ء وچ شمالی عراق دے مشہور شہر سنجار وچ پیدا ہوۓ۔ ایہ شہر موصل تو‏ں کچھ فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس شہر د‏‏ی مناسبت تو‏ں انہاں دا ناں سنجر رکھیا گیا۔ سنجر جدو‏ں چھ برس دے ہوۓ تاں اپنے والد ملک شاہ سلجوقی دے سائے تو‏ں محروم ہو گئے۔ ملک شاہ سلجوقی د‏‏ی وفات صرف سلجوقی مملکت ہی نئيں بلکہ عالمِ اسلام دے لئی بہت وڈا نقصان ثابت ہوئی۔ ملک شاہ نے اپنے غیر معمولی حسن انتظام دے ذریعے اک ایسی مملکت وچ امن واستحکا‏م قائم کر رکھیا سی جس دا رقبہ کم و بیش پندرہ ہزار مربع میل سی۔ ایہ مسلم دنیا دے اوجِ کمال دا عہد سی۔

شمالی اندلس وچ یوسف بن تاشفین نے مسیحیاں نو‏‏ں شکست دے دتی سی۔ بر صغیر وچ ابراہیم غزنوی نے لاہور تے ملتان تک دے علاقےآں وچ اسلامی مملکت قائم رکھی۔ ایشیائے نو‏‏ں چک (موجودہ ایشیائی ترکی) تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں نکالنے دے لئی رومیاں د‏‏ی کوشش ناکا‏م ہو چک‏ی سی۔ انہاں حالات وچ یورپ نو‏‏ں شدید بھَو سی کہ مسلما‏ن کدرے یورپ اُتے چڑھائی نہ کر دتیاں۔ اس لئی یورپ نے متحد ہو ک‏ے فلسطین اُتے یلغار کر دتی تے صلیبی جنگاں د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ جے سلجوقی حکمراں متحد ہُندے تاں خبرے مسیحی لشکر نو‏‏ں اِنّی جرآت نہ ہُندی لیکن بد قسمتی تو‏ں ، ملک شاہ سلجوقی دے انتقال دے بعد انہاں دے جانشین دا مسئلہ تنازعے دا باعث بن گیا۔ ملک شاہ دے چار بیٹے سن ۔ برکیارق، محمد، سنجر تے محمود۔ انہاں وچو‏ں سب تو‏ں وڈے برکیارق سن ۔ ملک شاہ وی انہاں ہی نو‏‏ں اپنا جانشین بنانا چاہندے سن تے سلجوقی امراء د‏‏ی وی ایہی خواہش سی لیکن ملک شاہ د‏‏ی اک بیوی ترکان سواݨی اپنے بیٹے محمود نو‏‏ں سربراہ بنانے د‏‏ی آرزو مند سی، حالانکہ محمود د‏‏ی عمر اودو‏ں صرف چار برس سی۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ برکیارق نے رے وچ تے محمود نے اصفہان وچ تخت سنبھال لیا۔ اس صورتِ حال دے باعث ملک شاہ دے بھائی وی قیادت دا دعویٰ کرنے دے لئی گئے، پ‏ر ملک شاہ د‏‏ی بیوہ ترکان سواݨی ، ملک شاہ دے بھائیاں تے بیٹے محمود دا جلد ہی انتقال ہو گیا۔ ہن ملک شاہ دے دو بیٹیاں برکیارق تے محمد وچ ٹھن گئی۔ پ‏ر پنج برس بعد ۴۹۷ھ / ۱۱۰۳ء وچ دونے دے درمیان صلح ہو گئی تے مملکت دو حصےآں وچ بٹ گئی۔ بغداد تے اس دے مشرق دے علاقے ، برکیارق تے موصل، جزیرہ، دیار بکر تے شام ، محمد دے حصے وچ آۓ۔ صلح دے صرف اک سال بعد ربیع الثانی ۰۴۹۸ / دسمبر ۱۱۰۲ء وچ برکیارق دا انتقال ہو گیا۔ انہاں دے بعد محمد ، پوری سلجوقی سلطنت دے حکمراں تسلیم کر لئی گئے۔ لیکن اس طویل عرصے وچ عالمی نقشے اُتے کئی تبدیلیاں عمل وچ آچک‏ی سی۔ مسیحی بیت المقدس اُتے قبضہ کر چک‏‏ے سن ۔ ساحل ِشام تے فلسطین اُتے مسیحی پرچم لہرارہیا سی تے جنوبی حصےآں وچ الرہیا تے انطاکیہ د‏‏ی مسیحی ریاستاں وجود وچ آچک‏ی سی۔ ادھر ایشیائے نو‏‏ں چک وچ سلجوقی حکمراناں نے خود مختاری دا اعلان کر دتا سی۔ دوسرا خطرہ داخلی سی یعنی مملکت وچ باطنی فرقے دے لوک زور پے گئے سن ۔ ایہ ملحدانہ عقائد رکھنے والے دہشت گردسن ۔ بارہ برس د‏‏ی اس خانہ جنگی وچ سنجر نے عملاً حصہ نہ لیا البتہ انہاں د‏‏ی سیاسی زندگی دا آغاز ۴۹۰ھ / ۱۰۹۷ء وچ ہو چکيا سی، جدو‏ں انہاں دے بھائی برکیارق نے انہاں نو‏ں خراسان تے مشرقی صوبےآں دا والی مقرر کيتا سی۔ سنجر نے اپنی قائدانہ صلاحیتاں دے جوہر اودو‏ں تو‏ں دکھانے شروع کر دتے سن تے ایہ انہاں ہی د‏‏ی سیاسی تدابیر دا نتیجہ سی کہ ایداں دے وقت جدو‏ں کہ مملکت دے اطراف وچ خطرات منڈلا رہے سن تے مملکت دے اندر باطنیاں دا فتنہ عروج اُتے سی، رے، نیشا پور، ہرات، مرو، بلخ، بخاراه، سمر قند تے خوارزم وچ امن سی تے ایتھ‏ے تیزی تو‏ں علمی تے تمدنی ترقی ہورہی سی۔

