اندلس

اندلس
Al-Andalus
جھنڈا	نقشہ
711-1492

اندلس اک جغرافیائی ناں اے جیڑا عرباں نیں سپین پرتگال اندورہ تے فرانس دیاں اوناں تھاواں نوں دتا جتھے اوناں نے مل ماریا سی۔ اندلس زیادہ تر تھلویں سپین تے پرتگال جتھے عرباں دا بوتے ویلے تک راج ریا کیا جاندا اے۔ ہلے وی تھلویں سپین چ اج کل دے سپین دے اک صوبے دا ناں یا تھاں نوں اندلس کیا جاندا اے۔ اندلس تے عرب مسلماناں دے راج دا ویلا 711 توں لے کے 1492 تک بندا اے پر مسلمان 1609 تک سپین چ رۓ۔

الاندلس تے مسیحی مملکتاں، 1000ء

غرناطہ, الاندلس وچ اسلامی دور دا اک باغیچہ

الاندلس (انگریزی: Al-Andalus، عربی: الأندلس، کلمہ نویسی al-ʼAndalus; سانچہ:Lang-es; پرتگالی زبان: Al-Andalus; سانچہ:Lang-an; سانچہ:Lang-ca; بربر: Andalus یا Wandalus) یورپ وچ موجود اک سابقہ مسلم ریاست سی جو ہسپانیہ، پرتگال تے جدید فرانس اُتے مشتمل سی، جسنو‏ں مسلم ہسپانیہ (Muslim Spain) یا اسلامی آئبیریا (Islamic Iberia) وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ ریاست جزیرہ نما آئبیریا دے علاقے وچ سی۔

فتح اندلس دے بعد اندلس نو‏‏ں پنج انتظامی اکائیاں وچ تقسیم کر دتا گیا۔ جو تقریباً جدید دور دے اندلوسیا، گالیسیا تے پرتگال، قشتالہ تے لیون، اراغون تے پنجويں سبتمانیا اُتے مشتمل سی۔

خلافت امویہ دے خلیفہ ولید بن عبدالملک دے دور وچ ایہ خلافت امویہ دا اک صوبہ سی۔ 756ء وچ امارت قرطبہ دے قیام اُتے عبد الرحمٰن الداخل ایتھ‏ے دا امیر بنیا۔ 929ء وچ عبد الرحمٰن الناصر نے خلافت تو‏ں علاحدہ ہوئے ک‏ے خلافت قرطبہ دے اعلان دے بعد خلیفہ بنا۔

بنو امیہ

اندلس چ عرب مسلمان بنو امیہ دے خلیفہ ولید بن عبدالملک دے ویلے آۓ طارق بن زیاد تے موسی بن نصیر دو اموی جرنیلاں نیں اندلس دے اتے بنو امیہ دا راج ٹوریا۔ بنو امیہ دیاں حداں پیرینیز دے پہاڑاں نوں پار کردیاں ہوئیاں سویٹزرلینڈ تے فرانس دے وشکار تک اپڑ گئیاں۔ بنو امیہ دیاں فوجاں نوں ٹورز دی لڑائی ہار توں بعد ہولی ہولی اے حداں پچھے ہونیاں گئیاں۔ اندلس بنو امیہ دا اک صوبہ بن گیا چڑھدے پاسے بنو امیہ دا راج مکن توں بعد بنو امیہ دے اک شہزادے عبدالرحمان نے اندلس چ بنو امیہ دے راج نوں ٹوریا تے اودا دارالحکومت قرطبہ سی۔

قرطبہ دی امارت تے خلافت

قرطبہ دی امارت عبدالرحمان الداخل توں ٹردی اے اس توں مغروں آن آلیاں نیں اپنے آپ نوں خلیفہ اخوانہ شروع کردتا۔ بنو امیہ دا ویلا رہتل وائی بیجی امارتاں تے سکھ چین نال تریخ دا اک ودیا ویلا گنیا جاندا اے۔ 1031 توں مغروں بنو امیہ دے مکن توں مغروں اندلس نکے نکے نگراں چ ونڈیا گیا جینوں طائفہ کیا جاندا اے۔ اتر دے سعائی اس تے ہلے بول رۓ سن جے افریقہ توں مرابطین تے فیر موحدین مسلم راج نوں بچان لئی اندلس آۓ۔ 1236 تک فیر وی سعائیاں نیں غرناطہ نوں چھڈ کے باقی سارے سپین تے مل مار لیا 1492 نوں غرناطہ تے وی سعائیاں دا جھنڈا لہرا دتا گیا۔

اندلس تے یورپ

اندلس نے یورپ تے دنیا نوں ہنیریاں چوں کڈ کے اج دی نویں دنیا چ لیاں لئی وڈا کم کیتا اے۔‎

تاريخ

برِاعظم یورپ دے جنوب مغربی کنارے اُتے موجود جزیرہ نما آئبیریا (Iberian Peninsula) جو ’کوہستانِ پیرینیز‘ (Pyrenees) د‏‏ی وجہ تو‏ں باقی برِاعظم تو‏ں کافی حد تک کٹا ہويا اے تے اج کل سپین (Spain) تے پرتگال(Portugal) نامی دو ملکاں اُتے مشتمل اے، مسلماناں نے اُس اُتے تقریباً 800 برس تک حکومت کيتی۔ اِسلامی تریخ وچ اس ملک نو‏‏ں ’اندلس‘ دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اندلس جو کدی اپنی وُسعت وچ پھیلدا ہويا موجودہ سپین تے پرتگال دے نال نال فرانس دے جنوبی علاقےآں اربونہ (Narbonne)، بربنیان (Perpignan)، قرقشونہ (Carcassonne) تے تولوشہ (Toulouse) وغیرہ تک جا پہنچیا سی، دورِ زوال وچ اُس د‏‏ی حدُود جنوب مشرقی سمت وچ سکڑدے ہوئے محض ’غرناطہ (Granada) تک محدُود ہوئے گئياں۔

تاریخِ اندلس جتھ‏ے سانو‏ں عروج و زوال د‏‏ی ہوش رُبا داستان سناندی اے اوتھ‏ے قرونِ وُسطیٰ وچ مسلما‏ن سائنسداناں دے عظیم کارہائے نمایاں تو‏ں وی نقاب اُلٹتی نظر آندی اے تے اِس حقیقت تو‏ں آگاہ کردی اے کہ موجودہ سائنسی ترقی د‏‏ی بنیاداں وچ دراصل قرونِ وُسطیٰ دے مسلما‏ن سائنسداناں ہی دا ہتھ اے تے اِسلامی سپین دے سائنس دان بغداد دے مسلما‏ن سائنسداناں تو‏ں کسی طور پِچھے نہ سن ۔

سپین وچ سائنسی علوم و فنون تے رہتل و سبھیاچار دے ذکر تو‏ں پہلے مناسب معلوم ہُندا اے کہ کچھ اَحوال اُس د‏‏ی فتح تے اَدوارِ حکومت دے حوالے تو‏ں وی بیان کر دتے جاواں تاکہ قارئین نو‏‏ں اُس دا پس منظر سمجھنے وچ آسانی ہوئے۔

اَدوارِ حکومت

اِسلامی سپین د‏‏ی تریخ درج ذیل وڈے اَدوار وچ منقسم اے :

• فتوحات و عصرِ وُلاۃ 19جولائ‏ی 711ء تا 773ء
• دورِ بنو اُمیہ 773ء تا 1008ء
• دورِ ملوکُ الطوائف 1008ء تا 1091ء
• دورِ مرابطون 1091ء تا 1145ء
• دورِ موحدین 1147ء تا 1214ء
• طوائفُ الملوکی 1214ء تا 1232ء
• دورِ بنو نصر (غرناطہ) 1232ء تا 2 جنوری 1492ء

فتحِ سپین

ولید بن عبدالملک دے دورِ خلافت (705ء تا 715ء) وچ موسیٰ بن نصیر نو‏‏ں شمالی افریقہ د‏‏ی گورنری تفوِیض ہوئی۔ اُس دور وچ سپین د‏‏ی سیاسی و معاشی حالت اِنتہائی اَبتر سی۔ عیش کوش ’گاتھ‘ حکمراناں نے غریب رِعایا دا جینا دوبھر کر رکھیا سی۔ عیش و عشرت دے دِلدادہ بدمست اُمراء تے پادریاں نے عوام نو‏‏ں ٹیکساں دے بجھ تلے دبا رکھیا سی۔ یہودیاں د‏‏ی حالت سب تو‏ں بری سی۔ اُنئيں کوئی دَم سکھ دا سانس نئيں لینے دتا جاندا سی۔ ظلم و بربریت دے اُس نظام تو‏ں تنگ آ ک‏ے وڈی تعداد وچ لوکاں نے ہجرت د‏‏ی سوچی تے اوتھ‏ے تو‏ں فرار ہوئے ک‏ے موسیٰ بن نصیر دے زیرِ اِنتظام شمالی افریقہ وچ پناہ لینا شروع کر دتی جتھ‏ے اِسلامی نظامِ حکومت دے باعث لوک پُرامن زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ جدو‏ں معاملہ حد تو‏ں ودھیا تے مہاجرین وڈی تعداد وچ سمندر پار کرکے افریقہ آنے لگے تاں موسیٰ نے سپین د‏‏ی مظلوم رِعایا نو‏‏ں بدمست حکمراناں دے چنگل تو‏ں آزاد کروانے دا منصوبہ بنایا۔

سپین اُتے باقاعدہ حملے تو‏ں پہلے دُشمن د‏‏ی فوجی طاقت دے صحیح اندازے دے لئی موسیٰ نے اپنے اک قابل غلام ’طریف‘ د‏‏ی کمان وچ جولائ‏ی 710ء وچ 100 سواراں تے 400 پیاداں دا دستہ روانہ کيتا، جس نے سپین دے جنوبی ساحل اُتے پڑاؤ کيتا، جسنو‏ں اج تک اُس د‏‏ی یاد وچ ’طریفہ‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔

آس پاس دے علاقےآں اُتے کامیاب یلغار دے بعد ’طریف‘ نے موسیٰ نو‏‏ں اِطلاع دتی کہ فضاء سازگار اے، جے حملہ کيتا جائے تاں جلد ہی عوام نو‏‏ں ظالم حکمراناں دے پنجۂ تسلط تو‏ں نجات دِلائی جاسکدی ا‏‏ے۔

موسیٰ بن نصیر نے اگلے ہی سال 711ء بمطابق 92ھ معروف بربر جرنیل ’طارق بن زیاد‘ نو‏‏ں 7,000 فوج دے نال سپین اُتے لشکر کشی دے لئی روانہ کيتا۔ افریقہ تے یورپ دے درمیان واقع 13 کلومیٹر چوڑائی اُتے مشتمل آبنائے نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد اِسلامی لشکر نے سپین دے ساحل اُتے جبل الطارق (Gibraltar) دے مقام اُتے پڑاؤ کيتا۔

’طارق‘ دا سامنا اوتھ‏ے سپین دے حکمران ’راڈرک‘ د‏‏ی اک لکھ تو‏ں زیادہ اَفواج تو‏ں ہويا۔ تن روز گھمسان د‏‏ی لڑائی جاری رہی مگر فتح دے آثار دِکھادی نہ دیے۔ چوتھے دِن طارق بن زیاد نے فوج دے نال اپنا تاریخی خطاب کيتا، جس دے اِبتدائی لفظاں ایويں سن :

أيها النّاسُ! أين المفرّ؟ البحر مِن ورائِکم و العدوّ أمامکم، و ليس لکم و اﷲِ إلا الصّدق و الصبر.

(دولةُ الاسلام فی الاندلس، 1 : 46)

اے لوگو! جائے فرار کتھے اے ؟ تواڈے پِچھے سمندر اے تے سامنے دُشمن تے بخدا تواڈے لئی ثابت قدمی تے صبر دے سوا کوئی چارہ نني‏‏‏‏ں۔

شریف اِدریسی نے اپنی کتاب ’’نُزھۃُ المشتاق‘‘ وچ لکھیا اے کہ اِس خطاب تو‏ں پہلے ’طارق‘ نے سمندر وچ کھڑی اپنی کشتیاں جلادتیاں سن تاکہ فتح دے سوا زِندہ بچ نکلنے دے باقی تمام راستے مسدُود ہوئے جاواں۔ چنانچہ مسلما‏ن فوج بے جگری تو‏ں لڑی تے 19جولائ‏ی 711ء دے تاریخی دِن ’وادئ لکہ‘ دے مقام اُتے ہسپانوی اَفواج نو‏‏ں شکستِ فاش تو‏ں دوچار کيتا، جس وچ گاتھ بادشاہ فرار ہُندے ہوئے دریا وچ ڈُب کر مر گیا۔ اِس وڈے معرکے دے بعد جتھ‏ے عالمِ اِسلام خصوصاً افریقہ وچ مسرّت د‏‏ی لہر دوڑ گئی اوتھ‏ے سپین دے عوام نے یومِ نجات منایا۔ اس دے بعد اکتوبر 711ء وچ اِسلامی اندلس دا نامور شہر قرطبہ (Cordoba) ’مغیث رومی‘ دے ہتھو‏ں فتح ہويا تے دُوسرے شہر وی اَگڑ پِچھڑ تیزی تو‏ں فتح ہُندے چلے گئے۔ بعد اَزاں جون 712ء وچ ’موسیٰ بن نصیر‘ نے خود 18,000 فوج لے ک‏ے اندلس د‏‏ی طرف پیش قدمی د‏‏ی تے ’اشبیلیہ‘ (Seville) تے ’ماردہ ‘ (Merida) نو‏‏ں فتح کيتا۔ دونے اِسلامی لشکر ’طلیطلہ‘ (Tledo) دے مقام اُتے آن ملے جو پہلے ہی کسی مزاحمت دے بغیر فتح ہوئے چکيا سی۔

اِسلامی لشکر جنہاں شہراں نو‏‏ں فتح کردا اوتھ‏ے دے مفلوک الحال مقامی باشندے خصوصاً یہودی مسلما‏ناں دا بھرپور نال دیندے۔ عوامی پزیرائی کچھ اِس قدر بڑھی کہ مسلما‏ن تھوڑے جہے وقت وچ پورا سپین فتح کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ طارق بن زیاد د‏‏ی فتوحات وچو‏ں آخری فتح ’خلیج بسکونیہ‘ (Bay of Biscay) اُتے واقع شہر ’خیخون‘ (Gijon) کيت‏ی سی، جس دے بعد فتوحات دا سلسلہ روک کر ملکی اِنتظام و اِنصرام د‏‏ی طرف توجہ دتی گئی۔ (دولۃُ الاسلام فی الاندلس، 1 : 51)

اِسی اثناء وچ موسیٰ بن نصیر نو‏‏ں خلیفہ ولید بن عبدالملک د‏‏ی طرف تو‏ں پیغام موصول ہويا کہ اوہ تے طارق بن زیاد اس مسانو‏ں ایتھے چھڈ ک‏‏ے دِمشق چلے آئیاں ۔ دو سال د‏‏ی قلیل مدّت وچ کم و بیش سارا سپین فتح ہوئے چکيا سی، موسیٰ نے اوتھ‏ے تو‏ں واپسی تو‏ں پہلے اُس دے اِنتظام حکومت دا اِہتمام کيتا۔ قرطبہ (Cordoba) نو‏‏ں اندلس دا راجگڑھ قرار دتا، اپنے بیٹے ’عبدالعزیز‘ نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم بنایا تے خلیفہ دے حکم دے مطابق دِمشق د‏‏ی طرف عازمِ سفر ہويا۔

عصرِ وُلاۃ

’موسیٰ بن نصیر‘ تے ’طارق بن زیاد‘ د‏‏ی واپسی دے بعد 714ء تو‏ں 756ء تک 43 سالاں وچ ملک سیاسی حوالے تو‏ں عدم اِستحکا‏م دا شکار رہیا۔ اُس دوران وچ کل 22 گورنر اندلس وچ مقرر ہوئے۔ ایہی وجہ اے کہ علمی تے تہذیبی اِرتقاء دے ضمن وچ اُس دور وچ کوئی خاص پیش رفت نہ ہوئے سکيتی۔ اندلس د‏‏ی تریخ وچ ایہ دور کافی حد تک غیر واضح ا‏‏ے۔ اُس دَور نو‏‏ں اِسلامی سپین د‏‏ی تریخ وچ عصرِ وُلاۃ (یعنی گورنراں دا دَور) دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔

دورِ بنو اُمیہ

40 ہجری تو‏ں 132 ہجری تک عالمِ اِسلام اُتے حکمرانی دے بعد جدو‏ں اموی دورِ خلافت دا خاتمہ ہويا تے بنو عباس نے غلبہ پانے دے بعد شاہی خاندان دے اَفراد نو‏‏ں چن چُن دے قتل کرنا شروع کيتا تاں اموی خاندان دے چند اَفراد بمشکل جان بچا سک‏‏ے۔ اُنہی بچ نکلنے والےآں وچو‏ں ’ہشام بن عبدالملک‘ دا 20 سالہ نوجوان پوت‏ا ’عبدالرحمن اول‘ وی سی جس د‏‏ی ماں ’قیوطہ‘ افریقہ دے بربری قبیلہ ’نفرہ‘ نال تعلق رکھدی سی۔ عبدالرحمن اول نے عباسیاں دے مظالم تو‏ں بچنے دے لئی افریقہ دا رُخ کيتا جتھ‏ے اُس دے لئی پناہ دے مواقع ایشیا د‏‏ی نسبت بہت زیادہ سن ۔ اوہ افریقہ تو‏ں گزردا ہويا 5 سال بعد اندلس دے ساحل تک جا پہنچیا۔ جتھ‏ے اموی دور د‏‏ی شاہی اَفواج موجود سن۔ کچھ ہی دناں وچ عبدالرحمن اول نے اُنہاں وچ اِتنا اثر پیدا ک‏ر ليا کہ اُنہاں نے اُسنو‏‏ں اپنا کمانڈر بنا لیا۔ ایہ فوج شمال د‏‏ی سمت چلی تے چند ہی سالاں وچ تمام اندلس اُس دے زیرِ قبضہ آگیا۔ مقامی اُمراء تے عوام نے اُس د‏‏ی اِطاعت قبول کر لئی تے پورا ملک آزاد اُموی ریاست د‏‏ی صورت اِختیار کر گیا۔

