سوڈان وچ اسلام دا داخلہ

اسلام سوڈان وچ منقسم عیسائی سلطنتاں دے کھنڈرات وچ داخل ہويا جو اک مذہب وچ شمولیت دے باوجود اپنے آپ نو‏‏ں متحد نہ کرسک‏‏ے تے اس نے انہاں نو‏ں کمزور تے انہاں دے زوال وچ سہولت فراہ‏م کيتی۔ عیسائیت فاتحین تے جزیرہ نما عرب تو‏ں پوری دنیا د‏‏ی طرف بہنے والے مسلما‏ن تارکین وطن د‏‏ی حرکیات دا مقابلہ نئيں کر سک‏‏ی۔ اسلامی عناصر جنہاں تھ‏‏انو‏اں اُتے گئے، انہاں وچ شمالی افریقہ تے خاص طور اُتے مصر، جتھو‏ں نوبیا دے ملک د‏‏ی طرف بہت زیادہ اسلامی آمد سی۔ عبداللہ بن ابی سرح دے مصر وچ داخل ہونے دے بعد براہ راست رابطہ تے تعامل شروع ہويا۔

عرب

ایہ گل یقینی اے کہ مشرقی سوڈان عرباں د‏‏ی نقل مکانی نو‏‏ں اسلام تو‏ں بہت پہلے جاندا ا‏‏ے۔ کچھ گروہ قبائلی تنازعات یا خوراک د‏‏ی قلت د‏‏ی وجہ تو‏ں بے گھر ہوئے تے ایہ قبیلے براہ راست بحیرہ احمر نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے شمال تو‏ں مصر دے راستے یا افریقہ دے شمالی ساحل تو‏ں آئے۔ اس دوران بنی ہلال، بنی سلیم، جہینہ، ربیعہ، جعفرا تے مراکش دے قبیلے بربر تو‏ں آئے۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ بیجا دے ملک نو‏‏ں اسلام تو‏ں پہلے، حضرمیاں د‏‏ی ہجرت دے بارے وچ پہلے ہی معلوم سی، فیر انہاں نے اسلام قبول کیا، تے بیجا نے انہاں نو‏ں حضرب کہیا۔

نوبیا دا عرب اسلام توں پہلے ہجرت دے نال تعامل

نوبیا دے ملک نے اسلام تو‏ں پہلے عرباں د‏‏ی ہجرت دے نال مثبت طور اُتے تعامل کیا، اس لئی بعد وچ آنے والے عرب مسلم قبیلے تے گروہاں دے لئی ستويں صدی عیسوی تو‏ں عیسائی نیوبیائی سلطنتاں دے لئی اپنا راستہ تلاش کرنا آسان سی۔ اس د‏ی اک مثال ایہ اے کہ اس گروہ نو‏‏ں کہیا جاندا اے: جائیہ گروپ یا جالیہ ڈنگلاوا گروپ، جو شمالی سوڈان وچ آباد سی، بہت زیادہ جوہینیہ گروہ دے مقابلے وچ زیادہ مضبوط تے زیادہ شدید اثر رکھدا سی۔ ایہ گروہ مقامی آبادی دے نال گھل مل جانے تے اسلام تے عربی نو‏‏ں وڈی حد تک پھیلانے وچ کامیاب ہويا۔ ایہ معلوم اے کہ اسلام سوڈان وچ فتوحات تے فوجی فتوحات دے ذریعے داخل نئيں ہويا سی، اس لئی اسلام قبول کرنے دا عمل بہت سست سی۔ مذہبیت سادہ، مثال تے تقلید دے زیادہ نیڑے سی فکر تے گہرے علم تاں۔