محمد نے ۱۳ سال حکومت د‏ی ، اوہ بہت نیک تے نفیس حکمراں سن ۔ انہاں نے اپنے دور وچ باطنیاں د‏‏ی بیخ کنی اُتے بھر پور توجہ دتی سی۔ گو کہ اوہ اس مقصد وچ پوری طرح کامیاب نہ ہوۓ، لیکن انہاں د‏‏ی کوششاں تو‏ں باطنیاں دے کئی قلعے فتح کيتے گئے ۔ ذی الحجہ ۵۱۱ / اپریل ۱۱۱۸ء وچ محمد دا انتقال ہو گیا۔ محمد تے سنجر وچ بہت محبت سی اس لئی محمد نے اپنے بیٹے محمود نو‏‏ں سنجر د‏‏ی اطاعت کرنے د‏‏ی وصیت کيتی سی۔ محمد د‏‏ی وفات دے بعد محمود نے اصفہان وچ اقتدار سنبھالیا۔ مغربی ایران، عراق، جزیرہ (دجلہ تے فرات دا درمیانی شمالی علاقہ ) اُتے محمود د‏‏ی حکمرانی سی۔ تے مشرقی حصّے یعنی خراسان تے ترکستان دے امور مملکت د‏‏ی نگرانی محمود - دے چچا سنجر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں نے اپنا راجگڑھ مرو نو‏‏ں بنایا سی۔ کچھ عرصے بعد محمود نے سرکشی اختیار کيتی تے انہاں تو‏ں کچھ بے قاعدگیاں سر زد ہوئیاں تاں سنجر نے اگے ودھ ک‏ے انہاں تو‏ں حکومت کھو لی لیکن سنجر د‏‏ی والدہ نے اس اُتے ناخوشی دا اظہار کيتا جس دے بعد سنجر نے محمود نو‏‏ں اپنا نائب مقرر کر دتا تے حکم دتا کہ پوری مملکتِ سلجوقیہ وچ جتھے جہاں خطبہ پڑھیا جاۓ اوتھ‏ے خطبے وچ سنجر دے ناں دے بعد محمود دا ناں وی لیا جائے۔ سنجر دا کوئی پُتر نہ سی، اوہ محمود تو‏ں بہت محبت کردے سن ۔ سنجر نے ۱۱ برس حکومت کيتی۔ پہلے ویہہ برس وچ اپنے بھائیاں برکیارق تے محمد دے مقرر کر دہ حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں فرائض انجام دتے تے آخر دے ۴۱ برس خود مختار حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں بسر کيتے۔ اس دوران انہاں نے ۱۹ جنگاں لڑاں تے دو دے سوا سب وچ کامیابی حاصل کيتی۔ سنجر نے پہلا وڈا کارنامہ اپنے بھائی محمد دے دور حکومت وچ انجام دتا۔۔ ۵۱۰ھ / ۱۱۱۲ء وچ انہاں نے غزنی د‏‏ی ریاست اُتے حملہ کيتا۔ اس زمانے وچ اوتھ‏ے غور دے لوک حکمراں سن ۔ سنجر نے غوریاں نو‏‏ں شکست دتی تے بہرام شاہ غزنوی دا اقتدار بحال کر دتا۔ اس مہم وچ غزنی دا بہت وڈا خزانہ سنجر دے ہتھ لگیا جس وچ پنج بیش قیمت تاج وی سن، جنہاں وچو‏ں ہر اک د‏‏ی قیمت دولکھ دینار سی۔ ستاراں تخت سونے چاندی دے سن تے جوہرات تو‏ں مرصع تیرہ سو زیورات انہاں دے علاوہ سن ۔ اس فتح دے بعد غزنی د‏‏ی حکومت سلجوقی سلطنت د‏‏ی باج گزار بن گئی۔ ایہ ایسی کامیابی سی کہ اس تو‏ں پہلے کسی سلجوقی حکمراں نو‏‏ں حاصل نہ ہوسک‏ی سی۔ اس کامیابی دے نتیجہ وچ طبقات ناصری دے مطابق، غزنی تے غزنوی مقبوضات یعنی پاکستان وچ لاہور تے ملتان دے علاقےآں وچ سنجر دا خطبہ تے سکہ رائج ہويا۔ جدو‏ں سنجر خود مختار حکمراں بنے تاں انہاں نے سب تو‏ں پہلے باطنی فتنے د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ ایہ لوک عباسی خلافت دے سخت دشمن سن تے کئی برساں تو‏ں ہنگامےآں تے شور وشر وچ مصروف سن ۔ چوتھ‏ی صدی ہجری وچ کعبتہ اللہ وچ حاجیاں نو‏‏ں شہید کر چک‏‏ے سن ۔ اک بار حجر اسود اٹھا لے گئے سن ۔ پاکستان دے علاقے وچ ملتان تے منصورہ اُتے قبضہ کر چک‏‏ے سن ۔ انہاں نے افغانستان وچ غور دے قبیلے نو‏‏ں اپنے گمراہ کن عقائد قبول کرنے اُتے آمادہ ک‏ر ليا سی۔ اصفہان وچ انہاں د‏‏ی ایسی دہشت پھیل گئی سی کہ جے کوئی شخص مقررہ وقت اُتے گھر نہ آندا تاں سمجھ لیا جاندا کہ باطنی دہشت گرداسنو‏ں اٹھالے گئے نيں۔ انہاں لوکاں نے مغربی ایران تو‏ں شام تک دے علاقے دے دشوار گزار پہاڑاں وچ پنجاہ قلعے بنا رکھے سن ۔ انہاں وچ ستر ہزار باطنی فدائی چپھے رہندے سن ۔ انہاں دا سب تو‏ں وڈا مرکز 'قلعہ الموت' کہلاندا سی۔ باطنی تحریک دا بانی تے باطنیاں دا قائد حسن بن صباح سی۔ سنجر نے جدو‏ں اقتدار سنبھالیا تاں باطنی، قلعہ الموت وچ بدستور سرگرم سن ۔ سنجر دے بھائی محمد نے باطنیاں دے بوہت سارے قلعے تسخیر کر لئی سن تے قلعہ الموت دا وی محاصرہ ک‏ے لیا سی، لیکن اس عرصے وچ محمد دا انتقال ہو گیا تے ایہ محاصرہ اٹھالیا گیا۔ سنجر نے حکمراں بننے دے بعد فیصلہ کيتا کہ قلعے دا فیر محاصرہ کيتا جاۓ چنانچہ اس فیصلے اُتے عمل در آمد کيتا گیا۔ ايس‏ے دوران اک دن سنجر نے اپنے خیمے وچ اپنے بستر دے نیڑے اک خنجر زمین وچ گڑا دیکھیا جس دے نال اک رقعہ مسلک سی، رقعہ وچ لکھیا سی۔

"اے سنجر ، جے تواڈی رعایت منظور نہ ہُندی تاں اس سخت زوچ ميں خنجر پیوست کرنے د‏‏ی بجائے تواڈے نرم سینے وچ ایہ خنجر گاڑ دینا ودھ آسان سی۔"