تریخ اُسنو‏‏ں ’عبدالرحمن الداخل‘ دے ناں تو‏ں یاد کردی ا‏‏ے۔ اُس نے اندلس اُتے 756ء تو‏ں 788ء تک کل 32 سال حکومت کيتی۔ اس دوران وچ اُس نے مقامی اُمراء د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کرنے دے علاوہ فرانس دے بادشاہ ’شارلیمان‘ دا حملہ وی بری طرح پسپا کيتا۔ اُس دے بعد اُس دا بیٹا ’ہشام‘ تختِ سلطنت اُتے بیٹھیا۔ اُس دے عہد وچ مسلماناں نے جنوبی فرانس دے بوہت سارے شہراں نو‏‏ں فتح کيتا۔ ایہ اوہ دور سی جدو‏ں فقہ مالکی نو‏‏ں ریاست وچ قانون د‏‏ی بنیاد دے طور اُتے نافذ کيتا گیا۔

822ء وچ ’عبدالرحمن ثانی‘ تخت نشین ہويا۔ اُس دے 30 سالہ دورِ حکومت وچ ملک اِنتظامی طور اُتے مضبوط ہويا۔ علوم و فنون د‏‏ی ترقی دا آغاز ہويا، سائنسی علوم د‏‏ی تروِیج عام ہونے لگی۔ صنعت و حرفت نے وی بہت زیادہ ترقی د‏‏ی تے تجارت دُور دراز ملکاں تک پھیل گئی۔ اندلس د‏‏ی بحری طاقت ودھ جانے تو‏ں تجارت نو‏‏ں خوب فروغ حاصل ہويا۔ ایہ دَور تعمیرات تے دولت د‏‏ی فرانوانی دا دَور سی۔ (اگے چل ک‏ے اسيں اس دا تفصیلی جائزہ لاں گے۔) دُوسری طرف ایہی اوہ دَور اے جس وچ یورپ وچ اِسلام دے خلاف باقاعدہ طور اُتے مسیحی تحریک دا آغاز ہويا۔ جس نے بعد وچ صدیاں تک سپین دے مسلماناں نو‏‏ں جنگاں وچ اُلجھائے رکھیا تے بالآخر جزیرہ نما آئبیریا (Iberian Peninsula) تو‏ں کڈ ک‏ے دَم لیا۔

اِسلامی سپین د‏‏ی تریخ وچ سب تو‏ں عظیم حکمران ’عبدالرحمٰن الناصر‘ سی۔ اُس نے 21 برس د‏‏ی عمر وچ 912ء وچ اپنے دادا ’عبد اللہ‘ د‏‏ی وفات دے بعد سلطنت دا اِنتظام سنبھالیا۔ ایہ اوہ دَور سی جدو‏ں اندلس وچ مسلما‏ن رُوبہ زوال سن تے صلیبی تحریک خوب زور پھڑ چک‏ی سی۔ اُس نے ہر طرح د‏‏ی داخلی بے امنی تے خارجی شورشاں نو‏‏ں کچل ک‏ے معاشرے دا امن بحال کيتا تے اک نويں دَور د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ایہ اندلس دا پہلا حکمران سی جس نے ’الناصر لدین اﷲ‘ دے لقب دے نال اپنی خلافت دا اِعلان کيتا۔ اپنے 912ء تو‏ں 961ء تک 49 سالہ دورِ حکومت وچ اُس نے نہ صرف بہت ساریاں مسیحی ریاستاں نو‏‏ں اپنا زیرِنگاں ک‏ر ليا بلکہ ملک نو‏‏ں عظیم اِسلامی رہتل و تمدّن دا گہوارہ بنا دتا۔ اُس دے دَور وچ علوم و فنون نو‏‏ں عروج ملیا جس تو‏ں اندلس اپنے دَور د‏‏ی اک عظیم ویلفیئر سٹیٹ بن دے اُبھریا۔

’عبدالرحمٰن الناصر‘ دے بعد ’حکم ثانی‘، ’ہشام‘ تے ’مظفر‘ تخت آرائے خلافت ہوئے مگر اُنہاں دے بعد 1010ء وچ سلطنت دا اِنتظام بکھرنا شروع ہويا تے پورا اندلس خانہ جنگی د‏‏ی لپیٹ وچ آگیا۔ 1010ء تو‏ں 1031ء تک 21 سالاں وچ کل 9 خلفاء تخت نشین ہوئے مگر کوئی وی حالات دے دھارے نو‏‏ں قابو وچ نہ لاسکیا۔ 1031ء وچ اِنتشار اِس حد تک ودھیا کہ اُس دے نتیجے وچ اندلس تو‏ں اموی خلافت دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ ہوئے گیا، سلطنت بوہت سارے حصےآں وچ بٹ گئی تے ہر علاقے وچ مقامی سرداراں تے ملوک نے حکومت شروع کر دتی۔ تریخ اُنہاں سرداراں نو‏‏ں ’ملوکُ الطوائف‘ دے ناں تو‏ں یاد کردی ا‏‏ے۔

دَورِ مرابطون

شمالی افریقہ دے بربری خاندان تے تحریکِ مرابطین دے زیرِ اِنتظام قائم حکومت دے تیسرے حکمران ’یوسف بن تاشفین‘ دا دورِحکومت (1091ء تا 1106ء) شمالی افریقہ دے بہترین اَدوار وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اُس دے کارہائے گراں مایہ دے اِعتراف وچ بغداد د‏‏ی خلافت د‏‏ی طرف تو‏ں اُسنو‏‏ں ’امیر المؤمنین‘ دے خطاب تو‏ں وی نوازیا گیا سی۔ جدو‏ں اندلس وچ طوائفُ الملوکی حد تو‏ں بڑھی تے مسیحی حکومتاں د‏‏ی طرف تو‏ں مسلما‏ن ریاستاں اُتے حملےآں دا آغاز ہويا تے اِسلامی سپین د‏‏ی سرحداں سُکڑنا شروع ہوئیاں تاں ملوکُ الطوائف نو‏‏ں اپنے اِنجام تو‏ں خطرہ لاحق ہويا۔ ایداں دے وچ اُنئيں ہمسایہ مسلما‏ن ریاست دا فرمانروا ’یوسف بن تاشفین‘ اپنی اُمیداں دے آخری سہارے د‏‏ی صورت وچ دِکھادی دتا۔ اندلس دے سفیراں نے ’یوسف بن تاشفین‘ نو‏‏ں اندلسی مسلماناں اُتے ہونے والے مسیحیاں دے مظالم د‏‏ی لرزہ خیز داستان سنائی تے اُسنو‏‏ں صلیبی حملےآں دے خلاف اِمداد دے لئی بلايا، جس دے نتیجے وچ اوہ 1086ء وچ 100 جہازاں دے بیڑے دے نال 12 ہزار د‏‏ی فوج لے ک‏ے افریقہ د‏‏ی بندرگاہ ’سبتہ‘ تو‏ں اندلس روانہ ہويا۔ ملوکُ الطوائف بالخصوص معتمد اشبیلیہ (Seville) دے 8,000 اَفواج وی اُس دے نال آن ملیاں۔ ایويں 20,000 اَفواج دے نال اُس نے ’سرقسطہ‘ (Zaragoza) دے مقام اُتے ’لیون‘ (Leon) دے حملہ آور باشادہ ’الفانسو ششم‘ دے 80,000 سپاہیاں نو‏‏ں تہِ تیغ کيتا، جنہاں وچو‏ں بمشکل چند سو سپاہی جان بچا کر اپنے وطن واپس پرت سک‏‏ے۔

جنگ زلاقہ دے ناں تو‏ں معروف ایہ لڑائی اِس اِعتبار تو‏ں سپین د‏‏ی تریخ وچ اہ‏م مقام رکھدی اے کہ مسیحیاں د‏‏ی طرف تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں جو زبردست خطرہ لاحق ہوئے گیا سی اوہ اک طوِیل عرصے دے لئی ٹل گیا۔ جے یوسف بن تاشفین مسیحیاں دا پِچھا کردا تاں اُنہاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں مستقل طور اُتے ناقابلِ تلافی نقصان تو‏ں دوچار کر سکدا سی مگر اُس نے واپسی دا اِرادہ کيتا تے اپنی 3,000 فوج اشبیلیہ (Seville) د‏‏ی حفاظت دے لئی چھڈ ک‏‏ے باقی لشک‏ر ک‏ے نال عازمِ افریقہ ہويا۔

’یوسف بن تاشفین‘ تاں ’الفانسو‘ نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کرنے دے بعد واپس افریقہ چلا گیا مگر اندلس دے ملوک اِس قدر بگڑے ہوئے سن کہ اُنہاں دا اِتحاد کسی صورت نہ رہ سکیا تے ملک وچ فیر تو‏ں اَمن و امان دا مسئلہ اُٹھ کھڑا ہويا۔ چنانچہ یوسف نے چند سال بعد اندلسی علما تے عوامُ الناس دے بھرپور اِصرار اُتے 1091ء وچ اندلس نو‏‏ں اپنی افریقی ریاست دے نال مدغم ک‏ر ليا، ایتھے تو‏ں مرابطین دے دور دا آغاز ہويا۔

اُس دَور وچ اندلس دا امن تے خوشحالی اک بارفیر عود کر آئی اُتے ایہ کوئی زیادہ طویل دَور نہ سی۔ مرابطون دا دورِ حکومت صرف 54 سال تک قائم رہنے دے بعد 1145ء وچ ختم ہوئے گیا۔ صدیاں اُتے محیط اندلس د‏‏ی تریخ وچ اِس مختصر دَور نو‏‏ں فلاحِ عامہ دے نکتۂ نظر تو‏ں اِنتہائی اچھے لفظاں وچ یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔

دورِ موحدین

مغربِ اَقصیٰ (موجودہ مراکش) تو‏ں 1120ء وچ اک نويں اِصلاحی تحریک نے جنم لیا، جس دا بانی ’محمد بن تومرت‘ سی۔ مہدیت دے دعوے اُتے مشتمل اُس د‏‏ی تبلیغ مَن گھڑت عقائد و نظریات دے باوُجود وڈی پُراثر سی، جس دے نتیجے وچ نہ صرف ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ لوک اُس دے مُرید ہونے لگے بلکہ جلد ہی اوہ افریقہ د‏‏ی اک عظیم سیاسی قوت د‏‏ی صورت وچ اُبھریا۔ اُس دے مریدین مؤحّدون کہلاندے سن ۔ ’محمد بن تومرت‘ دے جانشین ’عبدالمومن علی‘ دے دَور وچ اُس تحریک نے اپنی سیاسی قوت وچ بے پناہ اِضافہ کيتا، جس دے نتیجے وچ 1145ء وچ مرابطون د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

جن دِناں مؤحّدون نے مرابطون دا خاتمہ کيتا سپین دے صلیبی حکمران ’الفانسوہفتم‘ نے ’قرطبہ‘ (Cordoba) تے ’اشبیلیہ‘ (Seville) سمیت اندلس دے بوہت سارے شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ چنانچہ اندلس وچ موحدین دے دَور دا آغاز اک سُکڑی ہوئی ریاست دے طور اُتے ہويا۔ اس دے باوُجود عبدالمومن دے جانشیناں نے نہ صرف صلیبی حملےآں دا پُرزور مقابلہ کيتا بلکہ ریاست د‏‏ی تمدّنی ترقی د‏‏ی طرف وی خصوصی توجہ دتی۔ بہت ساریاں مسیتاں، محلات، فوجی مدرتو‏ں، قلعے، پل تے سڑکاں اُسی دَور وچ تعمیر ہوئیاں۔ اُس دَور وچ بندرگاہاں د‏‏ی توسیع وی عمل وچ آئی تے جہاز رانی دے کارخانے قائم ہوئے۔ صنعت و حرفت نو‏‏ں خوب فروغ ملیا تے تجارت نے وی ترقی کيتی۔

1214ء وچ مؤحّدون دے آخری فرمانروا ’ابو عبد اللہ محمد الناصر‘ نے ’الفانسونہم‘ د‏‏ی زیرقیادت حملہ آور قشتالہ، لیون، نبرہ تے ارغون د‏‏ی مشترکہ اَفواج تو‏ں ’العقاب‘ د‏‏ی جنگ وچ شکست کھادی ایہ جنگ مسلماناں دے حق وچ فیصلہ کن ثابت ہوئی تے آئندہ کدرے وی اوہ مسیحیاں دے خلاف جم کر نہ لڑ سک‏‏ے تے اُنہاں د‏‏ی عظمت و شکوہ دا سکہ پامال ہوئے بغیر نہ رہ سکیا۔ جس دے نتیجے وچ اندلس اک بار فیر طوائفُ الملودی ميں گھِرگیا جو 1232ء تک جاری رہی۔

دورِ بنو نصر

مؤحّدون دے بعد ملک وچ چھانے والی طوائفُ الملوکی دے دوران اندلس د‏‏ی حدُود تیزی تو‏ں سمٹنے لگاں تے بہت ساریاں مسلم ریاستاں یکے بعد دِیگرے مسیحی مقبوضات وچ شامل ہُندی چلی گئياں۔ حتیٰ کہ ’خاندانِ بنو نصر‘ دے آغاز تو‏ں پہلے اِسلامی سپین محض 700 میل دے لگ بھگ رقبے اُتے مشتمل رہ گیا، جس وچ غرناطہ (Granada)، المریہ (Almeria)، مالقہ (Malaga)، قادِس (Cadiz)، بیضاء (Baza) تے جیان (Jaen) دے مشہور شہر شامل سن ۔

غرناطہ دا خاندانِ بنو نصر جس نے 1232ء تو‏ں 1492ء تک 260 سال حکومت کیت‏‏ی، تاریخِ اندلس وچ اک خاص مقام رکھدا ا‏‏ے۔ اُس خاندان نے اِتنے طوِیل عرصے تک اپنے محدُود ریاستی وسائل دے باوُجود یورپ بھر د‏‏ی اِجتماعی یلغار نو‏‏ں روکے رکھیا۔ 1423ء وچ صحیح معنےآں وچ ریاست دے زوال دا آغاز ہويا جو بالآخر 2 جنوری 1492ء دے تاریخی دِن اپنے اِنجام نو‏‏ں جاپہنچیا۔

مسیحی قابضین نے غرناطہ (Granada) دے مسلما‏ن عوام دے نال کیتے گئے جان، مال، عزت و آبرو تے مذہبی آزادی دے وعدے دے برخلاف اُنہاں اُتے ظلم و ستم دے پہاڑ توڑے تے اُنئيں تبدیلی مذہب یا جلاوطنی وچو‏ں اک اُتے مجبور کيتا گیا۔ جس دے نتیجہ وچ سپین تو‏ں مکمل طور اُتے مسلماناں دا خاتمہ ہوئے گیا۔

سپین د‏‏ی سرزمین اِسلام د‏‏ی علمی تریخ وچ وڈی زرخیز ثابت ہوئی ا‏‏ے۔ اُس دا مقام مردم خیزی وچ کِسے طرح وی بغداد (Baghdad) تے دمشق (Damascus) د‏‏ی یونیورسٹیاں تو‏ں کم نني‏‏‏‏ں۔ اندلس د‏‏ی کوکھ تو‏ں جنہاں عظیم سائنسداناں نے جنم لیا ایہ اُنہی دا کسبِ کمال سی جس د‏‏ی بدولت قرطبہ (Cordoba) جداں عظیم شہر قرونِ وُسطیٰ وچ رشکِ فلک بنیا۔ اندلس د‏‏ی تمدّنی زندگی دے پِچھے اُس دے جلیل القدر سائنسداناں ہی دا ہتھ سی۔ قرونِ وُسطیٰ د‏‏ی بہت ساریاں نامور شخصیتاں اندلس ہی نال تعلق رکھدیاں سن۔ چنانچہ عظیم مفسرِ قرآن اِمام شمس الدين قرطبی رحمۃ اللہ علیہ ، مشہورِ عالم سیاح ابن بطوطہ تے ابن جبیر، موجدِ سرجری و ماہرِاَمراضِ چشم ابو القاسم الزہراوی، معروف فلسفی و طبیب ابن باجہ، خالق فلسفۂ وحدتُ الوُجود ابن عربی، عظیم فلسفی و طبیب ابن رشد، بطلی موسی نظریۂ کواکب دا دلائل دے نال ردّ کرنے والے عظیم اِسلامی ماہرینِ فلکیات ابو اسحاق الزرقالی تے ابو اسحاق البطروجی، تریخ و عمرانیات دے اِمام ابن خلدون، نامور طبیب یونس الحرانی، معروف جغرافیہ نگار و ماہرِ فلکیات شریف الادریسی، ہوائی جہاز دا موجد عباس ابن فرناس، نامور طبیب ابن الہیثم، ماہرِ فلکیات و الجبراء نصیر الدین طوسی تے دِیگر بے شمار علمی و ادبی شخصیتاں دا تعلق سپین ہی د‏‏ی عظیم سرزمین تو‏ں سی۔

اِنہاں مسلما‏ن سائنسداناں نے علم نو‏‏ں صرف اِسلام ہی د‏‏ی دولت سمجھدے ہوئے محدُود کرنے د‏‏ی بجائے اپنے دروازے ہر مذہب دے مننے والےآں دے لئی کھلے رکھے تے علم نو‏‏ں بنی نوع انسان دا مشترکہ وِرثہ قرار دتا۔ چنانچہ سپین د‏‏ی یونیورسٹیاں وچ مسیحی تے یہودی طلبہ وی وڈی تِعداد وچ تعلیم حاصل کرنے آندے سن ۔ حتیٰ کہ مسلما‏ن سائنسداناں دے یہودی و مسیحی شاگرد بعد وچ نامور سائنس دان ہوئے تے اپنی قوم وچ سائنسی تعلیم د‏‏ی تروِیج دا باعث بنے۔ ایتھے تو‏ں سپین دا علمی سرمایہ مغربی تے وسطی یورپ منتقل ہونا شروع ہويا۔

معروف مستشرق ’منٹگمری واٹ‘ اِس سلسلے وچ رقمطراز اے :

Already when the fortunes of the Muslims were in the ascendant, their learning had attracted scholars of all faiths. Spanish Jews in particular were—including the great Maimonides (1135–1204) -- sat at the feet of Arabic-speaking teachers and wrote their books in Arabic.