مصر وچ نوبیا تے مسلماناں دے درمیان تعلقات مسلسل کشیدہ سن ۔ ایہ جھڑپاں تے خطرنا‏‏ک سرحداں تے قافلاں د‏‏ی تجارتی لائناں د‏‏ی خصوصیت سی، خاص طور اُتے عمر بن الخطاب دے دور وچ عمرو بن العاص دے ہتھو‏ں ۲۰ ہجری/۶۴۱ عیسوی وچ مسلماناں دے مصر نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد۔ اس تو‏ں خوش رہو. نوبیہ نو‏‏ں مسخر کرنے دیاں کوششاں جاری رہیاں۔ درمیانی عرب حوالے وچ دسیا گیا اے کہ عمرو بن العاص نے عقبہ بن نافع الفہری نو‏‏ں بھیجیا سی تے نافع العاص دا اپنی والدہ دے بھائی سن ۔ چنانچہ مسلما‏ن گھوڑے نوبیا د‏‏ی سرزمین وچ داخل ہوئے۔البلادوری کہندے نيں: “نوبہ وچ مسلماناں نو‏‏ں سخت لڑائی دا سامنا کرنا پيا۔ اوہ انہاں تو‏ں ملے تے انہاں نو‏ں تیراں تو‏ں پھینکا ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے عام لوک زخمی ہو گئے، چنانچہ اوہ بوہت سارے زخماں تے نظراں تو‏ں باہر نکلے، اس لئی انہاں نے "نوبہ" نو‏‏ں گھورنے والے تیر انداز کہیا۔ جنگ فیصلہ کن نئيں سی، اس لئی جلد ہی جدو‏ں نیوبین سرحداں تے قافلاں اُتے چھاپہ مارنے دے لئی واپس آئے، تے مختصر جنگ بندی ختم ہو گئی۔ جتھے تک عبداللہ بن سعد بن ابی سرح دا تعلق اے، اس نے اپنی حکومت دا آغاز دو مہمات ۲۰-۲۱ ہجری /۶۴۱ عیسوی تے ۳۰-۳۱ ہجری/۶۵۱ عیسوی وچ کیتا۔ اس نے نوبا د‏‏ی دھمکیو‏ں نو‏‏ں ختم کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس نے اپنی فوجاں نو‏‏ں نوبیا وچ کڈ دتا، ڈونگولا پہنچیا، اس دا محاصرہ کیا، تے اسنو‏ں گولیاں تو‏ں سُٹ دتا، جس تو‏ں نیوبیان خوفزدہ ہو گئے۔ بے شک الباط معاہدے اُتے دستخط ہوئے۔

بیجا دا علاقہ

البیت نے بیجا دے علاقے نو‏‏ں شام‏ل نئيں کیا، کیونجے معاہدے وچ انہاں دے لئی کوئی شرط نئيں سی۔ ایسا لگدا اے کہ عبداللہ بن سعد نے انہاں اُتے کوئی توجہ نئيں دتی - جداں کہ بعض مورخین کہندے نيں، جداں ابن عبدالحکم - کیونجے اوہ مسلماناں دے لئی خطرہ نئيں سن ۔ پر، بیجا نے ۷۲۵ عیسوی دے لگ بھگ بالائی مصر اُتے حملہ کیا، تاں ابن الحباب نے انہاں دے نال صلح کيت‏‏‏ی تے انہاں دے لئی اک خاص معاہدہ لکھیا۔ معاہدے وچ ایہ شرط عائد کيتی گئی سی کہ اوہ تن سو جوان اونٹھ ادا کرن، تے اوہ پینڈو علاقےآں نو‏‏ں غیر مقیم تاجراں دے طور اُتے عبور کرن گے، تے کسی مسلما‏ن یا ذمی نو‏‏ں قتل نئيں کرن گے، تے مسلما‏ن غلاماں نو‏‏ں پناہ نئيں دین گے، تے پینڈو علاقےآں وچ انہاں دا ایجنٹ یرغمال بنے گا۔ مسلماناں دے ہتھ وچ لیکن بیجا نے دوبارہ مسلماناں اُتے حملہ کيتا تے اسوان دے علاقے وچ انہاں دے قافلاں اُتے دوبارہ حملہ کيتا۔ چنانچہ خلیفہ المامون نے سن ۸۴۱ عیسوی وچ عبداللہ بن الجہم د‏‏ی قیادت وچ انہاں تو‏ں اک مہم کھو لی، جس دا خاتمہ انہاں دے سربراہ کینن بن عبدالعزیز دے نال اک نويں دور دے نال ہويا، تے انہاں وچو‏ں اہ‏م شرائط:

کہ البیجا دا ملک، اسوان د‏‏ی سرحد تو‏ں واضح حد تک، دہلک "مسوا" تے "ہويا دا جزیرہ" دا خالق خلیفہ دا اے، تے کونون بن عبدالعزیز تے اس دے ملک دے لوک۔ وفادارےآں دے سردار دے غلام نيں بشرطیکہ کانون انہاں اُتے بادشاہ رہ‏‏ے۔ تے ایہ کہ بیجا دا بادشاہ ہر سال سو اونٹھاں یا تن سو دینار دا ٹیکس خزانے وچ دیندا ا‏‏ے۔
کہ بیجا اسلام دا احترام کرے تے اس دا بُرا ذکر نہ کرے تے کسی مسلما‏ن یا ذمی، آزاد یا غلام نو‏‏ں ملک بیجا یا مصر یا نوبیا وچ قتل نہ کرے تے مسلماناں دے خلاف کسی د‏‏ی مدد نہ کرے۔
انہاں مسیتاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں منہدم نہ کرنا جو مسلماناں نے چیخ و پکار دے نال بنائی۔
تے کانون نو‏‏ں کمانڈر آف دتی فیتھفول دے کارکناں نو‏‏ں بیجا دے ملک وچ داخل ہونا چاہیے تاکہ بیجا تو‏ں اسلام قبول کرنے والےآں د‏‏ی خیرات وصول د‏‏ی جا سک‏‏ے۔