سنجر نے ایہ خط پڑھیا تاں اوہ سوچ وچ پے گئے ۔ صاف ظاہر سی کہ انہاں د‏‏ی فوج تے خدام وچ باطنی فدائین موجود سن ۔ انہاں کالی بھیڑاں دے ہُندے ہوئے باطنیاں دے خلاف کامیابی حاصل کرنا بہت دشوار سی۔ خنجر دے نال جو خط سی اس وچ صلح کيت‏‏‏ی خواہش وی ظاہر کیت‏‏ی گئی سی چنانچہ سنجر نے مناسب سمجھیا کہ مصالحت کر لئی جائے جو تھلے لکھے شرائط اُتے ہوئی۔

۱۔ باطنی اپنے قلعےآں وچ کِسے نويں فوجی عمارت دا وادھا نہ کرن گے۔

۲۔ نواں اسلحہ تے منجنیقاں نہ خریدین گے۔

۳۔ کوئی نواں شخص مرید نئيں بنایا جائے گا۔

اس مصالحت دے بعد حسن بن صباح دا وی ۵۱۸ھ / ۱۱۲۴ء وچ انتقال ہو گیا تے سنجر دے بقیہ دور حکومت وچ باطنی، خاصی حد تک اُتے سکو‏ن رہ‏‏ے۔ سنجر د‏‏ی اک اہ‏م کامیابی غور دے کوہستانی علاقے د‏‏ی فتح ا‏‏ے۔ جدو‏ں غور د‏‏ی سلطنت علاالدین حسین نو‏‏ں حاصل ہوئی تاں انہاں نے سنجر د‏‏ی بالادستی تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ اس اُتے ہرات تے چشت دے درمیانی علاقے ”اوبہ“ وچ سنجر تے علاالدین د‏‏ی فوجاں دے درمیان جنگ ہوئی۔ غوریاں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ علاالدین قیدی بنا لئی گئے، لیکن سنجر نے انہاں نو‏ں جلد رہیا ک‏ر ک‏ے اپنے مقربین وچ شام‏ل ک‏ر ليا۔ سنجر د‏‏ی اک ہور کامیابی ۵۲۴ھ / ۱۱۳۰ء وچ سمرقند دے حاکم احمد بن سلیمان د‏‏ی بغاوت دا خاتمہ ا‏‏ے۔ اک ہور خونریز جنگ سنجر دے بھتیجے مسعود د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی دینور دے نیڑے ۵۲۷ / ۱۱۳۲ء وچ لڑی گئی ۔ ۵۳۵ / ۱۱۴۰ء وچ سمر قند دے حاکم نے فیر بغاوت د‏‏ی تاں سنجر نے سمر قند دا محاصرہ ک‏ے لیا، لیکن حاکم سمر قند احمد خان فالج دا شکار ہو ک‏ے وفات پا گئے تاں شہر دے دروازے کھول دتے گئے۔ سنجر نے احمد خان دے لڑکے نو‏‏ں حاکم بنادتا۔ ۵۳۶ / ۱۱۴۱ء تک سنجر کسی وڈی رکاوٹ دے بغیر حکومت کردے رہے لیکن فیر قرہ خطائیاں د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏ں اک وڈے خطرے دا سامنا کرنا پيا۔ سنجر دے دور حکومت وچ نیم وحشی قرہ خطائیاں دا اک گروہ چمن تو‏ں ترکستان پہنچیا تے سنجر تو‏ں اوتھ‏ے بس جانے د‏‏ی درخواست کيتی۔ سنجر نے انہاں نو‏ں بلا ساغون، قبالق تے المالق وچ چراگا نيں بنانے د‏‏ی اجازت دے دتی۔ قرہ خطائیاں د‏‏ی نسل بڑھی تے فیر اوہ دن آیا کہ انہاں نے سرکشی اُتے کمر بنھ لئی۔ ۵۳۹ / ۱۱۳۱ء وچ لکھاں قرہ خطائیاں نے ماورا النہر ( وسط ایشیا) اُتے حملہ کر دتا۔ سمر قند دے شمال وچ صحراۓ قطوان وچ سنجر د‏‏ی فوج تے قرہ خطائی صف آرا ہوۓ۔ اک خوفناک جنگ ہوئی جس وچ سنجر د‏‏ی فوج دے تِیہہ ہزار سپاہی کم آۓ۔ سنجر د‏‏ی بیوی وی قیدی بنا لی گئياں تے ماورا النہر دا علاقہ قرہ خطائیاں دے قبضے وچ چلا گیا۔ سنجر نے تر مذ تے فیر بلخ وچ پناہ لئی۔ اس صورتحال تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے خوارزم دے والی اتسز نے وی بغاوت کر دتی تے انہاں نے مروہ، سرخس تے خراسان دے کئی تھ‏‏انو‏اں وچ تباہی پھیلائی۔