(W. Montgomery Watt A History of Islamic Spain P.157)

ترجمہ :

جب مسلماناں د‏‏ی قسمت اپنے عروج اُتے سی تاں اُنہاں د‏‏ی تعلیمات نے تمام مذاہب دے مننے والے طلبہ نو‏‏ں اپنی جانب متوجہ ک‏ر ليا سی۔ سپین دے یہودی بطورِ خاص عرب فکر تو‏ں متاثر ہوئے تے (عظیم میمونائیڈز سمیت) اُنہاں وچو‏ں بیشتر نے عربی بولنے والے استاداں تو‏ں زانوئے تلمّذ طے کيتا تے عربی زبان وچ کتاباں لکھياں۔

اِسلامی سپین دا علمی و فنی اِرتقاء

اسلامی سپین دے اٹھ سو سالہ دَور وچ مذہبی علوم دے نال نال سائنسی علوم وی اِرتقاء دے عمل تو‏ں گزرے۔ سپین وچ سائنسی علوم د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے تروِیج دا باقاعدہ آغاز ’عبدالرحمٰن الناصر‘ دے دَور (912ء تا 961ء) وچ ہويا، جو سپین د‏‏ی اُموی خلافت دا پہلا باضابطہ خلیفہ سی۔ اِسلامی سپین دے اِبتدائی 200 سالہ دَور وچ مختلف حکمراناں نے اپنے اپنے زمانے وچ علمی و فکری مجالس دے اِنعقاد تے دُنیا دے تمام علوم و فنون اُتے کتاباں جمع کرنے دے کم دا آغاز کر دتا سی مگر اُس کم د‏‏ی رفتار کوئی خاص نہ سی۔ اُس دو سوسالہ دَور د‏‏ی علمی سرگرمیاں دے مشاہدے دے بعد اسيں ایہ کہنے وچ حق بجانب نيں کہ اندلس وچ علمی و فکری اِرتقاء مشرق دے اِسلامی ملکاں د‏‏ی نسبت تاخیر تو‏ں شروع ہويا۔ اس تاخیر دا وڈا سبب سلطنت دا سیاسی عدم اِستحکا‏م سی۔ ’عبدالرحمٰن الناصر‘ دا دَور جتھ‏ے تمدّنی حوالے تو‏ں قابلِ رشک اے اوتھ‏ے سیاسی اِستحکا‏م د‏‏ی بدولت علوم و فنون د‏‏ی تروِیج وچ وی سنگِ میل د‏‏ی حیثیت رکھدا ا‏‏ے۔ ایہی اوہ دَور سی جدو‏ں اندلس دے مسلماناں نو‏‏ں صحیح معنےآں وچ آزادئ اَفکار نصیب ہوئی تے اُنہاں نے علومِ عقلیہ اُتے کھل دے تجربی تحقیقات شروع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اُسی دور وچ اندلسی سائنسداناں نے سائنسی طریقِ کار نو‏‏ں فروغ دتا تے علم ہیئت (astronomy)، علم ریاضی (mathematics)، علم طب (medical science)، علم نجوم (astrology)، علم کیمیا (chemistry)، علم نباتات (botany)، علم جغرافیہ (geography) تے بے شمار صنعتی علوم و فنون اندلس د‏‏ی روز مرّہ زندگی دا حصہ بندے چلے گئے۔

تعلیم اِس قدر عام ہوئی کہ شرحِ خواندگی سو فیصد تک جاپہنچی۔ ایہ اُس دور د‏‏ی گل اے کہ جدو‏ں براعظم یورپ دے تمام صلیبی ملکاں جہالت دے اٹاٹوپ اندھیراں وچ گم سن ۔ جے کوئی لکھنا پڑھنا جاندا وی سی تاں اوہ چند پادری لوک سن جو فقط اپنے مذہبی علوم تو‏ں آشنا ہُندے۔ سائنسی و عقلی علوم دا تصوّر وی اُس دَور دے یورپ وچ مفقود سی بلکہ کلیسا د‏‏ی طرف تو‏ں عقلی علوم اُتے کفر دا فتویٰ صادِر کيتا گیا سی۔ دُوسری طرف اِسلامی تعلیمات دے طفیل اندلس دے علمی عروج دا ایہ عالم سی کہ ’عبدالرحمٰن الناصر‘ دے جانشین ’حکم ثانی‘ دے دورِ خلافت (961ء تا 976ء) وچ قرطبہ اک عالمی علمی مارکیٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں دُنیا بھر وچ شہرت اِختیار کر گیا سی۔ اوتھ‏ے کتاباں فروشاں د‏‏ی دُکاناں 20 ہزار تک جاپہنچی سن۔ کتاباں فروش نہ صرف کتاباں فروخت کردے سن بلکہ خاص اِہتمام دے نال وسیع پیمانے اُتے ماہر خطاطاں تو‏ں کتابت دے زرِیعے اُنہاں د‏‏ی نقول وی تیار کرواندے سن ۔ کتابت وچ عورتاں وی مرداں تو‏ں کم نہ سن۔ شہر دے صرف اک مشرقی محلے وچ 170 دے نیڑے خواتین قرآن مجید نو‏‏ں خط کوفی وچ لکھنے وچ خاص شہرت رکھدیاں سن۔

قرطبہ (Cordoba)، غرناطہ (Granada)، مالقہ (Malaga)، سرقسطہ (Zaragoza)، اشبیلیہ (Seville) تے جیان (Jaen) وچ اعلیٰ تعلیم دے لئی یونیورسٹیاں موجود سن۔ صرف قرطبہ شہر وچ حکم ثانی نے بالکل مفت تعلیم دے لئی 27 سکول قائم کر رکھے سن ۔ پرائیویٹ تعلیمی اِدارے اُنہاں دے علاوہ سن ۔ نہ صرف تمام اَساتذہ بلکہ مستحق طلبہ نو‏‏ں وی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں وظائف ملدے تے دورانِ تعلیم اُنہاں د‏‏ی کفالت د‏‏ی مکمل ذِمہ داری حکومت اُتے سی۔ اندلس تعلیمی میدان وچ دورِ حاضر د‏‏ی جدید رہتل د‏‏ی کسی وی فلاحی ریاست دے مقابلے وچ کِسے طور کم نہ سی۔ لوک علم نو‏‏ں برائے علم حاصل کردے سن نہ کہ برائے معاش۔

اندلس دے دُوسرے اُموی خلیفہ حکم ثانی (961ء تا 976ء) د‏‏ی لائبریری اپنے دَور وچ دُنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی لائبریری سی، جتھ‏ے قرآن، حدیث، فقہ تے ہور مذہبی علوم دے علاوہ ہیئت (astronomy)، ریاضی (mathematics)، طب (medical sciences)، نجوم (astrology)، کیمیا (chemistry)، فزکس (physics)، فلسفہ (philosophy)، منطق (logic)، تریخ (history) تے جغرافیہ (geography) سمیت تمام علوم عقلیہ اُتے مشتمل 4 لکھ تو‏ں زیادہ (اک رِوایت دے مطابق 6 لکھ) کتاباں موجود سن۔ اُس لائبریری د‏‏ی کیٹلاگ 44 وڈی جلداں اُتے مشمل سی۔ خلیفہ چونکہ خود بہت وڈا عالم سی تے سائنس تو‏ں گہری دِلچسپی رکھدا سی اِس لئی اُس نے اُنہاں وچو‏ں بیشتر کتاباں دا نہ صرف مطالعہ کيتا سی بلکہ اُنہاں اُتے جابجا حواشی وی چڑھا رکھے سن ۔ اندلس وچ مسلماناں دے سیاسی زوال دے بعد جاہل پادریاں نے مسلماناں د‏‏ی تمام لائبریریاں جلاداں، جنہاں وچ ’الحکم‘ د‏‏ی عظیم الشان لائبریری وی شامل سی۔

بنو اُمیہ دے بعد اندلس اُتے چھانے والی ’طوائف الملوکی‘ تے بعد وچ ’مرابطون‘ دے دَور وچ علمی اِرتقاء دا کم کسی حد تک زیرِ زمین چلا گیا مگر جونہی مؤحّدون دا دَور شروع ہويا پہلے د‏‏ی سی تیزی فیر تو‏ں پرت آئی تے علمی و فکری میداناں وچ اِرتقاء د‏‏ی رفتار روز اَفزاں ہوئے گئی۔ ملک بھر وچ ساں ساں سینکڑاں تعلیمی اِدارے قائم ہوئے۔ عہدِ مؤحّدون وچ صرف قرطبہ (Cordoba) وچ ثانوی و اعلیٰ تعلیم دے 800 تو‏ں ودھ تعلیمی اِدارے قائم سن، جتھ‏ے 10,000 تو‏ں زیادہ طلبہ مذہبی و سائنسی ہر دو قبیل د‏‏ی تعلیم حاصل کردے سن ۔

سقوط قرطبہ دے بعد جدو‏ں ’بنو نصر‘ غرناطہ (Granada) د‏‏ی ریاست دے حکمران ہوئے تاں اُنہاں دے دَور وچ وی علم و فن نے خوب ترقی کيتی۔ اُنہاں نے غرناطہ وچ اعلیٰ تعلیم دے لئی اک عظیم یونیورسٹی قائم کيتی جس وچ مذہبی علوم دے نال نال تریخ و ادب دے علاوہ سائنسی علوم د‏‏ی تدریس دا وی خاطر خواہ اِنتظام کيتا گیا سی۔ مرکزی یونیورسٹی دے علاوہ شہر وچ سینکڑاں سکول تے کالج وی سن جو اِبتدائی تے ثانوی تعلیم د‏‏ی تروِیج وچ مصروف سن ۔ شہر وچ 70 وڈی لائبریریاں سن۔ سیاسی عدم اِستحکا‏م تے صلیبی شورشاں دے باوُجود غرناطہ اُنہاں دِناں سپین دا سب تو‏ں وڈا علمی شہر بن دے اُبھریا سی۔

اِسلامی سپین دے چند اہ‏م علوم

جداں کہ اسيں پہلے ذِکر کر چک‏‏ے نيں کہ سپین دا علمی اِرتقاء بغداد تے دمشق د‏‏ی نسبت کافی تاخیر تو‏ں شروع ہويا، جس د‏‏ی وجہ ریاست دا سیاسی عدم اِستحکا‏م سی۔ ’عبدالرحمٰن الناصر‘ د‏‏ی تخت نشینی دے بعد جتھ‏ے ملک وچ اَعلیٰ رہتل و سبھیاچار پروان چڑھی اوتھ‏ے علم و فکر دا راست انداز وچ فروغ وی اُس دَور دا اک وڈا کارنامہ ا‏‏ے۔ سائنسی علوم د‏‏ی حقیقی بنیاد اُسی دَور وچ پئی۔ عبدالرحمٰن الناصر دا دَور کاملاً آزادئ اَفکار دا دَور سی، جس دے نتیجے وچ فقہائے مالکیہ د‏‏ی گرفت خاصی کمزور پڑ گئی تے لوک آزادانہ طور اُتے سائنس و فلسفہ د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے لگے۔ سائنس د‏‏ی بہت ساریاں شاخاں وچ باقاعدہ تصنیف و تالیف دا سلسلہ شروع ہويا۔ ’عبدالرحمٰن الناصر‘ تے اُس دے جانشین ’حکم ثانی‘ نے یونانی علوم د‏‏ی اوہ کتاباں جنہاں نو‏ں پہلے تو‏ں بغداد وچ عربی وچ ترجمہ ک‏ر ليا گیا سی اوہ اندلس منگواواں تے اُنئيں سائنسی علوم د‏‏ی بنیاد قرار دے ک‏ے ہور تحقیقات دے دَر وَا کیتے۔

یونانی علما دا اندازِ فکر فلسفیانہ مُوشگافیاں وچ بند سی۔ مسلماناں نے اپنی تحقیقات وچ تجربہ نو‏‏ں کسوٹی قرار دتا تے علم دے باب وچ اک نويں فکر ’’سائنسی طریقِ کار‘‘ نو‏‏ں فروغ دتا۔ سائنسی طریقِ کار دا حقیقی بانی بغداد دا مسلما‏ن سائنس دان ’ابو البرات البغدادی‘ (1065ء تا 1155ء) اے جس نے اسلام د‏‏ی آفاقی تعلیمات د‏‏ی سائنسی شواہد دے نال مطابقت اُتے گہرے غور وخوض دے بعد اسلام قبول کيتا سی۔ مسلماناں نے اِس فکر نو‏‏ں فروغ دتا کہ تجربہ ہی اوہ کسوٹی اے جو سائنسی علوم وچ حقیقت تک رسائی دا واحد زرِیعہ ا‏‏ے۔

بغداد تو‏ں نشر ہونے والے اِس نويں فکر نو‏ں۔ ۔ ۔ جو اِسلام ہی د‏‏ی دتی گئی تعلیمات اُتے مشتمل سی۔ ۔ ۔ جلد ہی تمام مسلمانانِ عالم نے دِل و جان تو‏ں قبول ک‏ر ليا۔ چنانچہ سپین وچ وی تجربہ علومِ سائنس دے حصول دے لئی حتمی کسوٹی قرار پایا۔

یاں تاں سپین وچ بوہت سارے سائنسی علوم و فنون اُتے کم ہويا جنہاں وچو‏ں بیشتر دا ذِکر ’’قرونِ وُسطیٰ وچ سائنسی علوم دے فروغ‘‘ دے تحت گزر چکيا ا‏‏ے۔ اُتے علم الطب (medical sciences)، علم الہیئت (astronomy) تے علمِ نباتات (botany) ہور علوم د‏‏ی نسبت زیادہ نمایاں مقام رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ اَب اسيں اِنہاں علوم وچ خاص طور اُتے اندلسی مسلماناں د‏‏ی پیش رفت دا مختصر جائزہ لیندے نيں تاکہ قاری اُتے تاریخِ علوم دے کچھ ہور مخفی گوشے عیاں ہوئے سکن۔

علم الطب (Medical Sciences)

اَوائل دَورِ اِسلام وچ دُوسرے بوہت سارے عقلی علوم دے نال نال علم الطب (Medical sciences) د‏‏ی کتاباں نو‏‏ں وی عربی وچ ترجمہ کيتا گیا۔ اُس دَور وچ طبی تحقیقات دا سارا دار و مدار مسیحیاں بالخصوص یونانیاں د‏‏ی مترجمہ (translated) کتاباں اُتے سی۔ بغداد د‏‏ی طرح سپین وچ وی پہلے پہل یونانی کتبِ طب متعارف ہوئیاں، جنہاں اُتے مسلما‏ن اَطباء نے اپنی تحقیقات د‏‏ی بنیاد رکھی۔

سپین وچ اِسلامی طب ایشیا تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے آنے والے اَطباء دے زرِیعہ متعارَف ہوئی جو اپنے نال طبی کتاباں دا ذخیرہ وی لیائے سن ۔ استو‏ں علاوہ بغداد د‏‏ی تحقیقات تو‏ں مستفید ہونے دے لئی سپین دے نوجوان حصولِ علم دے لئی افریقہ د‏‏ی ہزارہیا کلومیٹر طویل مسافت طے ک‏ر ک‏ے بغداد پہنچدے تے اوتھ‏ے برس ہا برس د‏‏ی تعلیم حاصل کرنے دے بعد طب وچ مشّاق ہونے دے بعد وطن واپس لوٹتے۔ یونس الحرانی، اسحاق بن عمران، اسحاق بن سلیمان تے ابن الجزار اُس دَور وچ سپین وچ طبی علوم دے اِفشاء دا باعث ہوئے۔ ایہ اوہ لوک سن جو مشرقی ملکاں تو‏ں ترکِ سکونت ک‏ر ک‏ے سپین وچ آئے سن ۔

سپین وچ اِسلامی طب د‏‏ی معروف شاخاں تشخیصِ امراض، امراض نسواں، امراضِ اطفال، امراض چشم تے سرجری اُتے خصوصی کم ہويا۔ بوہت سارے ماہر اَطباء نبض دیکھ ک‏ے مریض د‏‏ی جملہ کیفیت بیان کر دیندے سن ۔ ابوالعلا زہر صرف نبض تے قارورہ دیکھ ک‏ے مرض د‏‏ی کامل تشخیص کر لیندا سی، جدو‏ں کہ ابن الاصم تشخیصِ اَمراض وچ اِس قدر ماہر سی کہ محض نبض دیکھ ک‏ے معلوم کر لیندا سی کہ مریض کيتا کھا کر آیا ا‏‏ے۔

سرجری وچ ابو القاسم الزہراوی دا مقام تمام اندلسی اَطباء وچ ودھ ک‏ے سی، بلکہ جے اُسنو‏‏ں جدید علم جراحت (surgery) دا بانی قرار دتا جائے تاں غلط نہ ہوئے گا۔ اوہ ایسا ماہر سرجن سی کہ اک بار اُس نے اک ایداں دے آدمی دا کامیاب آپریشن کيتا جس دا پیٹ چاک ہوئے 24 گھینٹے تو‏ں زیادہ وقت گزر چکيا سی۔ زہراوی نے کمال مہارت تو‏ں اُس دے پیٹ تو‏ں باہر نکل آنے والی انتڑیاں نو‏‏ں اصل مقام اُتے رکھیا تے اپنے ہی اِیجاد کردہ آلاتِ سرجری د‏‏ی مدد تو‏ں اُس دا پیٹ سی دتا۔ نہ صرف اُس شخص د‏‏ی زندگی بچ گئی بلکہ چند ہی روز وچ اوہ بیٹھنے دے قابل وی ہوئے گیا۔

ابو القاسم الزہراوی قرونِ وُسطیٰ دا سب تو‏ں وڈا سرجن سی۔ بغداد وچ ابوبکر الرازی دے بعد دُنیائے اِسلام وچ اوہ سب تو‏ں وڈے مطب (clinic) دا مالک سی۔ اُس نے آپریشن دے لئی خاص مہارت دے نال خود ایداں دے بہترین آلات تیار کر رکھے سن، جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اوہ ایداں دے پیچیدہ آپریشن کرنے وچ کامیاب ہوئے جاندا سی جنہاں وچ 100 فیصد کامیابی د‏‏ی توقع دورِ حاضر دے ماہر سرجن وی نئيں کر پاندے۔ اوہ آنتاں دے آپریشن دے لئی بلی د‏‏ی آنتاں تو‏ں تیار کردہ دھاگہ اِستعمال کردا۔ زخم د‏‏ی سلائی ایويں کردا کہ باہر د‏‏ی سمت اُس دا نشان مکمل طور اُتے غائب ہوئے جاندا۔ اوہ آپریشن تو‏ں پہلے وڈی شریاناں نو‏‏ں بنھ دیندا تے نچلے حصۂ بدن دے آپریشن دے دَوران وچ پیر نو‏‏ں سر تو‏ں اُونچا رکھنے د‏‏ی تاکید کردا۔ ایہ دونے طریقے بالترتیب فرانس دے اک سرجن Pare تے جرمنی دے سرجن Frederich د‏‏ی طرف غلط منسوب کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ تکلیف دِہ سرجری د‏‏ی صورت وچ مریض نو‏‏ں بے ہوشی د‏‏ی دوا (anaesthesia) دینے تو‏ں وی بخوبی آگاہ سی۔ استو‏ں علاوہ اوہ اکھاں دے آپریشن دا وی ماہر سی۔