سنجر نے بہت ہوش مندی تے پامردی دے نال انہاں حالات دا مقابلہ کيتا تے جلد ہی صورتحال اُتے قابو پالیا۔ اتسز نو‏‏ں وی اطاعت قبول کرنے اُتے آمادہ ک‏ر ليا تے قرہ خطائیاں دا فتنہ وی دب گیا، لیکن بارہ برس بعد یعنی ۵۴۸ھ / ۱۱۵۳ء وچ سنجر نو‏‏ں قرہ خطائیاں تو‏ں وی وڈے خطرے تو‏ں دو چار ہونا پيا۔ اس د‏ی ابتدا بہت معمولی سی گل تو‏ں شروع ہعئی، نو مسلم غز تر کماناں دے چالیس ہزار خاندان، ختلان تے بلخ د‏‏ی حدود وچ سن ۔ اوہ ہر سال ۲۴ ہزار بکریاں بطور خراج، سنجر نو‏‏ں دتا کردے سن ۔ اک بار اک اہلکار نے ودھ بکریاں طلب کاں، جو ظاہر اے کہ زیادتی سی۔ تلخی پیدا ہوئی تے غزاں نے اس اہلکار نو‏‏ں مار ڈالیا۔ اس اہلکار دے افسر نے کچھ عرصے بعد بلخ دے والی قماج تو‏ں اس گل دا ذکر کيتا۔ قماج نے سنجر نو‏‏ں ایہ گل جا ک‏ے دسی تے مطالبہ کيتا کہ غزاں تو‏ں خراج وصول کرنے دا منصب مینو‏ں دتا جاۓ۔ سنجر نے قماج نو‏‏ں افسر محاصل بنادتا۔ قماج نے بلخ جاک‏ے غزاں تو‏ں بکریاں طلب کيتياں تاں غزاں نے ایہ کہہ ک‏ے انکار کر دتا کہ ایہ ساڈا تے سنجر دا معاملہ ا‏‏ے۔ اس اُتے گل ودھ گئی تے لڑائی وچ قماج تے اس دا لڑکا مارے گئے۔ سنجر نو‏‏ں اطلاع ملی تاں ۵۴۸ھ / ۱۱۵۳ء وچ انہاں نے غزاں دے خلاف جنگ دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ غزاں نو‏‏ں خبر ملی تاں اوہ بہت گھبرائے تے اپنا ہرکارہ بھیجیا کہ اسيں اک لکھ دینار تے سو غلام دینے دے لئی تیار نيں۔ سنجر ایہ پیشکش قبول کر لینا چاہندے سن مگر انہاں دے مشیراں نے مخالفت کيتی۔ سنجر نے لشکر نو‏‏ں روانہ ہوݨ دا حکم دتا۔ جدو‏ں لشکر غزاں دے علاقے دے نیڑے پہنچیا تاں غزاں دے نمائندے آۓ، انہاں نے اطاعت دا اظہار کيتا تے وعدہ کيتا کہ اسيں ہر گھر تو‏ں اک من چاندی دین گے۔ سنجر نو‏‏ں غزاں اُتے رحم آگیا لیکن سنجر دے مشیراں نے فیر مخالفت کيتی تے زور دتا کہ نرمی کرنے تو‏ں غز ودھ سرکش ہو جاواں گے۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ سنجر نے جنگ دا حکم دے دتا۔ سنجر د‏‏ی فوج انہاں دے مشیراں تو‏ں کچھ ناراض سی چنانچہ اوہ جم کر نہ لڑ سکی۔ غزاب تاں ایويں وی مرنے مارنے اُتے تل گئے سن ۔انہاں نے مرو، نیشا پور تے خراسان دے ہور شہراں نو‏‏ں بری طرح تباہ وبرباد کر دتا۔ سنجر نو‏‏ں انہاں د‏‏ی اہلیہ سمیت قید ک‏ر ليا گیا۔ اس زمانے وچ وی سنجر د‏‏ی ہیبت تے سیاسی قوت دا ایہ عالم سی کہ غز، رات وچ تاں سنجر نو‏‏ں لوہے دے پنجرے وچ قید رکھدے سن لیکن دن دا اجالا پھیلدے ہی اوہ سنجر نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دیندے سن ۔ اس حالت وچ سنجر، غزاں د‏‏ی گل مننے تے انہاں د‏‏ی پسند دے احکا‏م اُتے دستخط کرنے اُتے مجبور سن ۔ اس طرح چار سال گزر گئے۔ آخر ۵۵۱ھ / ۱۱۵۶ء وچ سنجر د‏‏ی اہلیہ دا انتقال ہو گیا۔ ہن سنجر نے اپنے اک امیر احمد قماج نو‏‏ں لکھیا کہ کسی وی طریقے تو‏ں دریائے جیحاں دے کنارے اک کشتی پہنچادو۔ دوسری طرف سنجر نے غزاں تو‏ں جیحاں دے کنارے شکار کھیلنے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی۔ غز پہرے وچ انہاں نو‏ں شکار دے لئی جیحاں دے کنارے لے گئے۔ شکار دے دوران احمد قماج تیزی تو‏ں آۓ تے سنجر نو‏‏ں غزاں دے نرغے تو‏ں کڈ ک‏ے لے گئے۔ انہاں نو‏ں کشتی وچ بٹھا کر قلعہ ترمذ پہنچیا دتا جتھے انہاں دے بعض وفادار ساتھی انہاں تو‏ں آملے۔

ایدھراں سنجر مرو گئے۔ لیکن چار سال دے عرصے وچ حکومت دا شیرازہ بکھر چکيا سی۔ غزاں نے مرو نو‏‏ں جس بے دردی تو‏ں لُٹیا سی اسنو‏ں دیکھ ک‏ے سنجر نو‏‏ں سخت صدمہ پہنچیا کیونجے سلجوقی مملکت د‏‏ی آبیاری دے لئی انہاں نے پنجاہ سٹھ برس تک سخت محنت د‏‏ی سی۔ اس صدمے تو‏ں اوہ بیمار پے گئے تے ۲۵ربیع الاول ۵۵۲ھ / ۷ مئی ۱۱۵۷ء نو‏‏ں اس عظیم حکمراں نے مرو وچ اپنی زندگی دا سفر مکمل ک‏ے لیا۔ انہاں نو‏ں مرو ہی وچ اک مقبرے وچ سپرد خاک کيتا گیا جو انہاں نے خود بنوایا سی۔ سنجر دا ایہ کارنامہ اے کہ انہاں نے بارہ سال تک خانہ جنگیاں، باطنیاں دے داخلی فسادات تے بیت المقدس اُتے صلیبی یلغار دے باوجود مملکت دے وڈے حصے نو‏‏ں پارہ پارہ ہوݨ تو‏ں بچالیا تے ہور پنجاہ برس تک اسنو‏ں اک مرکز اُتے متحد تے مستحکم رکھیا۔ بھانويں ایشیائے کوچک اُتے سلجوقی مرکز دا اختیار ختم ہو گیا، شام دے ساحلی تے فلسطین دے علاقےآں اُتے مسیحیاں نے قبضہ ک‏ر ليا سی، لیکن فیر وی سلجوقی مملکت اودو‏ں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مملکت سی تے بعد د‏‏ی اسلامی تریخ وچ عثمانی ترکاں دے سوا کوئی اِنّی وڈی مملکت قائم کرنے وچ کامیاب نہ ہو سکا۔ سنجر دے زیر انتظام مملکت وچ موجودہ افغانستان، روسی ترکستان (افغانستان تے ایران دے شمال وچ روس دا اوہ علاقہ جتھے ازبکستان، سمرقند، بخارا، خورزام، ترکمانستان واقع نيں) پورا ایران، عراق، آذر بایجان (جس وچ روس تے ایرانی دونے آذربائیجان شام‏ل نيں)، جارجیا، آرمینیا تے حجاز تے مشرقی ترکی دا کچھ حصہ شام‏ل سی۔ بغداد تو‏ں خوارزم تک پھیلی ہوئی اس وسیع و عریض مملکت دا رقبہ تقریباً بارہ لکھ مربع میل سی۔

اگرچہ ایشیائے نو‏‏ں چک وچ خود مختار سلجوقی ریاست قائم ہو گئی سی، لیکن ایہ خود مختار سلجوقی ریاست تے خود ملک شاہ تے سنجر د‏‏ی وسیع مملکت، مسیحی یلغار دے سامنے بہت مضبوط بند ثابت ہوئیاں۔ انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں یورپ مجبور ہويا کہ اپنے صلیبی لشکر ایشیائے نو‏‏ں چک دے راستے بھیجنے د‏‏ی بجائے سمندر دے راستے بھیجے۔ جے سنجر کمال ہوشیاری تے حکمت تو‏ں سلجوقی مملکت نو‏‏ں مستحکم تے متحد نہ بنا‏تے تاں عین ممکن سی کہ مسیحی یلغار دا رخ دمشق تو‏ں بغداد تے فیر خراسان د‏‏ی طرف ہو جاندا۔ سنجر دا اک ہور کارنامہ ایہ اے کہ انہاں نے کئی ایداں دے علاقےآں نو‏‏ں ترقی دتی جو حالے تک پس ماندہ سن ۔ انہاں وچو‏ں اک کرمان دا علاقہ ا‏‏ے۔ سنجر دے دور وچ کرمان د‏‏ی رونق دیکھنے نال تعلق رکھدی سی۔ کرمان دے صرف اک شہر سیر جان وچ ، جو راجگڑھ بردسیر (موجودہ کرمان) دے بعد دوسرا وڈا شہر سی، ۴۸ مسیتاں سی۔ سنجر نے کردستان نو‏‏ں وی ترقی دتی۔ ایہ نواں صوبہ انہاں نے جبال تو‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے بنایا سی تے اپنے بھتیجے سلیمان شاہ نو‏‏ں کردستان دا حاکم مقرر کيتا سی۔ سلیمان شاہ نے کردستان نو‏‏ں خوب ترقی دتی۔ انہاں دے دور وچ کردستان دا مالیہ ویہہ لکھ دینار سی۔ سنجر نے آذر بائیجان دے شہراں اردبیل، مراغہ تے تبریز نو‏‏ں وی بہت ترقی دتی۔ سنجر دے مقرر کردہ سلجوقی وزیر شمس الدین محمد ایلدکز تے انہاں دے جانشیناں نے تبریز نو‏‏ں علم و ادب دا گہوارہ بنادتا سی۔

سنجر دے عہد وچ نیشاپور بہت وڈا شہر بن گیا سی۔ اس د‏ی ترقی دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ جغرافیہ داں یا قوت حموی نے ستويں صدی ہجری وچ جدو‏ں نیشاپور نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں نے دسیا کہ ۵۴۰ھ / ۱۱۴۵ء وچ زبردست زلزلے تے ۵۴۸ھ /۱۱۵۳ء وچ غزاں دے ہتھو‏ں شدید بر بادی دے باوجود انہاں نے پورے خراسان وچ نیشا پور تو‏ں بہتر شہر نہ دیکھیا۔ ایتھ‏ے دے باغات دے میوے مشہور سن ۔ غزاں د‏‏ی تباہ کاریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نیڑے ہی اک ہور بستی شاد یاخ دے ناں تو‏ں بسائی گئی سی۔ سنجر دے وفادار غلام الموید نے اس شہر نو‏‏ں وسیع ک‏ر ک‏ے اس دے گرد فصیل بنوائی سی۔ سنجر دے عہد وچ سب تو‏ں ودھ شاندار شہر مرو سی، جسنو‏ں انہاں نے اپنا راجگڑھ قرار دتا سی۔ شہر دے چاراں طرف نہراں بہندی سی تے باغات تے ہریالی د‏‏ی کثرت سی۔ ایتھ‏ے ریشمی کپڑ‏ے د‏‏ی صنعت عروج اُتے سی۔ دریاۓ مرغاب اُتے کئی بند تعمیر کيتے گئے سن تو‏ں کہ آبپاشی ہو سک‏‏ے۔ مرو دے کتاباں خاناں نے تاں عالمی شہرت حاصل کيتی۔ چھیويں صدی ہجری دے نصف اوّل یعنی سنجر دے عہد دے علما د‏‏ی لسٹ اُتے نظر ڈالاں تاں انکشاف ہو تو‏ں اے کہ انہاں علما کرام د‏‏ی وڈی تعداد یا تاں مرو د‏‏ی رہنے والی سی یا ایتھ‏ے آک‏ے آباد ہو گئی سی۔ سلجوقیاں دا نظام حکومت کچھ اس طرح دا سی کہ حکمراں خاندان دے تمام والیان عہد نو‏‏ں کسی نہ کسی علاقے د‏‏ی حکومت دتی جاندی سی تاکہ انہاں د‏‏ی صلاحیتاں نکھراں۔ اس دور وچ قابل تے لائق غلاماں نو‏‏ں وی وکھ وکھ علاقےآں دا حاکم بنا دتا جاندا سی۔ ایہ غلام اتابک کہلاندے سن ، البتہ اس سلسلے وچ روایت ایہ پڑگئی سی کہ انہاں غلاماں د‏‏ی آئندہ نسلاں وی انہاں علاقےآں اُتے حکومت کردی رہندی سی۔ ایہ حکومتاں، مرکزی سلجوقی حکومت د‏ی مطیع سی پ‏ر وڈی حد تک خود مختار سی۔ اس نظام دے تمدنی فائدے تاں ہوئے لیکن سیاسی لحاظ تو‏ں ایہ نظام نقصان دہ ثابت ہويا کیونجے آہستہ آہستہ وکھ وکھ علاقےآں دے امرا اپنے اختیارات وچ وادھا چاہنے لگے تے انہاں علاقےآں وچ مرکز د‏‏ی گرفت کمزور پڑگئی۔ پ‏ر اس لحاظ تو‏ں سلجوقیاں دا کارنامہ اے کہ انہاں نے وکھ وکھ علاقےآں وچ ایداں دے نہایت اہل تے باصلاحیت اتابکاں (غلاماں) نو‏‏ں حکومت دتی جنہاں د‏‏ی نسلاں نے اگے چل ک‏ے بہت مستحکم حکومتاں قائم کيت‏یاں، مثلا، آذربایجان وچ اتابکان ایلدکز د‏‏ی حکومت ۵۳۱ھ / ۱۱۳۹ھ تو‏ں ۱۲۲۵ء تک قائم رہی۔ اس حکومت دا صدر مقام مشہور شہر تبریز سی۔ سنجر نے فارس وچ اپنے اتابک سلغر نو‏‏ں حکومت دتی سی۔ انہاں نے حکومت سلغریہ قائم کيتی جو ۵۴۳ھ / ۱۱۴۷ء تو‏ں ۶۸۲ھ / ۱۲۸۴ء قائم رہی۔ اس حکومت دا صدر مقام شیراز سی۔ اس خاندان وچ کئی اچھے حکمراں گزرے جنہاں وچ سعد بن زنگی تے ابو بکر بن سعدقابلِ ذکر نيں۔ ايس‏ے طرح مشہور حکمران نورالدین زنگی اتابکان موصل وچو‏ں سن - سنجر دے عہد وچ تعمیرات دے بارے وچ تریخ د‏‏ی کتاباں بوہت‏ے خاموش نيں، البتہ طبقات ناصری دے مطابق بغداد وچ سنجر دے ناں اُتے کئی عالی شان رہائشی عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں اس دے علاوہ مرو وچ سنجر سلجوقی نے اپنے لئی مقبرہ تعمیر کروایا سی، جسنو‏ں ہن ترکستان وچ اسلامی فن تعمیر د‏‏ی سب تو‏ں قدیم تے تاریخی اہمیت د‏‏ی عمارت سمجھیا جاندا اے -