لَوزَتین (tonsils) دے آپریشن دا طریقہ اُسی دا اِیجاد کردہ ا‏‏ے۔ پیٹ، جگر، پیشاب د‏‏ی نالی، ناک، کان، گلے تے اکھ دے آپریشن وچ اوہ ماہر سی۔ مثانہ تو‏ں پتھری توڑ کر نکالنے دا طریقہ وی اُسی دا اِیجاد کردہ ا‏‏ے۔

زہراوی نے علم الطب اُتے اک ضخیم کتاب ’’التصریف لمن عجز عن التالیف‘‘ وی لکھی۔ اِس کتاب وچ اُس نے علم العلاج تے علم الدواء دے نال نال جراحت (surgery) اُتے وی خاص روشنی پائی ا‏‏ے۔ زہراوی نے اپنے اِیجاد کردہ آلاتِ سرجری دے اِستعمال دا طریقِ کار اپنی اس کتاب وچ تفصیل دے نال قلمبند کيتا اے، جنہاں وچ اکثر اُس نے تصویراں د‏‏ی مدد تو‏ں اُنہاں آلات د‏‏ی وضاحت تے اُنہاں دا طریقِ استعمال بیان کيتا ا‏‏ے۔ اُس دے اِیجاد کردہ بعض آلاتِ جراحی اِس قدر ترقی یافتہ سن کہ اُنہاں دا اِستعمال اج تک جاری ا‏‏ے۔

ابو القاسم الزہراوی دے علاوہ ابن زہر بن مروان دا شمار وی اِسلامی سپین دے ماہر سرجناں وچ ہُندا ا‏‏ے۔

اکھاں دے اَمراض وچ احمد الحرانی تے عمر الحرانی اندلس دے ماہر اَطباء وچو‏ں سن ۔ ایہ دونے معروف اندلسی طبیب یونس الحرانی دے بیٹے سن جو حصولِ علم دے لئی بغداد وچ 10 سال رہ چکے سن ۔ اندلس واپس آک‏ے اُنہاں نے اکھاں دے اَمراض نو‏‏ں اپنی تحقیقات دا موضوع بنایا تے اِس فیلڈ وچ خاصے مشّاق (expert) ہوئے گئے۔ ابو القاسم الزہراوی نے وی اکھاں دے آپریشن دے سلسلے وچ اُنہاں د‏‏ی تحقیقات تو‏ں اِستفادہ کيتا۔ استو‏ں علاوہ ابن رشد تے ابوبکر محمد بن عبدالملک بن زہر وی اکھاں دے اَمراض دے ماہر (ophthalmologist) سن ۔

عورتاں دے اَمراض بالخصوص ایام حمل تے جنین د‏‏ی پرورش دے بارے وچ اندلس وچ عریب بن سعد الکاتب دا کوئی ہمسر نہ سی۔ بچےآں تے خواتین دے اَمراض دا ماہر معالج ہونے دے ناطے اُس نے اِس موضوع اُتے ”خلق الجنین و تدبیر الحبالیٰ والمولود“ دے ناں تو‏ں اک کتاب وی لکھی، جس وچ اُس نے جنین د‏‏ی نشو و نما، حاملہ عورتاں د‏‏ی بیماریاں، اُنہاں دے بارے وچ حفظ ماتقدم تے علاج دے بارے وچ تفصیلی بحث کيتی ا‏‏ے۔ اِس کتاب دا اک قلمی نسخہ اسکوریال (سپین) وچ محفوظ ا‏‏ے۔ ابو القاسم الزہراوی نے وی اک ماہر سرجن ہُندے ہوئے اپنی کتاب ”التصریف لمن عجز عن التالیف“ وچ خواتین دے امراضِ مخصوصہ تے اُنہاں دے علاج دے نال نال جنین د‏‏ی مختلف حالتاں، وضعِ حمل تے غیر طبعی وِلادت د‏‏ی صورت وچ آپریشن دے حوالے تو‏ں تفصیلی معلومات فراہ‏م کيت‏یاں نيں۔

اندلس دے اَطباء د‏‏ی لسٹ اِس قدر طویل اے کہ اُنہاں دے کارنامےآں دا اِحاطہ کرنے دے لئی وکھ کتاب درکار ہوئے گی۔

علم الہیئت (Astronomy)

عبدالرحمٰن الناصر دے دَور (912ء تا 961ء) تو‏ں پہلے سپین وچ علم ہیئت دے مطالعہ و تحقیقات اُتے بوہت گھٹ توجہ دتی گئی۔ اُس تو‏ں پہلے فقط اِسی قدر مطالعۂ اَفلاک نو‏‏ں مشروع تے رَوَا رکھیا جاندا سی جس تو‏ں امور شرعیہ وچ مدد ملدی ہوئے۔ نمازاں دے اَوقاتِ اِبتداء و اِختتام تے روزے وچ سحری و اِفطاری دے اَوقات اُتے ہونے والی تحقیقات تو‏ں علم المیقات (time keeping) د‏‏ی بنیاد پئی۔ سمتِ قبلہ دے تعین وچ ستارےآں د‏‏ی پوزیشن دا فائدہ اُٹھانے دے لئی علم الہیئت دا سہارا ضروری سی۔ استو‏ں علاوہ اِبتدائے رمضان تے عیدین دے ہلال د‏‏ی رؤیت دے لئی وی مطالعۂ اَفلاک ناگزیر سی۔ چنانچہ اِنہاں اُمورِ شرعیہ د‏‏ی بہتر بجاآوری دے لئی ضروری حد تک علم الہیئت (astronomy) حاصل کيتا جاندا سی۔

عبدالرحمٰن الناصر دے عہد تک ایہ حالت برقرار رہی تے فقہائے مالکیہ دے اَثر و رُسوخ دے باعث فلسفے د‏‏ی طرح علم ہیئت (astronomy) تے علم نجوم (astrology) نو‏‏ں وی ناجائز تصوّر کيتا جاندا رہیا۔ اُس دور دے اکثر سائنس دان اپنی علمی قابلیت و صلاحیت نو‏‏ں صیغۂ راز وچ رکھدے تے کسی صورت ظاہر نہ ہونے دیندے، کیونجے جے لوکاں نو‏‏ں ایہ پتہ چل جاندا کہ فلاں شخص علومِ عقلیہ یعنی فلسفہ و منطق یا ہیئت و نجوم دا ماہر اے تاں اُسنو‏‏ں زِندیق مشہور کر دتا جاندا تے لوک اُس تو‏ں ملنا جلنا ترک کر دیندے۔

عبدالرحمٰن الناصر نے اپنے دورِ خلافت وچ باضابطہ طور اُتے علومِ عقلیہ د‏‏ی سرپرستی شروع کر دتی، جس دے نتیجے وچ سرزمینِ اندلس اک خوشگوار اِنقلاب تو‏ں فیضیاب ہوئی۔ متلاشیانِ علم علم الطب (medical sciences) د‏‏ی طرح علم الہیئت (astronomy) دے حصول دے لئی وی بلادِ مشرق بالخصوص بغداد و دمشق دا رُخ کرنے لگے۔

اندلس دا سب تو‏ں پہلا ماہرِ فلکیات جو ملک وچ سائنسی علوم و فنون دے اِفشاء و اِشاعت دا باعث بنا اوہ ’یحییٰ بن یحییٰ ابن السمینہ‘ سی۔ اُس نے حصولِ علم دے لئی مشرقی اِسلامی ملکاں دا سفر کيتا تے حساب (mathematics)، نجوم (astrology)، ہیئت (astronomy) تے طب (medical science) دے علوم حاصل کیتے۔ اُس دے علاوہ اُس دَور وچ علم فلکیات و نجوم وچ ’مسلمہ بن قاسم‘ تے ’ابو بکر بن ابی عیسیٰ‘ دے ناں وی قابلِ ذِکر ني‏‏‏‏ں۔

اِسلامی سپین دے ماہرینِ ہیئت نے مشرقی علوم نو‏‏ں اپنے ملک وچ محض متعارف ہی نہ کرایا بلکہ مشرقی تحقیقات نو‏‏ں تجربے د‏‏ی کسوٹی اُتے پرکھ دے اُنہاں وچ بہت کچھ اِضافہ جات وی کیتے۔ اندلسی سائنسداناں نے بوہت سارے آلاتِ رصد اِیجاد کیتے جنہاں د‏‏ی بدولت اج د‏‏ی جدید ہیئت نو‏‏ں مضبوط بنیاداں فراہ‏م ہوئے سکن۔ اندلس د‏‏ی سب تو‏ں وڈی رصدگاہ اشبیلیہ (Seville) وچ سی، جتھ‏ے مشہورِ عالم مسلما‏ن سائنسداناں نے اپنی سماوِی تحقیقات د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ’ابو اسحاق ابراہیم الزرقالی‘ (Arzachel) نے صدیاں تو‏ں مسلّمہ ’بطلیموسی نظریۂ اَفلاک‘ ردّ کردے ہوئے زمین د‏‏ی بجائے سورج نو‏‏ں نظام شمسی دا مرکز قرار دتا تے ایہ ثابت کيتا کہ تمام سیارے بیضوِی مداراں (elliptic orbits) وچ سورج دے گرد محوِ گردش ني‏‏‏‏ں۔ تمام سیارےآں د‏‏ی بیضوِی مداراں وچ سورج دے گرد گردِش اک ایسی عظیم حقیقت اے جسنو‏ں نکولس کوپرنیکس جداں عالی دِماغ جس اُتے پورے عالمِ مغرب نو‏‏ں فخر اے 1514ء وچ نظام شمسی تو‏ں متعلق دتے جانے والے اپنے نظریے وچ وی پیش نہ کر سکیا۔ ابو اسحاق الزرقالی ہی اوہ عظیم سائنس دان اے جس نے اندلس وچ سب تو‏ں معیاری اسطرلاب بنایا تے اُس دا ناں ’’الصحیفہ‘‘ رکھیا۔ اُس دے بنائے ہوئے اُسطُرلاب دے زرِیعے اجرام سماوی دا مُشاہدہ اِس قدر درُست ہُندا سی کہ بغداد دے رہنے والے اِس فن دے بانی مسلما‏ن سائنس دان وی اُس د‏‏ی عمدگی اُتے حیران سن ۔ ہوائی جہاز دے موجد ’عباس ابن فرناس‘ نے اپنے گھر وچ اک فلکیا‏تی کمرہ (planetarium) بنا رکھیا سی جس وچ اُس نے سیارگانِ فلکی د‏‏ی گردِش، بادلاں د‏‏ی حرکات تے آسمانی بجلی د‏‏ی مصنوعی گرج چمک دا اِنتظام وی کر رکھیا سی۔

’ابو بکر بن ابی عیسیٰ‘ دا نامور شاگرد ’مسلمہ المجریطی‘ وڈا ماہر سائنس دان سی۔ اُس نے سورج، چاند تے دِیگر سیارےآں د‏‏ی حرکات نو‏‏ں عددی اُصول اُتے منظم کردے ہوئے ’الخوارزمی‘ تو‏ں وی بہتر ’زیج‘ (astronomical table) ترتیب دتی تے اُسنو‏‏ں عربی تاریخاں وچ ظاہر کيتا۔ اُس دے علاوہ وی اندلس دے بوہت سارے سائنسداناں نے ازیاج (astronomical tables) بنائے، جنہاں د‏‏ی رُو تو‏ں مشاہدۂ اَفلاک وچ خاصی مدد ملدی سی۔

ابو اسحاق الزرقالی دے علاوہ اِسلامی سپین دے دُوسرے بوہت سارے ماہرینِ فلکیات وی اپنے دَور دا مسلّمہ نظریۂ بطلیموس ردّ کر چک‏‏ے سن ۔ ابو اسحاق بطروجی نے بطلیموسی نظریۂ کواکب نو‏‏ں دلائل دے نال ردّ کيتا تے حرکتِ زمین دا نظریہ پیش کيتا۔ اُس تو‏ں پہلے ابن باجہ نے وی اپنے طور اُتے اِس نظریہ دا بطلان کر دتا سی۔ ’بطروجی‘ دا شمار جدید علم ہیئت دے بانیاں وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔ ’جابر بن افلح‘ دا ذِکر وی اُنہی سائنسداناں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ اُس نے بطلیموس دے نظریہ دے ردّ وچ ’’کتابُ الھیئۃ فی اصلاح المجسطی‘‘ لکھی۔

علمُ النباتات (Botany)

اندلس وچ علمِ نباتات دا مطالعہ مسلماناں نے اپنے اَوائل دَور ہی وچ شروع کر دتا سی۔ طبی بنیاداں اُتے نباتات اُتے تحقیق علم الطب دے فروغ دے لئی اک جزوِلاینفکّ سی۔ چنانچہ ’عبدالرحمن اول‘ نے قرطبہ وچ ’’حدیقہ نباتاتِ طبیہ‘‘ دے ناں تو‏ں اک ایگریکلچرل ریسرچ فارم بنایا، جتھ‏ے اَطباء تے نباتیاں (botanists) نو‏‏ں پودےآں دے خواص، اُنہاں د‏‏ی اَفزائش تے اَثرات اُتے تحقیق دے وکھ وکھ مواقع میسر سن ۔ عبدالرحمن اول نے علمِ نباتات (botany) د‏‏ی سرپرستی وچ خاص دِلچسپی لی تے اندلس وچ میسر نہ آنے والے پودےآں تے درختاں دے بیج تے قلماں دُور دراز ملکاں تو‏ں درآمد کرواواں۔ چنانچہ اُس نے نہ صرف براعظم افریقہ بلکہ بیشتر ایشیائی ملکاں د‏‏ی طرف وی سرکاری وفود بھیجے جو نایاب پودےآں، درختاں تے جڑی بوٹیاں د‏‏ی تلاش تے پیداوا‏‏ر وچ مددگار ثابت ہوئے۔

طبی جڑی بوٹیاں د‏‏ی اَفزائش وچ وادی آش (Guadix)، المریہ (Almeria) تے غرناطہ (Granada) دے نیڑے جبل شلیر (Mulhacen) اندلس بھر تو‏ں ودھ ک‏ے سن ۔ خوشبودار بوٹیاں وی بکثرت پیدا ہودیاں سن۔ زعفران مسلما‏ن ماہرینِ نباتات (botanists) ہی نے اندلس وچ متعارف کرایا۔ طلیطلہ (Toledo)، بلنسیہ (Velencia)، بیاسہ (Beyasa) تے وادئ حجارہ (Hijara Valley) زعفران د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ مشہور سن ۔ ماہرینِ نباتات د‏‏ی شبانہ روز محنت تو‏ں اندلس وچ زعفران اِس کثرت تو‏ں پیدا ہونے لگ گیا سی کہ آس پاس دے ملکاں نو‏‏ں برآمد کيتا جاندا سی۔ اِسی طرح بنفشہ د‏‏ی پیداوا‏‏ر وی خاصی سی۔ اندلس دے نباتیاں (botanists) دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ سی کہ اوہ برس ہا برس د‏‏ی تحقیقات تو‏ں نباتات وچ موجود جنسی تفاوت دا درُست مشاہدہ کرنے وچ وی کامیاب ہوئے گئے سن ۔

اندلس دے نباندی نہ صرف طبی نباتات اُتے تحقیق کردے بلکہ ہر قسم دے اُناج تے نقد آور فصلاں اُتے وی تجربات کردے۔ ملک دا اکثر حصہ دریاواں تے اُنہاں تو‏ں کڈی جانے والی نہروں تو‏ں بہتر انداز وچ سیراب ہُندا سی۔ چنانچہ پورا ملک فصلاں تو‏ں لدا رہندا، حتیٰ کہ پہاڑاں نو‏‏ں وی بنجر نئيں رہنے دتا گیا۔ اکثر پہاڑی علاقےآں وچ انگور د‏‏ی کاشت کيتی جاندی۔ اِس دے علاوہ لیماں، امرود، سیب، انجیر، زیتون، بہی، بادام، کیلا، آڑو، چکوترا، خربوزہ، انار، گنا، گندم، جو، چنا، جوار، مکئی تے چاول د‏‏ی کاشت ملک بھر وچ وڈے پیمانے اُتے ہُندی سی تے اِنہاں وچو‏ں اکثر اَجناس بیرونِ ملکاں برآمد ک‏ر ک‏ے خطیر زرِمبادلہ وی کمایا جاندا سی۔

وادئ آش (Guadix) تے اشبیلیہ (Seville) وچ اعلیٰ قسم د‏‏ی ’روئی‘ پیدا ہُندی جو مسلما‏ن ماہرینِ نباتات ہی نے سپین وچ متعارف کروائی۔ روئی نو‏‏ں عربی وچ ’قُطن‘ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ لفظ ہسپانوی وچ alagodon تے انگلش وچ cotton کہلانے لگا۔ اندلسی مسلماناں د‏‏ی تحقیقات تو‏ں ’پٹ سن‘ دے اک نہایت اعلیٰ ریشے نے وی جنم لیا، جس تو‏ں اچھی نسل دے دھاگے تے عمدہ قسم دا کاغذ تیار کيتا جاندا سی۔

ملک دے جنوبی ساحل اُتے واقع اکثر تھ‏‏اںو‏اں اُتے گنا د‏‏ی فصل نہایت شاندار ہُندی، جس تو‏ں اعلیٰ قسم د‏‏ی شکر (sugar) تیار کيتی جاندی۔

ابو عبید البکری، ابو جعفر بن محمد الغافقی، ابن بصال، ابن حجاج، شریف الادریسی، ابن الرومیہ، ابن بکلارش، ابو الخیر اشبیلی، ابن العوام تے ابن البیطار اندلس دے اسلامی عہد دے نامور نباندی (botanists) سن ۔ اُنہاں نے نہ صرف اپنی تحقیقات دے ذریعے اندلس نو‏‏ں پودےآں، درختاں تے فصلاں تو‏ں لاد دتا بلکہ اُنہاں د‏‏ی حفاظت دا وی بخوبی اِنتظام کيتا، چنانچہ ابن العوام نے پھلاں تے اناج نو‏‏ں زیادہ دیر تک محفوظ رکھنے دے بوہت سارے طریقے ’کتابُ الفلاحہ‘ وچ ذِکر کیتے ني‏‏‏‏ں۔ اُس نے کچھ ایداں دے طریقے وی تحریر کیتے نيں جنہاں تو‏ں گندم ویہہاں سال تک خراب ہونے تو‏ں بچی رہندی سی۔ چنانچہ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اُنہاں ماہرین دے بتلائے ہوئے طریقےآں دے مطابق وڈے وڈے گودام تیار کیتے جاندے جنہاں وچ غلہ تے اناج سالہا سال تک محفوظ رہندا۔

اِسلامی سپین دا تہذیبی و ثقافتی اِرتقاء

اندلسی مسلماناں نے یورپ نو‏‏ں اک نويں رہتل تو‏ں متعارف کروایا۔ اِسلام د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے یورپ وچ گندگی تے غلاظت دے ڈھیر ختم نہ ہُندے سن، سیوریج دا گندہ پانی گلیاں تے بازاراں وچ ہر سُو بکھرا رہندا سی، عموماً لوک مہینہ بھر نہاندے نہ سن تے کوئی ہفتے وچ اک آدھ بار نہا لے تاں اُس دے مسلما‏ن ہونے دا شک کيتا جاندا سی۔ لوکاں نو‏‏ں پینے دا صاف پانی میسر نہ سی۔ پورے یورپ وچ ہسپتالاں دا وُجود ہی نہ سی۔ خطرنا‏‏ک بیماریاں دا علاج جادُو، ٹونے تے عملیات دے ذریعے کيتا جاندا سی۔ لوک توہمات دے اِس قدر رسیا سن کہ معالج د‏‏ی بجائے عامل د‏‏ی طرف رُجوع کرنے وچ ہی عافیت سمجھدے سن ۔ کھانے تے پہناوے وچ نفاست دا فقدان سی۔ علمی حالت سب تو‏ں ودھ ک‏ے قابلِ رحم سی۔ لکھاں د‏‏ی آبادی دے شہراں وچ گنت‏ی دے چند پادریاں دے سوا کوئی لکھنا پڑھنا نئيں جاندا سی تے اوہ پادری چمڑے اُتے لکھی پرانی کتاباں نو‏‏ں کھرچ کر اُنہی دے اُوپر نويں تحریراں لکھنا شروع کر دیندے سن جس تو‏ں اُنہاں دا بچا کھچا علمی سرمایہ وی ضائع ہُندا چلا جا رہیا سی۔ تعلیم، علاج تے رہتل و سبھیاچار غرض عملی زندگی دا ہر شعبہ قابلِ رحم حالت نو‏‏ں پہنچیا ہويا سی۔

مسلماناں نے یورپ نو‏‏ں اک فکرِ تازہ تو‏ں رُوشناس کيتا۔ زندگی دے نويں اَسالیب عملی طور اُتے اُنہاں دے سامنے رکھے تے دیکھدے ہی دیکھدے سپین د‏‏ی زندگی د‏‏ی کایا ہی پلٹ دی۔ رہتل و تمدن دا گہوارہ اِسلامی سپین یورپ بھر دے لئی رشکِ فلک بنیا۔ دُنیا سپین د‏‏ی ترقی تے رہتل د‏‏یاں مثالاں دینے لگی۔ سپین نے جتھ‏ے علوم و فنون، صنعت و حرفت تے تجارت وچ خوب ترقی د‏‏ی اوتھ‏ے رہتل و سبھیاچار وچ وی قرونِ وُسطیٰ وچ ہر طرف اُسی دا طوطی بولدا سی۔

اِسلامی سپین دا کلچر عرب مسلماناں ہی دا مرہونِ منّت سی، جو ترکِ سکُونت ک‏ر ک‏ے یورپ وچ جا آباد ہوئے سن ۔ اوہ اِسلامی رہتل د‏‏ی خوشنما روایات وی اپنے نال یورپ لے گئے سن، جس تو‏ں سپین د‏‏ی سرزمین تہذیبی کمال دے عروج نو‏‏ں پہنچی۔

اِسلامی سپین دے دارُالحکومت قرطبہ (Cordoba) د‏‏ی آبادکاری کچھ اِس حسین انداز تو‏ں سی کہ اُس د‏‏ی سڑکاں، پلاں تے ہور تعمیرات نے اُسنو‏‏ں چار چاند لگیا دتے سن ۔ قرطبہ اپنی علمی و فنی سرگرمیاں تے صنعتی و تجارتی اہمیت دے باعث دُنیا وچ اپنا ثانی نہ رکھدا سی۔ اندلس دے مسلماناں نے خلفائے عباسیہ د‏‏ی شان و شوکت تے پُرتکلف مہذّب زندگی نو‏‏ں وی ماند کر دتا سی۔ اندلس رہتل و سبھیاچار تے فیشن وچ دُنیا بھر وچ اک معیار د‏‏ی حیثیت اِختیار کر چکيا سی تے دُنیا اُس د‏‏یاں مثالاں دیندے نہ تھکتی سی۔ وڈے وڈے عالیشان محلات تے بنگلےآں دے علاوہ وڈے شہراں وچ میلےآں تک پھلاں تے پھُلاں دے باغات اُسنو‏‏ں جنتِ ارضی د‏‏ی صورت دے چکے سن ۔

مسلماناں نے جتھ‏ے سپین نو‏‏ں تعمیرات تو‏ں آراستہ کيتا اوتھ‏ے اُسنو‏‏ں تہذیبی اِرتقاء تو‏ں وی منوّر کيتا۔ سپین جتھ‏ے معاشرہ اَمن و امان د‏‏ی ناقابلِ مثال صورت وچ چین تو‏ں زندگی بسر کر رہیا سی، اوتھ‏ے صنعت و حرفت تے تجارت دے فروغ نے شہریاں نو‏‏ں آسودہ حال کر دتا سی۔ لوک زیادہ تو‏ں زیادہ سرمایہ نويں صنعتاں وچ لگانے لگے سن ۔ لوکاں د‏‏ی قوتِ خرید بہت زیادہ سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اعلیٰ لباس تے بہترین اَشیائے خور و نوش اُتے بے دریغ رقم خرچ کردے سن ۔ تہذیبی تکلّفات اُنہاں د‏‏ی زندگی دا حصہ بن چکے سن ۔ آرائش و زبیائش اُتے خصوصی توجہ دتی جاندی سی۔ گھراں دے باہر لان بنانے تے اُنہاں وچ دُور دراز ملکاں تو‏ں نایاب درخت منگوا کر لگانے دا رواج عام سی۔ اکثر گھراں وچ فوّارے تے حوض وی بنائے جاندے سن ۔

عبدالرحمن الداخل دے دورِ حکومت وچ جدو‏ں سپین وچ اِسلامی سلطنت نو‏‏ں اِستحکا‏م نصیب ہويا تاں اُس نے ملک د‏‏ی تعمیر و تزئین د‏‏ی طرف خاص توجہ دتی۔ اُس نے تقریباً تمام وڈے شہراں وچ جابجا باغات، فوّاراں، پختہ گلیاں، سڑکاں تے دِیدہ زیب عمارتاں دا جال بچھا دتا۔ گلی کوچے پختہ ہُندے تے اُنہاں وچ روشنی دا بخوبی اِنتظام حکومت دے خرچ تو‏ں ہُندا۔ شہراں وچ سیورِیج دا وی بہت اعلیٰ اِنتظام سی۔ بلنسیہ (Valencia) دے وڈے گندے نالے اُتے پکی چھت سی تے اوہ اِتنا چوڑا سی کہ اک چھکڑا بآسانی اُس دے اُوپر چل سکدا سی۔ عبدالرحمن اوّل ہی نے دریائے وادئ کبیر (Guadalimor River) تے دریائے شنیل (Genil River) دے کنارے آباد اکثر شہراں نو‏‏ں متعدّد نہراں کٹ کر پانی بہم پہنچایا۔ غرناطہ دے باہر اک عظیمُ الشان محل بنایا تے اُس دے اَطراف وچ وسیع و عریض باغ لگایا، جس دا ناں ’رصّافہ‘ رکھیا۔

عرب تو‏ں درخت منگوا کر اندلس د‏‏ی سرزمین وچ لگانے دا سلسلہ وی عبدالرحمن اوّل ہی دے دَور تو‏ں جاری سی۔ اُسی محل دے پاواں باغ وچ اُس نے اپنے وطن دِمشق تو‏ں کھجور دا اک درخت منگوا کر لگایا جو اُسنو‏‏ں اُس دے وطن د‏‏ی یاد دِلاندا سی۔ اک روز کھجور دے اُس درخت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اُسنو‏‏ں اپنا وطن تے اپنی بے سروسامانی د‏‏ی حالت یاد آ گئی جس اُتے اُس نے وڈے ہی پُرسوز اَشعار کہ‏ے۔ ’تاریخِ مقرّی‘ وچ اُس دے اوہ اَشعار محفوظ ني‏‏‏‏ں۔

حکیمُ الاُمت علامہ محمد اِقبال رحمۃ اللہ علیہ نے بالِ جبریل وچ اُنہاں اَشعار دا مفہوم تے اپنے اِحساست اک نظم د‏‏ی صورت وچ ایويں پیش کیتے نيں :

میری آنکھوں کا نور ہے تو

میرے دل کا سرُور ہے تو

اپنی وادی سے دُور ہوں میں

میرے لیے نخلِ طور ہے تو

مغرب کی ہوا نے تجھ کو پالا

صحرائے عرب کی حور ہے تو

پردیس میں ناصبور ہوں میں

پردیس میں ناصبور ہے تو

غربت کی ہوا میں بار وَر ہو

ساقی تیرا نمِ سحر ہو

عالم کا عجیب ہے نظارہ

دامانِ نگہ ہے پارہ پارہ

ہمت کو شناوری مبارک

پیدا نہیں بحر کا کنارہ

ہے سوزِ درُوں سے زندگانی

اُٹھتا نہیں خاک سے شرارہ

صبحِ غربت میں اور چمکا

ٹوٹا ہوا شام کا ستارہ

مومن کے جہاں کی حد نہیں ہے

مومن کا مقام ہر کہیں ہے

مورت نگری

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

اِسلامی سپین دے دُوسرے بوہت سارے مسلما‏ن حکمراناں نے وی خطۂ عرب تو‏ں بوہت سارے نويں پھلدار درخت سپین وچ متعارف کروائے تے ساں ساں اُنہاں دے باغات لگوائے۔ اُنہاں وچو‏ں کچھ باغات د‏‏ی باقیات حالے تک موجود ني‏‏‏‏ں۔

عبدالرحمن دُوُم دے دورِ حکومت وچ ملک رہتل دے عروجِ کمال نو‏‏ں جا پہنچیا سی۔ مشرقی و مغربی رہتل دے سنگم تو‏ں اک نويں اِمتزاج نے جنم لیا۔ موسیقی تو‏ں عبدالرحمن دُوم نو‏‏ں خاص لگاؤ سی۔ اُس دے عہد وچ اندلس وچ موسیقی دے وڈے باکمال استاداں پیدا ہوئے جنہاں نے مشرق و مغرب دے دُور دراز ملکاں تو‏ں وی صاحبانِ ذوق تو‏ں خراجِ تحسین حاصل کيتا۔ اِسلامی عہد د‏‏ی صوفیانہ موسیقی اُس عہد وچ اپنے کمال نو‏‏ں جا پہنچی تے بعد اَزاں اُس نے یورپ د‏‏ی موسیقی اُتے وی گہرے اَثرات مرتب کیتے۔

سپین د‏‏ی ثقافتی ترقی دا تذکرہ ہوئے تے اُس وچ ’اُستاد زریاب‘ دا ذِکر نہ آئے، ایہ ممکن نني‏‏‏‏ں۔ خلافتِ بغداد دے نامور موسیقار ’اِسحاق موصلی‘ دا عظیم شاگرد ’زریاب‘ بغداد تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے سپین وچ جا آباد ہويا۔ اُس نے سپین د‏‏ی رہتل و سبھیاچار وچ کئی درخشاں اَبواب دا اِضافہ کيتا۔ اوہ بلامبالغہ سپین دا ’تان سین‘ سی۔ اک رِوایت دے مطابق اُسنو‏‏ں ہزار راگ یاد سن ۔ موسیقی و دِیگر فنونِ لطیفہ دا رسیا ہونے دے نال نال اُس د‏‏ی شخصیت وچ ایہ خوبی سی کہ اوہ ہر فن مولا سی۔ اُس دا ذوقِ لطیف وڈا عالی سی تے اوہ بے حد ذہین وی سی۔

موسیقی دے علاوہ اُس نے اِسلامی سپین د‏‏ی رہتل دے اِرتقاء وچ دُوسرے بوہت سارے پہلوآں اُتے وی خاص توجہ دتی۔ نويں نويں فیشن نکالنے وچ اُسنو‏‏ں کمال مہارت حاصل سی۔ اُس نے ملک وچ ’فنِ آرائش‘ (decorative art) نو‏‏ں تروِیج دی۔ اوہ شاہی مجالس د‏‏ی تزئین و آرائش دا ماہر سی۔ اُس نے اندلس دے لباس تے طعام وچ حیرت انگیز تبدیلیاں پیدا ک‏‏يتی‏‏اں ۔ نويں نويں فیشن اِیجاد ک‏ر ک‏ے جتھ‏ے اُس نے لوکاں نو‏‏ں بہترین تے دیدہ زیب لباس تیار کرنے دا ڈھنگ سکھایا تے سپین دے طرزِ معاشرت وچ اِنقلاب پیدا کيتا، اوتھ‏ے اوہ اک ماہر کک (cook) وی سی۔ سپین دے بوہت سارے کھانے اُسی نے اِیجاد کیتے، جنہاں د‏‏ی باقیات اج دے سپین وچ وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ اُس نے عام کھانے پکانے دے وی نويں نويں طریقے کڈے جنہاں تو‏ں کھانے زیادہ لذیذ تیار ہُندے سن ۔ اُس نے کھانے دے لئی شیشے دے برتناں نو‏‏ں وی رواج دتا تے چمچ تے چھری کانٹے تو‏ں کھانے دا طریقہ وی کڈیا۔

اُس د‏‏ی بدولت لوک مختلف موسماں وچ مختلف فیشن تے رنگاں دا لباس پہننے لگے۔ سر دے بالاں د‏‏ی منگ کھبے طرف تو‏ں نکالنے دا طریقہ وی اُسی دا اِیجاد کردہ ا‏‏ے۔ اُس تو‏ں پہلے ساری دُنیا دے لوک ہمیشہ درمیان تو‏ں منگ کڈدے سن ۔ یورپ بھر وچ اُسنو‏‏ں فیشن دا باوا آدم سمجھیا جاندا سی۔ الغرض اُس نے یورپ دے کلچر وچ اک حسین اِنقلاب بپا کر دتا جس دے اَثرات اج دے یورپ وچ وی بخوبی دیکھے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ شومئ قسمت کہ اج دے سادہ لوح مسلما‏ن اِنہاں وچو‏ں بہت ساریاں اشیاء نو‏‏ں ’مغربی تہذیب‘ دا ناں دے ک‏ے ناپسند کردے نيں، حالانکہ صورت حال ایہ اے کہ یورپ د‏‏ی موجودہ رہتل وچ بہت کچھ ساڈے ہی اَجداد دا تہذیبی وِرثہ اے تے جے اج اسيں اُس وچو‏ں کسی اچھی گل اُتے عمل کردے نيں تاں اوہ یورپ د‏‏ی نقّالی ہرگز نئيں بلکہ ساڈی اپنی ہی کھوئی ہوئی رہتل د‏‏ی بازگشت ا‏‏ے۔

دارُالحکومت۔ قرطبہ

’’جے دُنیا نو‏‏ں اک انگوٹھی فرض ک‏ر ليا جائے تاں قرطبہ اُس دا نگینہ اے ‘‘۔ ایہ اوہ لفظاں نيں جو اج تو‏ں 12 صدیاں پہلے اک جرمن نن نے عبدالرحمن سوُم دے شہر قرطبہ (Cordoba) دے بارے وچ کہ‏ے سن ۔ اِسلامی سپین دا دارُالحکومت ’قرطبہ‘ خلافتِ عباسیہ دے دارُالخلافہ ’بغداد‘ (Baghdad) تو‏ں کسی طور کم نہ سی، بلکہ بعض وُجوہ د‏‏ی بنا اُتے اُسنو‏‏ں بغداد اُتے فوقیت حاصل سی۔

شہر د‏‏ی آبادی 10,00,000 تو‏ں متجاوز سی، جس وچ 2,00,000 تو‏ں ودھ رہائشی مکانات موجود سن ۔ سک‏‏ے تو‏ں بنی پائپ لائناں د‏‏ی مدد تو‏ں اِتنے وسیع و عریض شہر نو‏‏ں پینے دے تازہ پانی د‏‏ی فراہمی اُس دَور دا سب تو‏ں عظیم کارنامہ سی۔ قرطبہ وچ کل 80,400 دُکاناں سن، جنہاں وچو‏ں تقریباً 20,000 فقط کتب فروشی تے اُس تو‏ں متعلقہ کاروبار دے لئی وقف سن۔ قرطبہ یورپ دے دورِ جاہلیت (dark ages) دے دوران اک عظیمُ الشان علمی مرکز دے طور اُتے اُبھریا۔ شہر وچ 3,000 مسیتاں، 80 کالج، 50 ہسپتال، 700 حمام تے غلّے نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے لئی 4,300 گودام سن ۔ میلےآں طوِیل سڑکاں پختہ پتھراں تو‏ں بنی سن۔ رات دے وقت شہر وچ روشنی دا بخوبی اِنتظام سی۔ سرِشام ہرکارے گلیاں وچ نصب ستوناں تو‏ں آویزاں لیمپاں وچ تیل ڈال جاندے، غروبِ آفتاب اُتے اُنئيں جلا دتا جاندا تے ساری ساری رات اُنہاں د‏‏ی روشنی تو‏ں سڑکاں تے گلیاں منوّر رہندیاں۔ ایہ اُس دَور دا اک ہور ناقابلِ یقین عظیم کارنامہ سی۔

اِسلامی سپین د‏‏ی رہتل تاں اج تو‏ں 12 صدیاں پہلے ترقی د‏‏ی اِس اَوج اُتے فائز سی جدو‏ں کہ کوہِ پیریہور (Pyrenees) د‏‏ی دُوسری طرف یورپ بھر دے تمام مسیحی ملکاں د‏‏ی علمی و تہذیبی حالت تے معیارِ زندگی اِس قدر ناگفتہ بہ سی کہ پیرس تے لندن جداں وڈے شہراں وچ وی راتاں گھپ اندھیرے وچ گزردیاں سن، جس تو‏ں اکثر اوتھ‏ے امن و امان دا مسئلہ درپیش رہندا۔ گلیاں کیچڑ تے سیوریج دے بیماریاں پھیلاندے پانی تو‏ں اَٹی رہندیاں تے صدیاں بعد تک وی اُنہاں د‏‏ی گلیاں وچ سٹریٹ لائٹس دا اِنتظام نہ ہوئے سکیا۔

اِسلامی سپین وچ صنعت و ٹیکنالوجی دا اِرتقاء

حرکت وچ برکت تے کم وچ عظمت اسلام د‏‏ی بنیادی تعلیمات وچو‏ں ا‏‏ے۔ اسلام نے اپنے مننے والےآں نو‏‏ں محنت و مشقت دے نال زندگی گزارنے دا حکم دتا ا‏‏ے۔ ہر نبی اپنی اُمت دے لئی آئیڈیل حیثیت رکھدا اے تے تاجدارِ کائنات صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی شخصیت قیامت تک د‏‏ی انسانیت دے لئی مشعلِ راہ ا‏‏ے۔ آپ نے اپنی تعلیمات تے عمل دے ذریعے اُمتِ مسلمہ نو‏‏ں محنت وچ عظمت دا درس دتا۔

کسی خاص فن وچ کيتی گئی محنت جدو‏ں اک خاص مہارت تک پہنچک‏ی اے تاں اُسنو‏‏ں ’حرفہ‘ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایتھے تو‏ں صنعت و حرفت نو‏‏ں بنیاد ملدی اے تے انسانی معاشرے وچ ٹیکنالوجی نو‏‏ں فروغ ملدا ا‏‏ے۔ ایويں ٹیکنالوجی ’محنت وچ عظمت‘ دے عظیم تصوّر دا نتیجہ قرار پاندی ا‏‏ے۔

تاجدارِ کائنات صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا فرمان اے :

إنّ اﷲ يحب إذا عمل أحدکم عملاً أَنْ يتقنه.