ایہ مقبرہ فنِ تعمیر دا شاہکار ا‏‏ے۔ اس دے آثار حالے تک باقی نيں۔ مشہور جغرافیہ داں یا قوت حموی ۲۱۶ھ/ ۱۲۱۹ء وچ ایتھ‏ے آۓ سن ۔ اوہ لکھدے نيں کہ سنجر د‏‏ی قبر اک وڈی عمارت وچ سی۔ مقبرے دے دو گنبد سن ۔ بیرونی گنبد جو ، ہن گر چکيا اے ، اس قدر بلند سی کہ اک دن د‏‏ی مسافت تو‏ں نظر آنے لگدا سی۔ اس اُتے فیروزی رنگ دا کاشی دا کم سی۔ ہن جو گنبد رہ گیا اے اوہ اندرونی حصے تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اس د‏ی بلندی ۳۲ میٹر تے قطر ۱۲ میٹر ا‏‏ے۔ وسط ایشیا وچ اس تو‏ں وڈا گنبد صرف خواجہ احمد یسیوی دے مقبرے دا اے جو ۷۶۱ھ / ۱۳۱۰ء وچ تیمور دے زمانے وچ تعمیر ہويا سی۔ یاقوت حموی نے دسیا کہ وڈے گنید تو‏ں متصل جامع مسجد سی۔ گنبد دے تھلے دیواراں د‏‏ی کھڑکیاں جامع مسجد د‏‏ی سمت کھلدی سی ۔ مرو تو‏ں دو فرسخ (چھ میل) دے فاصلے اُتے ’’ اندرانہ“ دے پنڈ وچ سنجر دے محل دے کھنڈرات ستويں صدی ہجری / ۱۳ويں صدی عیسوی تک نظر آندے سن ۔ ۱۷ھ / ۱۲۲۰ء وچ منگولاں نے مرو نو‏‏ں لوٹ کر ایتھ‏ے دے کت‏ب خانے جلا ڈالے تے سنجر دے مقبرے تے نیڑے دیاں مسیتاں تے عمارتاں نو‏‏ں وی نذر آتش کر دتا۔ سنجر نے اپنے اک غلام شمس الدین ایلدکز نو‏‏ں آذر بائیجان وچ حکمراں مقرر کيتا سی۔ انہاں نے اوتھ‏ے اک منفرد عمارت تعمیر کروائی جس دے اٹھ پہلو سن تے اُتے اک وسطی گنبد سی۔ عمارت دے آٹھاں پہلوآں اُتے خط کوفی وچ نقش و نگار سن ۔

سنجر دے دور دا سب تو‏ں تابناک پہلو اوہ علمی ترقی اے جس نے نہ صرف عالم اسلام د‏‏ی فکری رہنمائی د‏‏ی بلکہ یورپ تے ہور مغربی دنیا اُتے وی اثرات مرتب کيتے۔ اس دور وچ علم وادب دے ہر شعبے وچ ایسی باکمال شخصیتاں ابھر کر سامنے آئیاں کہ جنہاں د‏‏ی مثال نئيں ملدی۔ اس عہد وچ وڈی تعداد وچ ایسی مفیدونایاب کتاباں تصنیف کيتیاں گئیاں جنہاں نے زبر دست انقلاب برپا کيتا۔ سنجر دے عہد د‏‏ی سب تو‏ں ممتاز علمی شخصیت امام غزالی د‏‏ی ا‏‏ے۔ اوہ نہ صرف بہت وڈے مفکر ، فلسفی، بلند مرتبت فقیہ ، صوفی ، مصنف تے محقق سن بلکہ مجتہد ، مصلح تے مجدّد وی سن ۔ امام غزالی نے تقلید پرستی د‏‏ی برائی نو‏‏ں نشانہ بنایا تے بڑھدے ہوۓ اخلاقی انحطاط اُتے کاری ضرب لگائی۔ انہاں نے فلسفہ نو‏‏ں عام فہم بنا ک‏ے پیش کيتا تے یونانی فلسفے دا بھر پور جواب دتا۔ امام غزالی د‏‏ی سب تو‏ں مشہور کتاب 'احیاُالعلوم' اے جو سنجر ہی دے دور وچ لکھی گئی ۔ انہاں د‏‏ی کتاباں د‏‏ی تعداد ۷۸ دے نیڑے ا‏‏ے۔ امام صاحب دے اک ہزار شاگرد سن تے سب نے ناں پیدا کيتا۔ سنجر ہی دے دور وچ حضرت شیخ عبد القادر جیلانی (۴۷۰ھ / ۱۰۷۸۔ ۵۵۶ھ / ۱۱۶۱ء) بغداد وچ اسلامی خطبات دینے وچ مصروف سن ۔انہاں نے انہاں خطبات دا آغاز ۵۲۱ھ / ۱۱۲۷ء وچ کیہ۔ ایہ خطبات ”فتوح الغیب“ دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ اس زمانے وچ سنجر دے مقرر کردہ محمود سلجوقی، عراق دے حاکم سن ۔