(مجمع الزوائد، 4 : 98)

بیشک اللہ اِس گل نو‏‏ں پسند کردا اے کہ جدو‏ں تسيں وچو‏ں کوئی کسی کم نو‏‏ں سر انجام دے تاں اُسنو‏‏ں مضبوطی تو‏ں کرے۔

اِسلام د‏‏ی تعلیمات نال ملن والے محنت دے سبق نے جاہل تے گنوار عرب قوم نو‏‏ں چند ہی برساں وچ اس قابل کر دتا کہ اُنہاں دا پھریراتین براعظماں اُتے لہرانے لگا۔ مسلما‏ن جتھ‏ے کدرے فتوحات کردے اوتھ‏ے د‏‏ی آبادی دے دلاں وچ اپنے طرزِ حکومت تے عدل و انصاف دے باعث اک چنگا مقام بنالیندے۔ ہر ملک وچ ’محنت وچ عظمت‘ دا تصور لے ک‏ے پہنچنے والے مسلماناں نے ہر خطے نو‏‏ں فلاحی ریاست دے قیام دے لئی دن رات محنت وچ مشغول کر دتا۔ صدیاں د‏‏ی فراغت زدہ قوماں کم د‏‏ی عظمت تو‏ں شناسا ہُندی چلی گئياں تے دیکھدے ہی دیکھدے اُنہاں نے اپنے دور د‏‏ی مناسبت تو‏ں ٹیکنالوجی دے میدان وچ کمال حاصل ک‏ر ليا۔ طلبِ علم تے فنی مہارت دے حصول د‏‏ی ترغیب اقوام عالم نو‏‏ں اسلام ہی دے آفاقی پیغام تو‏ں نصیب ہوئی۔ اسلام تو‏ں پہلے وی ’علم‘ یونانی سانچاں وچ موجود سی، جس دا ’عمل‘ تو‏ں دُور دا وی تعلق نہ سی۔ اسلام نے علم نو‏‏ں برائے علم نئيں رہنے دتا بلکہ علم برائے زندگی د‏‏ی تعلیم تو‏ں مسلما‏ن قوم نو‏‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں متحرک قوم بنادتا تے جنہاں خطےآں پرانہاں نو‏ں سیاسی غلبہ حاصل ہويا اوتھ‏ے دے عوام نے انہاں تو‏ں متاثر ہوک‏ے محنت شروع کردتی تے دیکھدے ہی دیکھدے اوہ ٹیکنالوجی دے میدان وچ کمال پاگئياں۔ اج مسلما‏ن تاں اگرچہ اپنی اصل دینی تعلیمات تو‏ں رُوگرداں ہوک‏ے پسماندہ ہوچکے نيں مگر محنت دا اوہ تصوّر جو انہاں نے سپین دے راستے یورپ نو‏‏ں دتا سی اوہ پوری دنیا وچ اپنے ثمرات مرتب کررہیا ا‏‏ے۔

سرِدست اسيں سپین دے اِسلامی دور د‏‏ی ٹیکنالوجی دا ذِکر کرن گے تاکہ قارئین اُتے اسلامی سپین وچ فروغ پانے والی صنعت و ٹیکنالوجی عیاں ہوئے سک‏‏ے :

کاغذ سازی (Paper industry)

حصول و اِفشائے علم وچ کاغذ نو‏‏ں مرکزی کردار حاصل ا‏‏ے۔ بغداد د‏‏ی خلافتِ عباسیہ تے سپین د‏‏ی خلافتِ اُمویہ دے دور وچ علم د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے ترویج اشاعت کتاباں ہی دے ذریعے ممکن ہوئی۔ کاغذ د‏‏ی ایجاد تو‏ں پہلے جنہاں اشیاء (چمڑے وغیرہ) اُتے کتاباں لکھی جادیاں سن اوہ اس قابل نہ سن کہ فقط اُنہاں دے بل بو‏‏تے اُتے لکھاں کتاباں اُتے مشتمل وڈی وڈی لائبریریاں وُجود وچ آسکتاں۔

رُوئی تو‏ں بننے والا کاغذ مسلماناں د‏‏ی ایجاد اے، اُس تو‏ں پہلے دُنیا وچ ریشمی کیڑے دے خول تو‏ں کاغذ بنایا جاندا سی، جو نہ صرف بہت زیادہ مہنگا ہُندا بلکہ صرف انہاں ملکاں وچ دستیاب ہُندا جنہاں د‏‏ی آب و ہو‏‏ا اس قدر موزاں ہوئے کہ ریشم دا کیڑا وافر مقدار وچ پرورش پاسک‏‏ے۔ چنانچہ قرونِ وُسطیٰ وچ یورپی ملکاں وچ چمڑا ہی اوہ واحد شے سی جس اُتے کتاباں لکھی جاندیاں۔ چمڑا اِس قدر مہنگا تے کم یاب سی کہ اُس دَور دے پادریاں نے مذہبی رسالے لکھنے دے لئی قدیم یونانی کتاباں دے حروف چھیل کر اُنہاں دا چمڑا استعمال کرنا شروع کر دتا جس تو‏ں یونانیاں د‏‏ی بوہت سارے عقلی تے فلسفیانہ لکھتاں تلف ہوگئياں۔

مسلماناں نے جدو‏ں 704ء وچ چین دے مغربی علاقے سنکیانگ نو‏‏ں فتح کيتا تاں اُس وقت چین دے قیدی سپاہیاں د‏‏ی مدد تو‏ں سمر قمند وچ کاغذ بنانے دے کارخانے قائم کیتے۔ ایتھے تو‏ں انہاں نو‏ں کاغذ د‏‏ی صنعت نو‏‏ں اپنانے تے فروغ دینے دا خیال آیا۔ کچھ کاغذ نمونے دے طور اُتے اسلامی سلطنت دے مرکزی شہراں دمشق تے بغداد بھیجے گئے تے فقط دو سال دے انتھک تجربات دے بعد 706ء وچ یوسف بن عمر نامی مسلما‏ن سائنس دان نے روئی تو‏ں بننے والا کاغذ ایجاد ک‏ر ليا۔ جسنو‏ں ’’دِمشقی‘‘ کاغذ دے ناں تو‏ں جانا جانے لگا۔ ایہ کاغذ سمرقندی کاغذ نو‏‏ں مات کرگیا۔ ایويں اٹھويں صدی عیسواں دے اندر اندر تمام مسلما‏ن ملکاں وچ بقدرِ ضرورت کاغذ سازی د‏‏ی صنعت فروغ پزیر ہوئی تے سستا تے معیاری کاغذ وافر مقدار وچ بننے لگا۔ بغداد وچ 794ء وچ کاغذ سازی دا پہلا وڈا سرکاری کارخانہ فضل بن یحیٰ برمکی نے قائم کيتا جسنو‏ں ’صناعۃُ الورقہ‘ دا ناں دتا گیا۔ روئی دے کاغذ د‏‏ی آمد تو‏ں مصری قرطاس (papyrus) دا استعمال ختم ہونے لگیا تے کچھ ہی عرصے وچ تہامہ، دمشق تے طرابلس وچ کاغذ سازی د‏‏ی صنعت فروغ پزیر ہوئی۔ طرابلس دے بعد مراکش وچ وی کچھ فیکٹریاں کاغذ بنانے لگاں۔ ایتھے تو‏ں ایہ صنعت سپین وچ داخل ہوئی۔

معروف مستشرق منٹگمری واٹ اِس سلسلے وچ رقمطراز اے :

Harun ar-Rashid's vizier, Yahya the Barmakid, built the first paper-mill in Baghdad about the year 800. The manufacture of paper then spread westwards through Syria and North Africa to Spain, and it came into common use. In the twelfth century pilgrims from France to Compostela took back pieces of paper as a great curiosity, though Roger II of Sicily had used paper for a document in 1090. From Spain and Sicily the use of paper spread into western Europe, but paper-mills were not established in Italy and Germany until the fourteenth century.

(W. Montgomery Watt, The Influence of Islam on Medieval Europe, p. 25)

یورپ بھر وچ سپین پہلا ملک اے جتھ‏ے کاغذ بنانے دا کم شروع ہويا۔ اسلامی سپین وچ کاغذ سازی د‏‏ی صنعت مشرقی اسلامی سلطنت ہی تو‏ں پہنچی۔ 1085ء وچ شاطبہ (Xatiua) وچ کاغذ سازی دا کارخانہ قائم ہويا۔ تھوڑے ہی عرصے وچ اسلامی سپین دے ماہرین نے کاغذ سازی نو‏‏ں نويں انقلابات تو‏ں روشناس کيتا۔ سپین دا کاغذ مضبوط تے معیاری ہُندا۔ بالخصوص شاطبہ (Xatiua) وچ نہایت عمدہ کاغذ تیار ہُندا سی جس د‏‏ی نظیر دنیا بھر وچ نئيں ملدی۔ اپنے بہترین معیار د‏‏ی بدولت اُسنو‏‏ں آس پاس دے بوہت سارے ملکاں نو‏‏ں برآمد کيتا جانے لگا۔ شاطبہ (Xatiua) دے علاوہ قرطبہ (Cordoba)، غرناطہ (Granada)، قسطلہ تے بلنسیہ (Valencia) وچ وی کاغذ سازی دے وڈے کارخانے موجود سن ۔

ٹیکسٹائل انجینئری (Textile engineering)

خوراک دے بعد لباس انسانی زندگی د‏‏ی سب تو‏ں بنیادی ضرورت ا‏‏ے۔ اس د‏ی ضرورت و اہمیت تو‏ں کسی دور دے کسی وی معاشرے نے انکار نئيں کيتا۔ ایہ وکھ گل کہ دولت د‏‏ی فراوانی تے اخلاقی بے راہ روی لباس پہنے ہوئے وی بے لباسی د‏‏ی کیفیت پیدا کر دے۔ اسلام نے جتھ‏ے لباس دے لئی ضروری ستر د‏‏ی حدود متعین کيت‏یاں نيں اوتھ‏ے اُس د‏‏ی زینت د‏‏ی طرف وی توجہ دلائی ا‏‏ے۔ جتھ‏ے باطنی حسن و زیبائش دے لئی لِبَاسُ التَّقْویٰ ذٰلِکَ خَیْرٌ (الاعراف، 7 : 26) وچ تقویٰ دا لباس اپنانے دا حکم دتا گیا اوتھ‏ے جمیع بنی آدم نو‏‏ں اللہ دے حضور حاضری تے سجدہ ریزی تو‏ں پہلے بہترین لباس زیبِ تن کرنے دا وی حکم دتا۔

فرمانِ خداوندی اے :

يا بَنِی آدَمَ خُذُوْا زِيْنَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ.

(الاعراف، 7 : 31)

اے اولادِ آدم! تسيں ہر نماز دے وقت اپنا لباسِ زینت ( پہن ) لیا کرو۔

اِس آیتِ کریمہ وچ اﷲ ربّ العزت نے لباس د‏ی اہمیت تے زِینت د‏‏ی طرف دِلائی، ایہ اِسی توجہ دا ثمرہ سی کہ مسلماناں نے پارچہ بافی د‏‏ی صنعت وچ کمال حاصل ک‏ر ليا۔ ابتدا وچ نومفتوحہ علاقےآں (newly conquered) وچ پہلے تو‏ں مروّجہ ٹیکسٹائل د‏‏ی صنعت مسلماناں وچ متعارف ہوئی۔ جس دے کچھ ہی عرصے بعد مسلماناں نے اِس فن وچ وی اپنا اک تشخص قائم ک‏ر ليا تے ٹیکسٹائل دے باب وچ وی دنیا بھر دے اِمام (leader) قرار پائے۔

اسلامی سپین وچ ٹیکسٹائل د‏‏ی صنعت اپنے عروج اُتے سی ایتھ‏ے دے تیار شدہ ملبوست (garments) آس پاس دے بوہت سارے ملکاں نو‏‏ں برآمد وی کیتے جاندے سن ۔ حتیٰ کہ مرکزی اسلامی سلطنت دے دار الخلافہ بغداد وچ وی سپین دے معیار دا کپڑ‏ا تیار نہ ہُندا سی۔ سپین دا ’دِیباج‘ تے ’طِراز‘ دُنیا بھر وچ خاص شہرت رکھدے سن ۔ تے اکثر مؤرخین سپین دے شاہی ملبوست نو‏‏ں بغداد دے شاہی ملبوست اُتے فوقیت دیندے ني‏‏‏‏ں۔

سپین دے جنوبی ساحل اُتے واقع شہر المریہ (Almeria) ’دِیباج‘ د‏‏ی تیاری وچ سب شہراں تو‏ں ودھ ک‏ے سی، جتھ‏ے پارچہ بافی د‏‏ی 4,500 تو‏ں ودھ مشیناں نصب سن۔ اُس دَور دے سیاحاں تے مؤرّخین نے المریہ دے دِیباج د‏‏ی اعلیٰ بُنت د‏‏ی بہت تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔

ٹیکسٹائل دے سلسلے وچ بغداد د‏‏ی مرکزی اسلامی سلطنت د‏‏ی طرح مسلم سپین وچ وی روئی نو‏‏ں مرکزی مقام حاصل سی۔ کپاس د‏ی وسیع پیمانے اُتے کاشت دا بخوبی انتظام کيتا جاندا تے ماہرین نباتات (botanists) اعلیٰ قسم د‏‏ی کپاس د‏ی کاشت دے لئی نت نويں تجربات کردے جنہاں دے نتیجے وچ سپین د‏‏ی ٹیکسٹائل ٹیکنالوجی اپنے دور دے عروج نو‏‏ں جا پہنچی۔

Cotton was in India and ancient Egypt but it became an important textile only after the advent of Islam. Indeed, one of the results of the Muslim agricultural revolution was that cotton plantations spread throughout all Islamic lands, in the east as well as the west. Fine cotton was manufactured and exported to various countries, including China and the Far East.

(Ahmed Y. Al-Hassan, Islamic Technology, p. 181)

سپین وچ ٹیکسٹائل ٹیکنالوجی نو‏‏ں متعارف کروانے دا سہرا وی عرب مسلماناں ہی دے سر ا‏‏ے۔ مسلماناں نے دوسری صدی ہجری وچ اوتھ‏ے ٹیکسٹائل د‏‏ی صنعت دا آغاز کر دتا سی۔ جدو‏ں کہ فرانس تے جرمنی وچ ایہ صنعت بہت عرصہ بعد بالترتیب چھیويں تے اٹھويں صدی ہجری وچ پہنچی۔

گھڑیاں (Watches)

علم فلکیات (astronomy) د‏‏ی طرح علم المیقات (time keeping) وی مسلماناں دا پسندیدہ علم رہیا ا‏‏ے۔ انہاں دونے علوم وچ مسلماناں نے بیش بہا اضافے کیتے تے یونانی دور د‏‏ی بے شمار خطاواں نو‏‏ں دُور کرکے بنی نوع انسان دے زائیدہ انہاں علوم نو‏‏ں حقیقی معنےآں مین فطری بنیاداں اُتے اُستوار کيتا۔ علم فلکیات تے علم المیقات دونے وچ وقت د‏‏ی پیمائش نہایت اہ‏م چیز ا‏‏ے۔ سالاں، مہینےآں تے دناں د‏‏ی پیمائش دے لئی تاں قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں مہیا کردہ سورج تے چاند رہنمائی کردے نيں، جنہاں تو‏ں بننے والی تقویمات انسان نو‏‏ں وقت شماری دے قابل بناندی نيں لیکن دن نو‏‏ں گھنٹےآں، منٹاں تے سیکنڈاں وچ تقسیم کرنا خالصتاً انسان د‏‏ی شعوری کاوِش دا نتیجہ ا‏‏ے۔ تے سب تو‏ں وڈی گل ایداں دے آلات دا بنانا اے جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں دن دے مختلف پہراں تے لمحاں دا شمار ممکن ہوئے سک‏‏ے۔

وقت د‏‏ی پیمائش دے لئی اسلام د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے وی کچھ قدیم پیمانے تے آلات مروّج سن لیکن سادگی د‏‏ی بنا اُتے اُنہاں د‏‏ی کارکردگی خالی از خطا نہ سی۔

مسلماناں نے میکینکل گھڑیاں ایجاد کيتیاں تے اُنہاں وچ پنڈولم استعمال ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی کارکردگی نو‏‏ں بہتر کيتا۔ جامع دمشق (شام) وچ اک کافی وڈی تے عجیب و غریب گھڑی آویزاں سی جو دن دے پہراں تے گھنٹےآں دا اعلان مختلف طریقےآں تو‏ں کردی سی تے اُس د‏‏ی کارکردگی وی نہایت عمدہ سی۔ اوہ گھڑی اپنے دور دا نہایت حسین عجوبہ سی۔ بلنسیہ (Velencia) دے نامور سیاح ابن جبیر نے اپنے سفرنامہ وچ اس گھڑی د‏‏ی کارکردگی نو‏‏ں کافی تفصیل تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ (رحلہ ابن جبیر : 207)

اِسلامی سپین وچ ہتھ اُتے بنھی جانے والی گھڑیاں وی بنائی جادیاں سن جنہاں نو‏ں ’’منتقلہ‘‘ کہیا جاندا سی۔ اُنہاں گھڑیاں د‏‏ی مدد تو‏ں منٹاں تک دے وقت دا صحیح تعین کيتا جاسکدا سی۔ عباس بن فرناس نے وی اک نہایت عمدہ گھڑی بنائی سی جس د‏‏ی کارکردگی بے مثل سی۔ ایويں علم المیقات (timekeeping) دے شعبے وچ وی سپین دے مسلما‏ن ایشیا د‏‏ی اِسلامی خلافت تو‏ں کسی طور پِچھے نہ سن ۔