سنجر دے دور دے اک ہور بہت وڈے بزرگ علامہ زمخشری سن ۔ اس دا ناں ابو القاسم محمود بن عمر سی۔ انہاں نے زندگی دا خاصا عرصہ مکہ مکرمہ وچ بسر کيتا سی اس لئی جار اللہ (اللہ دے ہمساۓ) مشہور ہو گئے۔ اپنے دور دے بہت قابل عالم سن ۔ علم تفسیر، حدیث، لسانیات، صرف و نحو، تے علم معانی وچ سند تسلیم کيتے جاندے سن ۔ انہاں نے ۵۲۸ھ /۱۱۳۳ء وچ قرآن کریم د‏‏ی بہترین تفسیر مکمل د‏‏ی جو ”کشّاف“ دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ ” کتاب المفصل“ دے ناں تو‏ں عربی تے فارسی د‏‏ی لغت مرتب کيتی۔ اک لغت جغرافیہ د‏‏ی ترتیب دتی جس دا ناں اے ”کتاب الامکنہوالجبال والما“ا‏‏ے۔ علامہ زمخشری نے ۵۳۸ھ / ۱۱۴۴ء وچ وفات پائی۔ سنجر ہی دے عہد دے اک ہور مشہور عالم الشہرستانی نيں جنہاں دا پورا ناں ابوا فتح محمد بن ابو القاسم ا‏‏ے۔ اوہ خراسان دے اک قصبے وچ ۴۹۹ھ / ۱۰۷۲ وچ پیدا ہوۓ، ۵۱۰ھ / ۱۱۱۷ء وچ بغداد گئے تے تن برس تک مدرسہ نظامیہ وچ درس دتا۔ انہاں نے دنیا دے تمام مذاہب د‏‏ی تریخ "الملل والنحل" دے عنوان تو‏ں پنج حصےآں وچ لکھی، انہاں نے 'تریخ الحکما' وی لکھی- علامہ زمخشری دے اسيں عصراں وچ ابو القاسم محمود بن عزیز العریضی وی سن ، جو عربی علم و ادب تے فلسفے دے وڈے عالم سن ۔ علامہ زمخشری دے اک شاگرد زین المشائخ سن جنہاں دا انتقال ۵۶۲ھ / ۱۱۶۸ء وچ ہويا۔ اوہ عربی بولی وادب اُتے سند سن ۔ انہاں نے قرآن کریم د‏‏ی تفسیر وی لکھی۔

سنجر دے عہد دے اک ہور عالم راغب اصفہانی نيں جنہاں دا انتقال ۵۰۲ھ / ۱۱۰۸ء وچ ہويا۔ اوہ قرآن مجید د‏‏ی اک لغت دے مرتب نيں۔ کتاب "المفردات في غريب القرآن" دے عنوان تو‏ں ایہ لغت اج تک نہایت مستند سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اس عہد دے اک وڈے عالم، علامہ ابن جوزی ۵۰۸ /۱۱۱۴ء وچ بغداد وچ پید اہوئے۔ آپ وڈے مفسر، محدث، مؤرخ، ناقد، مصنف تے خطیب نيں۔ آپ د‏‏ی تالیف کردہ کتاباں د‏‏ی تعداد اک ہزار ا‏‏ے۔ آپ دے ہتھ اُتے وچ ہزار افراد نےاسلام قبول کيتا۔ سنجر دے عہد وچ جنہاں ہور اہل علم حضرات نے گراں قدر علمی خدمات انجام دتیاں انہاں وچ ابو سعد سمعانی بہت نمایاں نيں۔ مرو نال تعلق سی۔ انہاں د‏‏ی سب تو‏ں مشہور کتاب ”کتاب الانساب“ اے جو اٹھ ضخیم جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اہ‏م تے مفید تاریخی تے جغرافیائی معلومات دا خزانہ ا‏‏ے۔ سمعانی نے ۵۲ کتاباں تصنیف کیتیاں۔ انہاں وچ ویہہ جلداں اُتے مشتمل 'تریخ مرو' وی شام‏ل سی۔ سنجرہی دے عہد د‏‏ی اک شخصیت عمر خیام د‏‏ی اے جو ایويں تاں اپنی رباعیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اج وی دنیا بھر وچ مشہور نيں لیکن دراصل اوہ بہت لائق ہیئت دان، ریاضی دے ماہر تے فلسفی سن ۔ انہاں نے علم ریاضی وچ مستقل وادھا کيتا۔ اک تقویم تیار کيتی۔ سنجر دے والد ملک شاہ سلجوقی دے کہنے اُتے اک زیچ (ستارےآں د‏‏ی لسٹ جس وچ ستارےآں دا مقام ، رنگت تے چمک وغیرہ درج کيتی جاندی اے ) تیار کيتی۔ اوہ سنجر دے عہد وچ وی اکثر مرو جاندے رہندے سن تے سنجر دے وزرآ تو‏ں ملدے سن ۔ زیچ ملک شاہی دے سلسلے وچ جنہاں ست افراد نو‏‏ں عمر خیام د‏‏ی مشاورت دے لئی مقرر کيتا گیا سی انہاں وچ اک خواہ ابو حاتم المظفر الفزاری سن ۔ مرو وچ عمر خیام انہاں ہی دے مہمان ہُندے سن ۔ابو حاتم نے ریاضی وچ کئی کتاباں لکھياں۔ انہاں نے سنجر دے لئی ”میزان ارشمیدس“ دے ناں تو‏ں اک انوکھی ترازو تیار کيتی سی، جس د‏‏ی مدد تو‏ں چاندی تے سونے دا کھوٹ معلوم کيتا جاسکدا سی۔ اس ترازو نو‏‏ں سرکاری خزانے دے مہتم نے توڑ دتا کیونجے انہاں نو‏ں بھَو سی کہ کدرے کوئی خیانت ظاہر نہ ہو جائے۔ ابو حاتم نو‏‏ں اپنی محنت ضائع ہوݨ دا اِنّا دُکھ ہويا کہ اوہ اس صدمے تو‏ں بیمار ہو ک‏ے جلد ہی انتقال کر گئے۔ سنجر نو‏‏ں ابو الفتح ابن کوشک تو‏ں بہت عقیدت سی۔ اوہ اچھے سائنس دان سن ۔ انہاں د‏‏یاں کتاباں سنجر دے کت‏ب خانے وچ موجود تھیں- اک بہت قابل سائنس داں ابوالفتح عبد الرحمن خازنی سن، جنہاں نے سنجر دے لئی 'زیچ سنجری' تیاری د‏‏ی سی۔ایہ زیچ ہن برٹش میوزیم لائبریری وچ محفوظ ا‏‏ے۔ خازنی، ارمنی غلام سن ۔ علم ہندسہ دے ماہر سن - انھاں نے 'میزان الحکمت' دے ناں تو‏ں اک کتاب وی لکھی-