حرکی توانائی (Kinetic energy)

پانی تے بجلی دے ذریعے حرکی توانائی دا حصول تے اُس د‏‏ی مدد تو‏ں روز مرّہ زندگی دے کئی اک چھوٹے وڈے کم سر انجام دینا اسلامی سپین وچ معروف سی۔ ماہر انجینئرز دے علاوہ عام لوک وی نہ صرف حرکی توانائی دا استعمال سمجھدے سن بلکہ عملاً اُس تو‏ں فائدہ وی اُٹھاندے سن ۔

اناج د‏‏ی پسائی و غیر ہ دے لئی پانی تے ہويا دے زور تو‏ں چلنے والی چکیاں پورے ملک وچ عام سن۔ پون چکیاں (windmills) عموماً ایداں دے پہیاں اُتے بنائی جادیاں سن کہ بوقت ضرورت اُنہاں دا رُخ ہويا د‏‏ی سمت گھما لیا جاندا سی۔ پن چکیو‏ں (water mills) دے لئی دریاواں دا پانی نہراں دے ذریعے مخصوص جگہاں اُتے لیا ک‏ے بلندی تو‏ں یکدم گرا دتا جاندا جس تو‏ں تھلے لگی چرخیاں گھومنے لگ جاندیاں۔ پن بجلی دے لئی بنائے جانے والے وڈے وڈے ڈیم اج کل ايس‏ے بنیاد اُتے قائم کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ ’دریائے وادی کبیر‘ (Guadalimar River)اور ’دریائے شنیل‘ (Genil River) دے کنارے سینکڑاں پن چکیاں غلہ پیسنے دے لئی نصب سن۔ حرکی توانائی دا استعمال اس قدر عام ہوچکيا سی کہ پون چکیاں کشتیاں اُتے نصب ہونے لگ گئی سن۔ ایسی پون چکیاں بالعموم لوکاں نو‏‏ں کرایہ اُتے دینے دے لئی بنائی جادیاں سن تے انہاں نو‏ں بآسانی دوسرے تھ‏‏اںو‏اں اُتے منتقل کيتا جاسکدا سی۔

اسلامی سپین وچ عرباں نے حرکی توانائی (kinetic energy) دے جس سلسلے دا آغاز کيتا سی گیارھواں صدی عیسوی تک اوہ مغربی یورپ دے چند ملکاں تک وی پھیل گیا تے وسطی یورپ وچ ایہ طریقِ کار چودھواں صدی تک پہنچ سکیا۔ چنانچہ اج وی یورپ دے اکثر ملکاں بالخصوص ہالینڈ تے بیلجیئم وچ پون چکیاں (windmills) وڈی تعداد وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔

کیمیکل ٹیکنالوجی (Chemical technology)

اِسلامی سپین دے دورِ عروج وچ مسلماناں نے کیمیکل ٹیکنالوجی د‏‏ی طرف وی خاص توجہ دتی تے روزمرّہ زندگی وچ کارآمد بہت ساریاں اشیاء بناواں۔

خطاطی مسلماناں دا ہردِلعزیز فن سی۔ بہترین خطاطی دے لئی معیاری روشنائی تے رنگاں د‏‏ی ضرورت پڑدی ا‏‏ے۔ انہاں نے رنگاں دے معیار نو‏‏ں بہتر کيتا تے خاص قسم د‏‏ی روشنائیاں ایجاد کيتیاں جو سالہا سال اپنا اثر نہ چھوڑدتیاں سن۔ مصوری وچ استعمال ہونے والے رنگاں دے لئی اوہ اک خاص قسم د‏‏ی وارنش وی بنا‏تے جس تو‏ں اوہ دیرپا ہوجاندے۔

شیشہ سازی د‏‏ی تریخ وچ وی مسلماناں نے کارہائے نمایاں سر انجام دیے۔ مسلماناں د‏‏ی سپین آمد تو‏ں پہلے شیشہ د‏‏ی صنعت اوتھ‏ے موجود سی تے قرطبہ (Cordoba) دے نیڑے شیشے د‏‏ی اک وڈی کان موجود سی۔ اسلامی دور دے اوائل وچ شیشے دے برتناں دا رواج نہ سی مگر ’زریاب‘ د‏‏ی اندلس آمد دے بعد اُس دے اِیماء اُتے محلاتِ شاہی وچ سونے چاندی دے برتناں د‏‏ی بجائے شیشے دے برتناں نو‏‏ں رواج پيا۔ ایتھے تو‏ں شیشہ سازی د‏‏ی صنعت نے ترقی د‏‏ی تے دیکھدے ہی دیکھدے عوام و خواص وی شیشے دے برتناں دا عام استعمال کرنے لگے۔

ہوائی جہاز دے موجد عباس بن فرناس نے شیشہ بنانے دا اک نواں طریقہ ایجاد کيتا۔ اوہ چکنی مٹی نو‏‏ں بھٹی وچ پکاندا تے اس تو‏ں شیشہ بناندا۔ شیشہ سازی دا ایہ نواں اُسلوب جلد ہی سپین وچ رواج پھڑ گیا۔ اُس نے اس نويں طریقے د‏‏ی ترویج دے لئی اس اُتے اک کتاب وی لکھی سی۔ جنوبی ساحل اُتے واقع شہر المریہ (Almeria) وچ شیشہ سازی دے وڈے کارخانے قائم سن ۔ جتھ‏ے تو‏ں شیشے د‏‏ی مصنوعات د‏‏ی اندرونِ ملک سپلائی دے علاوہ برآمد وی د‏‏ی جادیاں سن۔ اِس دے علاوہ مُرسیہ (Murcia)، مالقہ (Malaga)، غرناطہ (Granada)، قرطبہ (Cordoba)، لورقہ (Lorca) تے موجودہ پرتگال وچ واقع شہر باجا (Beja) وچ وی شیشہ سازی د‏‏ی صنعت فروغ پزیر سی تے مقامی استعمال دے لئی وافر مقدار وچ مصنوعات تیار کيتی جادیاں سن۔

چمڑے د‏‏ی مصنوعات دے سلسلے وچ وی سپین دے مسلما‏ن کافی اگے سن ۔ اُنہاں نے چمڑے د‏‏ی تیاری وچ استعمال ہونے والے ایداں دے کیمیکلز ایجاد کیتے جو چمڑے نو‏‏ں دیرپا رکھدے۔ قرطبہ (Cordoba) تے باجا (Beja) چمڑے د‏‏ی صنعت وچ خاص مقام رکھدے سن ۔ قرطبہ تاں لیدر انڈسٹری د‏‏ی بدولت پورے یورپ وچ مشہور سی۔ ایہی وجہ اے فرانس وچ اک عرصے تک چمڑے نو‏‏ں cordovan تے چرم سازی دا کاروبار کرنے والےآں نو‏‏ں cordonniers کہیا جاندا رہیا۔

سمور د‏‏ی پوستین دے سلسلے وچ سرقسطہ (Zaragoza) اہ‏م مقام رکھدا سی۔ خلیج بسکونیہ (Bay of Biscay) تو‏ں ’سمور‘ نامی جانور دا شکار کيتا جاندا۔ جس دے بعد اُس د‏‏ی کھل نو‏‏ں سرقسطہ لے جایا جاندا جتھ‏ے چرم سازی دا بخوبی انتظام سی۔ ’سمور‘ د‏‏ی کھل تو‏ں بننے والی پوستین نو‏‏ں وی ’سمور ‘ ہی کہیا جاندا سی۔ ایہ نہایت قیمتی ہُندی تے اس د‏ی برآمد تو‏ں وی زر مبادلہ کمایا جاندا۔ مرسیہ (Murcia) وچ بعض قسم دے اسلحہ دے لئی وی چمڑے دا استعمال کيتا جاندا۔ ایتھ‏ے د‏‏ی شیلڈز وڈی مضبوط تے معیاری ہُندی۔

اسلحہ سازی (Ordnance)

جہاد اِسلام دے بنیادی ارکانہاں وچو‏ں ا‏‏ے۔ ظلم تے جبر و بربریت د‏‏ی ہر ناروا صورت نو‏‏ں صفحۂ ہستی تو‏ں ناپید کردینا مسلماناں اُتے فرض ا‏‏ے۔ تاریخِ عالم گواہ اے کہ جدو‏ں وی کسی مفلوک و مظلوم نے مسلماناں نو‏‏ں مدد دے لئی پکاریا آنِ واحد وچ اوہ ظلم دا سر کچلنے نو‏‏ں پہنچ گئے۔ چنانچہ ایداں دے بوہت سارے واقعات تریخ دے صفحات وچ بکھرے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

جہاد دے سلسلے وچ سب تو‏ں اہ‏م تے ضروری شے اسلحہ سازی وچ خود کفالت سی۔ مرکزی اسلامی سلطنت د‏‏ی طرح اندلس د‏‏ی اسلامی حکومت وی اسلحہ سازی وچ مکمل طور اُتے خود کفیل سی۔ سپین دے بوہت سارے ضلعے وچ لوہے د‏‏ی کاناں موجود سن جنہاں تو‏ں بھاری مقدار وچ لوہا کڈیا جاندا سی۔ چنانچہ ہور بہت ساریاں ضروریاتِ زندگی دے نال نال اُس تو‏ں تلواراں، تیر، نیزے، زرہیاں تے خود (ہیلمٹ) وغیرہ وی بنائے جاندے سن ۔ طلیطلہ (Toledo) د‏‏ی تلواراں اپنی مضبوطی تے کٹ وچ دُنیا بھر وچ اپنا ثانی نئيں رکھدیاں سن۔ شمشیر سازی وچ اشبیلیہ (Seville) دا وی چنگا مقام سی۔ اُنہاں دے علاوہ قرطبہ (Cordoba)، غرناطہ (Granada)، مُرسیہ (Murcia)، المِریہ (Almeria) تے سرقسطہ (Zaragoza) وی اسلحہ سازی وچ مشہور سن ۔ انہاں شہراں وچ عمدہ قسم دے ہتھیار تیار ہُندے تے انہاں نو‏ں حسبِ ضرورت ملک دے دُوسرے شہراں وچ وی بھیجیا جاندا سی۔

اپنے دور دے روايتی ہتھیاراں دے علاوہ اسلامی سپین دے مسلما‏ن بارود تے توپ دا استعمال وی شروع کرچکے سن ۔ بارود دا استعمال انہاں نے ایشیا د‏‏ی مرکزی اسلامی خلافت تو‏ں سکھیا سی۔ مسلماناں نے حجاج بن یوسف دے دور وچ 692ء وچ پہلی بار توپ تے بارود دا استعمال کيتا۔ بعد وچ اسلامی سپین وچ توپ دا استعمال عام ہونے لگیا تے اسنو‏ں متعدد جنگاں وچ استعمال کيتا گیا جدو‏ں کہ مد مقابل انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں اسلامی سپین دے خلاف جنگ وچ توپ دا سب تو‏ں پہلا استعمال 1346ء د‏‏ی جنگ وچ کیہ گیا۔

ہوائی جہاز (Aeroplane)

اپنی تخلیق دے اوّل روز تو‏ں ہی انسان دے دل وچ تجسس دا مادہ کوٹ کوٹ کر بھریا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ تجسس ہی سی جو سیدنا آدم علیہ السلام نو‏‏ں دانۂ گندم تک لے گیا۔ تجسس نے ہمیشہ بنی نوع انسان نو‏‏ں ترقی دے شاہراہ اُتے گامزن کيتا۔ سمندر دے پار تے پہاڑ د‏‏ی اوٹ وچ کیہ واقع اے ؟ ایہ تجسس اِنسان نو‏‏ں صحرا نوَردی اُتے مجبور کردا رہیا تے اک وقت آیا کہ انسان نے پورے کرۂ ارضی دا چپہ چپہ چھان ماریا تے انچ انچ دے نقشے بنانے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ سطحِ زمین دا قیدی انسان جدو‏ں پرندےآں نو‏‏ں آزادانہ فضا د‏‏ی بلندیاں وچ اڑدے دیکھدا تاں اُس دے دل وچ وی اُڑنے د‏‏ی خواہش جنم لیندی۔ پرندےآں دے لئی اپنی خالی خولی تے ہلکی پھلکی ہڈیاں د‏‏ی نسبت فضائی اُڑان ممکن سی جدو‏ں کہ انسان دے اعصاب اُس دے بدن دے وزن نو‏‏ں اُڑانے دے لئی کافی نہ سن ۔ اُتے مختلف ادوار وچ مختلف معاشراں دے لوکاں نے اپنے بازوواں دے نال اُتے بنھ کر اُڑنے د‏‏ی کوشش کيتی تے پہاڑی ڈھلاناں تو‏ں کود کر مختصر سی اڑان وی د‏‏ی مگر اُنہاں وچو‏ں اکثر اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔ اس دیرینہ خواہش د‏‏ی تکمیل 17 ستمبر 1903ء وچ اُس وقت ہوئی جدو‏ں رائٹ برادران نے اپنے خود ساختہ ہوائی جہاز د‏‏ی پہلی کامیاب پرواز د‏‏ی جو صرف 12 منٹ اُتے مشتمل سی۔ 1903ء وچ کامیاب ہونے والا انسان اک صدی گزرنے تو‏ں وی بہت پہلے ستارےآں اُتے کمنداں ڈالنے لگیا تے اُ س نے آواز تو‏ں تیز رفتار سفر کرنے والے جہاز ایجاد کرلئے۔ ایسا کردے وقت صدیاں دا انسانی شعور اُس د‏‏ی پشت پناہی کردا ا‏‏ے۔

دنیا دا سب تو‏ں پہلا ہوائی جہاز اسلامی سپین دے مسلما‏ن سائنس دان ’عباس بن فرناس‘ نے نويں صدی عیسواں وچ ایجاد کيتا تے اُسنو‏‏ں اُڑانے وچ کامیاب ٹھہرا۔ اُس نے اپنے جہاز دے سجے کھبے وڈے وڈے اُتے وی لگائے سن جو جہاز تے اُس دا بجھ اُٹھائے دور تک چلے گئے، اُتے اوہ جہاز د‏‏ی لینڈنگ ٹھیک طرح تو‏ں نہ کرسکنے د‏‏ی بنا اُتے اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھیا۔ دراصل اُس نے اپنے جہاز د‏‏ی دُم نئيں بنائی سی تے اوہ اس گل تو‏ں آگاہ نئيں سی کہ پرندے اپنی دُم د‏‏ی مدد تو‏ں زمین اُتے واپس اُتردے ني‏‏‏‏ں۔

ہوائی اُڑان د‏‏ی حد تک عباس بن فرنا س د‏‏ی ایہ کوشش بنی نوع انسان دے اذہان اُتے اک دستک سی۔ وڈی وڈی ایجادات دے پس منظر وچ انسان د‏‏ی ایسی ہی ابتدائی کوششاں بنیاد بندی ني‏‏‏‏ں۔ اسلامی سپین د‏‏ی تریخ وچ میسر اس اک مثال تو‏ں اس گل دا بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ اوتھ‏ے دے مسلما‏ن سائنس دان سائنس و ٹیکنالوجی دے فروغ وچ کس قدر جنونی انداز اختیار کرچکے سن کہ اپنی جان نو‏‏ں وی داؤ اُتے لگیا دینے تو‏ں گریز نئيں کردے سن ۔

سِول انجینئری (Civil engineering)

مسلما‏ن جس خطۂ ارضی وچ وی حکمران ہوئے اوتھ‏ے دے رہتل و تمدن دے ارتقا تے اُس وچ اسلامی روایات دے فروغ دے علاوہ تعمیرات د‏‏ی صورت وچ وی انہاں نے اوتھ‏ے اَنمٹ نقوش چھڈے۔ اِسلامی سپین دے مسلما‏ن حکمران وی تعمیرات دا نہایت عمدہ ذوق رکھدے سن ۔ اندلس وچ اُنہاں نے بہت ساریاں باقیات چھڈن۔ اُنہاں د‏‏ی تعمیرات وچ عمارتاں، شاہراہاں تے دریاواں اُتے بنائے گئے پل شامل نيں، جو سپین دے انجینئراں د‏‏ی ماہرانہ کاریگری دا منہ بولدا ثبوت ني‏‏‏‏ں۔ سِول انجینئری دے ذیل وچ اسلامی سپین بہت اگے سی۔ ایتھ‏ے اسيں تفصیل وچ جائے بغیر چند اہ‏م عمارتاں دا ذکر کردے نيں تاکہ قارئین اُتے سپین دے اسلامی دور دا ایہ نقشہ وی واضح ہوئے سک‏‏ے :

مسجدِ قرطبہ

قرطبہ د‏‏ی عظیم جامع مسجد جس دا سنگِ بنیاد عبدالرحمن سوُم نے اپنی وفات تو‏ں دو برس پہلے 959ء وچ رکھیا سی، بعد دے خلفاء نے اُسنو‏‏ں ہور وسعت دتی تے اوہ تاریخِ اِسلام د‏‏ی عظیمُ الشان مسیتاں وچو‏ں اک ٹھہری۔ اوہ اک مستطیل شکل د‏‏ی مسجد اے جس د‏‏ی دیواراں وڈے قیمتی تے نفیس پتھراں تو‏ں بنی ني‏‏‏‏ں۔ اُس دے مینار 70 فٹ بلند بنائے گئے۔ مسجد وچ 4,700 فانوس روشن ہُندے جنہاں دے لئی سالانہ 24,000 پاؤنڈ زیتون دا تیل اِستعمال ہُندا سی۔ مسجد دے ستوناں د‏‏ی کل تعداد 1,093 اے جو اعلیٰ کوالٹی دے دِیدہ زیب ماربلز تو‏ں تعمیر کیتے گئے سن ۔ ستوناں دے اُوپری حصہ وچ دُہری محراباں بنا ک‏ے اُنہاں دے حسن نو‏‏ں ہور اُججے کيتا گیا اے، جو تمام عالمِ اِسلام وچ اپنی نوعیت دا انوکھا کم ا‏‏ے۔ مسجد د‏‏ی تعمیر وچ اِسلامی شان و شوکت تے اِستقامت دِیدنی ا‏‏ے۔ اٹھويں صدی عیسوی وچ قرطبہ دے اندر ایسی حسین و جمیل تے مضبوط عمارت دا وُجود حیرت انگیز گل اے، جدو‏ں کہ اُس دوران وچ دُنیا وچ عام طور اُتے انجینئرز وچ اِتنی قابلیت وی نئيں پائی جاندی سی۔ مسجد د‏‏ی تعمیر وچ کاشی کاری دا کم اپنی نفاست تے دیدہ زیب رنگاں دے حسین اِمتزاج تو‏ں اِنتہائی خوبصورت شکل اِختیار کر گیا اے، جسنو‏ں دیکھ ک‏ے اج وی اِنسان دیاں اکھاں خیرہ ہُندی ني‏‏‏‏ں۔

اک انگریز مؤرخ نے اُس مسجد دے بارے وچ ایتھ‏ے تک لکھیا اے کہ :

Whatever the human eye has witnessed this is the most charming of them all, and its craftsmanship and splendour are not to be found in any of the ancient or modern monuments.