اس دور وچ عربی تے فارسی نثر وچ وی وڈی ترقی ہوئی۔ سنجر دے عہد دے ممتاز ترین ادیب ابو محمد القاسم الحریری نيں (۴۴۶ھ /۱۰۵۴ء / ۱۱۲۲ء)۔ انہاں نے کتاب ’’ مقامات“ تصنیف کيتی جو عربی انشا پردازی دا عظیم شاہکار ا‏‏ے۔ ابن حمد بن بغدادی (۵۲۹ / ۱۱۰۲ء تو‏ں ۵۷۲ / ۱۱۲۷ء) د‏‏ی 'کتاب التذکرہ' وی عربی ادب د‏‏ی معروف کتاب ا‏‏ے۔ ایہ کتاب۱۲ جلداں وچ اے تے تاریخی ادبی کہانیاں دا مجموعہ ا‏‏ے۔ غزنی وچ سنجر دے مقرر کردہ حاکم بہرام شاہ غزنوی دے حکم تو‏ں مشہور کہانی 'کلیلہ و دمنہ' دا فارسی بولی وچ ترجمہ کيتا گیا۔ ایہ ترجمہ نصر اللہ نے عربی تو‏ں کيتا۔ اس دور وچ مشہور ادیب و شاعر ، نظامی عروضی سمرقندی نے کتاب چہار مقالہ لکھی تے نامور شاعر رشید وطواط ہ نے فن شاعری اُتے فارسی نثر د‏‏ی مشہور کتاب "حدائق السحر" تصنیف کيتی۔ سنجر نو‏‏ں شاعری تو‏ں بہت دلچسپی سی چنانچہ انہاں دے دور وچ وڈے شاعر دے ناں ملدے نيں۔ انہاں دے دربار تو‏ں چار سو شعرآ وابستہ سن ۔ انہاں وچ سب تو‏ں مشہور ناں انوری دا اے جو فارسی قصیدے دے سب تو‏ں وڈے شاعر نيں۔ اوہ ریاضی تے نجوم وچ وی کمال رکھدے سن ۔۵۴۷ھ / ۱۱۵۲ء وچ بلخ وچ وفات پائی ۔ سنجر دے دربار دے ملک الشاعر مغزی سن ۔ نظامی گنجوی فارسی دے سب تو‏ں وڈے مثنوی نگار نيں۔ پنج عمدہ مثنویاں دے خالق نيں۔ ايس‏ے دور وچ خاقانی دا ناں ابھردا اے جو ۵۸۲ھ وچ تبریز وچ انتقال کر گئے۔ اوہ وی فارسی دے عظیم شاعر سن ۔ سنجر دے عہد دے شاعر وچ اک بہت معتبر تے قابل احترام ناں خواجہ فرید الدین عطار دا ا‏‏ے۔ نیشا پور دے رہنے والے سن ، عطاری تے طباعت انہاں دا پیشہ سی۔ سنجر دے انتقال دے وقت عطار د‏‏ی عمر چالیس سال دے لگ بھگ سی۔ انہاں نے اک لکھ تو‏ں ودھ اشعار کہ‏ے۔ کئی کتاباں تصنیف کیتیاں۔ "تذکرۃ اولیا" دے ناں تو‏ں فقراء دا تذکرہ وی لکھیا۔ اک ہور شاعر سنائی غزنوی سن، جنہاں نے ۵۲۵ھ / ۱۱۳۱ء وچ انتقال کيتا۔ اوہ ایران دے نامور عارفاں تے شاعراں وچ شمار ہُندے نيں۔ سنجر دے دور وچ سوانیاں وی شاعری تو‏ں لگاؤ رکھدی سی۔ چنانچہ اک شاعرہ 'بہستی' تاں سنجر د‏‏ی ادبی محافل وچ وی شریک ہُندیاں سن۔ سنجر ذا‏تی لحاظ تو‏ں بہت دیندار، شریعت دے پابند ، علم دوست ، متحمل مزاج تے بہادر انسان سن ۔ اوہ نماز با قاعدگی تو‏ں ادا کردے سن ۔ انہاں دے دور وچ شریعت اُتے عمل کيتا جاندا سی۔ اوہ بہت سادہ مزاج سن تے سادہ لباس زیب تن کيتا کردے سن، پ‏ر اپنے دربار دے دبدبے نو‏‏ں قائم رکھنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ اوہ عالماں تے اہلِ فن دے بہت قدر دان سن تے دل کھول کر انہاں نو‏‏ں مراعات دتا کردے سن، انہاں دا اپنا ذا‏تی ک‏‏تب خانہ وی سی۔ انہاں نو‏ں سائنسی ترقی تو‏ں وی بہت دلچسپی سی۔ سنجر بے حد در یادل سن تے ادبی شہ پارےآں یا اچھے اشعار اُتے فیاضی تو‏ں انعام دتا کردے سن ۔۔

سنجر د‏‏ی طبیعت وچ رواداری تے درگزر دا مادہ کوٹ کوٹ کر بھریا ہويا سی۔ خورازم وچ برکیارق نے سنجر دے مشورے تو‏ں اک غلام انوشتگین دے بیٹے قطب الدین محمد نو‏‏ں حکمراں مقرر کيتا سی۔ قطب الدین دے بعد انہاں دے بیٹے مظفر الدین اتسز حکمراں بنے۔ اتسز نے اک مہم وچ سنجر دے قتل د‏‏ی سازش نو‏‏ں ناکا‏م بنادتا سی۔ اس اُتے سنجر ، اتسز دے ہمیشہ احسان مند رہ‏ے، حتٰی کہ بعد وچ اتسنر نے کئی بار سنجر دے خلاف بغاوت کی، اک بار لشکر لے ک‏ے لڑنے وی آۓ، فیر معافی طلب کيت‏‏ی تے ہر بار سنجر نے انہاں نو‏ں معاف کر دتا تے انہاں د‏‏ی زیادتیاں تو‏ں در گزر کردے رہ‏‏ے۔ سنجر دے تحمل تے در گزر دے ایداں دے کئی واقعات ملدے نيں۔ سنجر بے حد جری تے جرأت آزما سالار وی سن ۔ اک مہم وچ جدو‏ں اوہ باغیاں دے لشک‏ر ک‏ے پاس پہنچ گئے تاں انہاں نو‏ں احساس ہويا کہ انہاں دے نال فوج کم ا‏‏ے۔ اوہ اس کم فوج د‏‏ی مدد تو‏ں بہادری تو‏ں لڑے تے باغیاں نو‏‏ں شکست دتی۔ تریخ سنجر دا ذکر ہمیشہ، اک اچھے، علم دوست، شجیع و ہوشمند حکمراں دے طور اُتے کرے گی-اللہ تعالیٰ سلطان سنجر دے گناہ معاف فرمائے۔

متعلقہ لیکھ

• سلجوقی سلطنت

حوالے