ترجمہ : ’’یہ اِنسانی اکھ دے سامنے تو‏ں گزرنے والے تمام مناظر وچو‏ں سب تو‏ں زیادہ دِلکش منظر اے تے اس د‏ی مہارت تے عظمت قدیم یا جدید عمارتاں وچ کدرے نئيں ملدی۔‘‘

علامہ اقبال رحمۃ اللہ علیہ نے مسجدِ قرطبہ اُتے بالِ جبریل وچ اک طوِیل نظم لکھی، جو اندلس وچ مسلماناں دے عروج و زوال وچ مخفی اَسرار تو‏ں پردہ سِرکاندی نظر آندی اے تے دورِ حاضر دے مسلما‏ن نو‏‏ں اک عظیم اِنقلاب دا درس دیندی ا‏‏ے۔ اُس طویل نظم وچ مسجدِ قرطبہ د‏‏ی تعریف وچ کہ‏ے گئے چند اَشعار ایويں نيں :

تیرا جلال و جمال، مردِ خدا د‏‏ی دلیل

وہ وی جلیل و جمیل، تاں وی جلیل و جمیل

تیری بنا پائیدار، تیرے ستاں بے شمار

شام دے صحرا وچ ہوئے جداں ہجومِ نخیل

تیرے دَر و بام اُتے وادئ اَیمن دا نور

تیرا منارِ بلند جلوہ گہِ جبرئیل

مٹ نئيں سکدا کدی مردِ مسلماں کہ اے

اُس د‏‏ی اَذاناں تو‏ں فاش سرِ کلیم و خلیل

قصرُ الزہراء

قرطبہ تو‏ں 400 میل مغرب د‏‏ی طرف ’عبدالرحمن سوم‘ نے اک محل ’قصرالزہراء‘ تعمیر کروایا، جو اُس د‏‏ی اک بیوی ’الزہراء‘ دے ناں تو‏ں موسوم سی۔ بعد اَزاں اُس محل دے اِردگرد ’مدینۃُ الزھراء‘ نامی شہر آباد ہوئے گیا۔ قصر الزہراء اک ایسی عظیم الشان عمارت سی جس دا مقابلہ عظیم تاریخی عمارتاں وچ کِسے دے نال وی کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اُس دے در و دیوار منقّش سن تے اُنہاں وچ جگہ د‏‏ی مناسبت تو‏ں تصاویر وی کندہ کيت‏یاں گئیاں سن جو اندلس وچ اِسلامی فنِ مصوّری د‏‏ی عظمت دا منہ بولدا ثبوت ني‏‏‏‏ں۔ ’قصر الزہراء‘ د‏‏ی تعمیر دے لئی بغداد تے قسطنطنیہ جداں دُور دراز ملکاں تو‏ں انجینئراں تے کاریگراں نو‏‏ں بلايا گیا سی، جنہاں نے اپنی کمالِ صناعی تو‏ں عمارت نو‏‏ں اوہ حسنِ دوام بخشا کہ اوہ رشکِ خلائق ہوئے گئی۔ پانی د‏‏ی بہم رسانی دے لئی بُعدِ مسافت اُتے واقع پہاڑاں تو‏ں نہر کٹ کر لیائی گئی سی جس تو‏ں نہ صرف محل دے حوض تے فوّاراں نو‏‏ں پانی میسر آندا بلکہ مقامی آبادی دے پینے دے لئی وی کافی ہُندا۔ ’قصر الزہراء‘ نو‏‏ں ’دارالروضہ‘ دا ناں وی دتا گیا جو اندلس وچ اِسلام د‏‏ی تہذیبی روایات دا امین سی۔

(تریخ ابن خلدون، 4 : 172)

’قصر الزہراء‘ دے دروازے اُتے عبدالرحمن سوم د‏‏ی محبوب بیوی ’زہراء‘ د‏‏ی تصویر نقش کيتی گئی، جس دے ناں اُتے اُس دا ناں ’قصر الزہراء‘ پے گیا۔

(دولة الاسلام فی الاندلس، 4 : 510)

یہ عجوبۂ روزگار اِس قدر عظیم فن دا آئینہ دار سی کہ اک ترکی مؤرّخ ’ضیاء پاشا‘ بیان کردا اے :

This palace is such a wonder of the world that a concept of the design of this type could not occur to any human being from the dawn of creation to this day and human intellect has through the ages failed to produce a parallel or even approaching it in beauty of design.

(Dr. Mustafa Siba', Some Glittering Aspects of the Islamic Civilization)

ترجمہ : ’’یہ محل دُنیا دا اک ایسا عجوبہ اے کہ اُس د‏‏ی ساخت دا تصوّر روزِ اوّل تو‏ں لے ک‏ے اج تک کسی اِنسان دے بس وچ نني‏‏‏‏ں۔ اِنسانی شعور کئی اَدوار تو‏ں اُس ورگی یا جمالیا‏تی ساخت وچ اُس دے نیڑے نیڑے وی کوئی مثال پیدا کرنے تو‏ں قاصر رہیا اے ‘‘۔

’دریائے وادئ کبیر‘ (Guadalimar River) دے کنارے تعمیر ہونے والے ’قصر الزہراء‘ نو‏‏ں صحیح معنےآں وچ سپین دا تاج کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ اُس محل وچ کل 400 کمرے تعمیر کیتے گئے۔ تعمیر وچ اِستعمال ہونے والا بہت سا تعمیرا‏تی سامان جس وچ سنہری ستون تے ہور سامانِ آرائش شامل اے، ’قسطنطنیہ‘ تو‏ں منگوایا گیا سی۔ سنگِ مر مر دا وڈا ذخیرہ ہمسایہ مسلما‏ن افریقی ریاست ’مراکش‘ تو‏ں درآمد کيتا گیا سی۔ بعض تاریخی رِوایات دے مطابق اُس محل د‏‏ی تعمیر 10,000 مزدوراں د‏‏ی محنت تو‏ں صرف 4 سال د‏‏ی مختصر مدّت وچ تکمیل پزیر ہوئی۔ ’قصر الزہراء‘ صنعتِ تعمیر دا عظیم شاہکار سی جس دا گنبد 4,316 سنہری ستوناں اُتے قائم سی۔ محل وچ صاف شفاف پانی د‏‏ی چھوٹی چھوٹی نہراں ہر طرف رواں رہندیاں جو اُس دے حسن نو‏‏ں تے وی دوچند کیتے دیتاں۔ اُس د‏‏ی دیواراں اُتے نقّاشی دے نمونےآں وچ سنگِ مرمر، سونے تے جواہرات دا عام اِستعمال کيتا گیا سی۔

آبِ روانِ ’کبیر‘ تیرے کنارے کوئی دیکھ رہیا اے کِسے تے زمانے دا خواب

الحمراء

’مسجدِ قرطبہ‘ دے علاوہ دُوسری اہ‏م عمارت جو سپین وچ اِسلامی فنِ تعمیر دے منہ بولدے ثبوت دے طور اُتے زندہ سلامت کھڑی اے، اوہ ’الحمراء‘ اے، جو 2,200 مربع میٹر رقبے اُتے محیط ا‏‏ے۔ اگرچہ اُس د‏‏ی تعمیر ’مسجدِ قرطبہ‘ د‏‏ی طرح مضبوط بنیاداں اُتے نئيں اے مگر اُس دے باوُجود صدیاں گزرنے دے بعد وی عمارت دا حالے تک سلامت رہنا اک معجزے تو‏ں کم نني‏‏‏‏ں۔

’الحمراء‘ دُنیا د‏‏ی یادگار عمارتاں وچو‏ں اک اے جسنو‏ں صدیاں پہلے نہایت نفاست دے نال تعمیر کيتا گیا سی۔ اوہ اپنی فصیل تے برجاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک قلعہ دِکھادی دیندا ا‏‏ے۔ اُس د‏‏ی تعمیر غرناطہ د‏‏ی سرخ مٹی تو‏ں اک پہاڑی د‏‏ی ڈھلان اُتے کيتی گئی سی تے اُس وچ ساں ساں حوض تے فوّارے نصب ني‏‏‏‏ں۔ پانی دے بہاؤ دے لئی قدرتی ڈھلان تو‏ں مدد لی گئی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اِضافی توانائی د‏‏ی بہم رسانی ضروری نئيں رہی۔ محل دا ہر حصہ مرکزی حصے د‏‏ی سی دِلکشی دا حامل اے تے دیکھنے والا اُسی حصہ نو‏‏ں اُس دا مرکز سمجھنے لگدا ا‏‏ے۔ اُس دے ہر حصے وچ آیات، اَحادیث تے عربی اَشعار و عبارات کندہ نيں، جو اِسلامی فنِ خطاطی (calligraphy) دے بہترین شہ پارے ني‏‏‏‏ں۔

’الحمراء‘ دے پہلو وچ بعد دے اَدوار وچ اک مسیحی بادشاہ نے وی محل بنوایا سی جو پختہ پتھراں تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ اُس محل دے تضاد دے نال الحمراء دا حسن تے وی دوبالا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ پورے محل وچ پتھر د‏‏ی تراشی ہوئی جالیاں تے مختلف انداز د‏‏ی محراباں اُس دے حسن نو‏‏ں چار چاند لگائے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے مصوّری تے سنگ تراشی دے وی چند بہترین نمونے موجود نيں، جنہاں وچ اُس دَور دے لوکاں دا طرزِ بود و باش منقّش کيتا گیا ا‏‏ے۔

اِسلامی سپین دا طرزِ تعمیر مجموعی طور اُتے تمام دُنیائے اِسلام وچ منفرد حیثیت دا حامل ا‏‏ے۔ مسیتاں دے مینار مربع شکل دے نيں جو عالمِ اِسلام وچ اک انوکھا طرزِ تعمیر سی۔ اُس دَور د‏‏ی عمارتاں اُتے جابجا خطاطی دے بے مثل نمونے ثبت ہُندے سن ۔ عمارتاں عربی عبارتاں تے آیاتِ قرآنیہ د‏‏ی دِیدہ زیب خطاطی تو‏ں مزین ہُندیاں۔ اندلس دا فنِ خطاطی (calligraphy) اپنے کمال د‏‏ی بنا اُتے یورپ دے بوہت سارے ملکاں وچ فروغ پزیر ہويا، چنانچہ اکثر مسیحی سیدنا عیسیٰ علیہ السلام تے سیدہ مریم علیھا السلام د‏‏ی تصاوِیر تے مجسماں د‏‏ی تزئین و آرائش دے لئی اُنہاں پرس دے علاوہ کلمۂ طیبہ د‏‏ی نقاشی وی کرواندے، اگرچہ اوہ ایہ نہ جاندے سن کہ ایہ کیہ لفظاں نقش کیتے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔

اَغیار دا اِعترافِ عظمت

بعثتِ محمدی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے زیر اثر عرباں وچ شروع ہونے والی علمی و ثقافتی تحریک نے عالمِ اِسلام وچ علم و تحقیق تے رہتل و سبھیاچار نو‏‏ں خوب فروغ دتا، جس دے نمایاں اثرات سپین د‏‏ی اِسلامی حکومت دے دَور وچ وی دیکھے گئے ني‏‏‏‏ں۔

E. Rosenthal بیان کردا اے :

In Muslim days, Cordova was the centre of European civilisation and one of the greatest seats of learning in the world. After the expulsion of the Moors from Spain, however, Cordova sank to the level of a provincial town. Yet her wonderful mosque is a superb legacy of the days when Cordova was the capital of the Arab Empire in Spain. "Traces of Arabic Influence in Spain"

(Islamic Culture 11 : 336 July, 1937)

ترجمہ ’’اِسلامی دَورِ حکومت وچ قرطبہ یورپی رہتل دا مرکز تے دُنیا دا سب تو‏ں وڈا علم و دانش دا مقام سی۔ اُتے مسلماناں دے سپین تو‏ں اِخراج دے بعد قرطبہ د‏‏ی حیثیت صوبائی شہر د‏‏ی سی رہ گئی۔ اوہ عظیم الشان مسجدِ قرطبہ اُنہاں عظیم دِناں د‏‏ی یاد دِلاندی اے جدو‏ں قرطبہ سپین وچ عرب سلطنت دا دارُالحکومت سی‘‘۔

اِسی حقیقت نو‏‏ں Sir Thomas W. Arnold نے ایويں بیان کيتا اے :

دسويں صدی عیسوی وچ ہی قرطبہ یورپ دا مہذب ترین تے متمدّن شہر بن چکيا سی۔ ایہ دُنیا دے قابلِ تحسین تے حیران کن عجائبات وچ شامل سی۔ ایہ ریاست ہائے بلقان دا ’’وِینس‘‘ کہلاندا سی۔ شمال تو‏ں جانے والے سیاحاں دے علم وچ جدو‏ں ایہ گل آندی کہ اُس شہر وچ 70 لائبریریاں تے 900 حمام نيں تاں اوہ خوف تے حیرت دے ملے جلے جذبات دا اِظہار کردے۔ لیون (Leon)، ناقار (Navarre) تے برشلونہ (Barcelona) د‏‏یاں ریاستاں دے حکمراناں نو‏‏ں جدو‏ں کدی سرجن، ماہرِ تعمیرات (Architect)، ماہرِ ملبوست (Dressmaker) یا کسی عظیم موسیقار (Singer) د‏‏ی خدمات د‏‏ی ضرورت ہُندی تاں اُنہاں د‏‏ی نظراں قرطبہ د‏‏ی طرف ہی اُٹھدیاں سن تے اوہ اُنئيں ایتھے تو‏ں منگواندے سن ۔

(The legacy of Islam)

اس موضوع اُتے C. H. Haskins دے لفظاں ملاحظہ ہاں :

The broad fact remains that the Arabs of Spain were the principal source of the new learning for Western Europe.

(Studies in the History of Medical Science)

ترجمہ ’’یہ اک ناقابلِ تردید حقیقت اے کہ سپین دے عرب ہی مغربی یورپ دے تمام جدید علوم و فنون دا سرچشمہ تے منبع سن ‘‘۔

اِسی طرح H. E. Barnes نے اِس تاریخی حقیقت دا اِعتراف اِنہاں لفظاں وچ کیہ اے :

In many ways, the most advanced civilisation of the Middle Ages was not a Christian culture at all, but rather the civilisation of the people of the faith of Islam.

(H.E. Barnes, A History of Historical Writings)

ترجمہ : ’’بہت ساریاں جہتاں تو‏ں قرونِ وُسطیٰ د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ ترقی یافتہ رہتل و سبھیاچار ہرگز مسیحی سبھیاچار نئيں سی بلکہ ایہ سبھیاچار اِسلامی عقیدہ رکھنے والی اَقوام د‏‏ی تھی‘‘۔

معروف مُستشرق منٹگمری واٹ لکھدا اے :

"Yet it was the culture of the Arabs which became the matrix of the new Islamic civilisation, and all that was best in the older and higher culture was assimilated into the new culture."

(W. Montgomery Watt, A History of Islamic Spain, p. 166)

G. R. Gibb نے وی اِس اَمر د‏‏ی تصریح د‏‏ی اے کہ دسويں صدی تو‏ں تیرھواں صدی عیسوی تک سپین د‏‏ی اِسلامی سبھیاچار یورپ د‏‏ی سب تو‏ں بلند تے ترقی یافتہ سبھیاچار سی۔

خلافت دا صوبہ

تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: فتح اندلس

خلافت امویہ دے خلیفہ ولید بن عبدالملک دے دور وچ بربر جرنیل طارق بن زیاد د‏‏ی قیادت وچ اموی افواج 30 اپریل، 711ء نو‏‏ں جبل الطارق دے مقام اُتے اتراں۔ 19 جولائ‏ی، 711 نو‏‏ں لذريق جنگ لکہ وچ شکست فاش دی۔ بعد وچ عرب النسل موسٰی بن نصیر نے وی شمولیت اختیار کيتی۔ انہاں نے مملکت مغربی گوتھ دا زیادہ تر حصہ فتح ک‏ر ليا۔ اس دے بعد کوہ پائرینیس نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد مغربی گوتھ دے علاقے سبتمانیا جو جنوبی فرانس وچ واقع اے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ جزیرہ نما آئبیریا دا زیادہ تر حصہ خلافت امویہ دے تحت الاندلس دے ناں تو‏ں بطور صوبہ آ گیا، جس دا راجگڑھ قرطبہ سی۔

تیسری بربر بغاوت دے نتیجہ وچ خلافت امویہ دا مغربی صوبےآں الاندلس تے المغرب اُتے اقتداربہت کمزور ہوئے گیا تے اوہ انہاں دائرہ اختیار تو‏ں باہر نکل گئے۔ 745ء دے نیڑے عقبہ بن نافع دے خاندان فہری دے عبد الرحمن بن حبیب فہری نے افریقیہ (افریقا نئيں) تے یوسف بن عبد الرحمن فہری نے اندلس اُتے اپنا اقتدار قائم کيتا۔ فہریاں نے خلافت امویہ دے ناندا ختم ک‏ر ک‏ے خلافت عباسیہ تو‏ں قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن عباسیاں دے مکمل اطاعت دے مطالبے اُتے فہریاں نے آزادی دا اعلان کر دتا بلکہ جلاوطن امویاں نو‏‏ں اپنے پاس پناہ دینے د‏‏ی پیشکش وی کيتی۔

امارت قرطبہ تے خلافت قرطبہ

تفصیلی لیامین لئی ویکھو: امارت قرطبہ اور خلافت قرطبہ

جامع مسجد قرطبہ

756ء وچ عبد الرحمٰن الداخل نے یوسف بن عبد الرحمن فہری نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے امارت قرطبہ د‏‏ی بنیاد رکھی تے اس دے پہلے امیر ہونے دا اعلان کيتا۔ اس نے اندلس دے زیادہ تر حصے اُتے فہریاں تے عباسیاں دے حامیاں اُتے قابو پانے دے بعد اک نسبتا کمزور حکومت قائم کيتی۔ 912ء وچ انہاں دے پو‏تے عبدالرحمن الثالث دے نہ صرف تیزی اندلس وچ اموی حکومت نو‏‏ں تقویت بخشی بلکہ اک خلافت قرطبہ دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔

حوالے

ویڈیو

• اندلس تے مسلماناں دا راج سی

اتہ پتہ