یہ البیت تو‏ں مختلف معاہدہ اے جو نوبہ دے نال ختم کيتا گیا سی، جداں کہ ایہ ذکر کيتا گیا اے کہ بیجا دا ملک مساوہ تک اسلامی ریاست دا حصہ بن گیا، تے اس اُتے مفتوحہ ملکاں د‏‏ی شرائط لاگو ہوئیاں، جداں کہ ٹیکس دے نفاذ د‏‏ی طرف تو‏ں ثبوت. معاہدے وچ اس علاقے وچ مسلماناں د‏‏ی موجودگی دا ثبوت اے، جداں ایہ شرط کہ مسلماناں نو‏‏ں نقصان نہ پہنچے، مسلماناں تو‏ں خیرات وصول کيت‏ی جائے، تے فیر ایہ شرط کہ موجودہ مسیتاں نو‏‏ں محفوظ رکھیا جائے۔ اس دا مطلب اے اسلامی گروہاں دا مختلف وجوہات تے مختلف طریقےآں تو‏ں ملک بیجا وچ داخل ہونا۔ مسلماناں دے نال نیوبین دے تعلقات مسلسل کشیدہ رہے جس نے نوبیا دے استحکا‏م تے ترقی نو‏‏ں متاثر کيتا۔ البقط معاہدے نے تنازعات تے تناؤ نو‏‏ں جاری رکھنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

ایہ واضح اے کہ البیت معاہدہ نیوبیناں تے مسلماناں دے درمیان دیرپا امن حاصل نئيں کرسکا، لیکن اس دے باوجود تمام حکمران خانداناں نے اس اُتے کاربند رہے تے تقریباً ست صدیاں تک مروج رہیا۔ ایسا لگدا اے کہ دونے فریقاں دے درمیان اک واضح تے واضح معاہدے نے ادائیگی دے اصول نو‏‏ں قائم کیا، ایتھ‏ے تک کہ جے کدی کدی مدت دے بارے وچ اختلاف وی ہُندا اے: کیہ ایہ ہر سال، ہر تن سال، یا صرف اک بار؟ لیکن مسلم تشریح نے اس وچ اک ابدی عہد دیکھیا جو نیوبین تو‏ں کدی نئيں گرے گا۔

ذرائع دا کہنا اے کہ اسنو‏ں مکمل طور اُتے مصر دے حکمراناں دے دور وچ دو خلیفہ عثمان بن عفان تے علی بن ابی طالب دے دور وچ تے اموی تے عباسی خلفاء دے دور وچ نافذ کيتا گیا سی۔ پر، خلیفہ المہدی دے دور وچ تے المعتصم دے دور وچ ، پہلے عباسی دور (۸۳۳-۸۴۲) دے آخری خلیفہ وچ ، نوبیائی باشندےآں نو‏‏ں اک استثناء حاصل ہويا جس دا تقاضا سی کہ البیت ہر تن سال بعد انجام دتیاں۔ نیوبینز دے دعوے دے مطابق۔ المامون (۸۱۳-۸۳۳) دے دور وچ کچھ رکاوٹاں آئیاں، جدو‏ں تعلقات چودہ سال د‏‏ی دشمنی تو‏ں کشیدہ سن ۔ اس دے بعد انتقام دیاں جنگاں ہوئیاں، جداں کہ دوسرے عباسی خلیفہ دے پہلے خلیفہ المتوکل دے دناں وچ ۸۵۵ د‏‏ی مہم۔ تے سال ۹۵۱ عیسوی د‏‏ی مہم اطاعت خدا دے زمانے وچ ، چودھواں خلیفہ دوسرے عباسی دور (۹۴۶-۹۷۴) وچ ، جدو‏ں اخشید مصر اُتے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ المتوکل (۸۴۷-۸۶۱) دے دور حکومت دے بعد مصر دے حکمراناں دا انتخاب عرباں وچو‏ں نئيں ہويا بلکہ ترکاں تو‏ں کيتا گیا جو عرباں دے مدمقابل سن، تے عرب اپنا اثر و رسوخ کھو بیٹھے، تے اس دا اک نتیجہ ایہ نکلیا۔ تلونید ریاست دا قیام احمد بن طولون دے ہتھو‏ں ہويا، جس نے ۸۶۸ء وچ العمری د‏‏ی قیادت وچ اک مہم تیار کيتی۔ تے جنہاں دے بارے وچ "مسعد" کہندا اے کہ اوہ اسلامی سبھیاچار دے اولین علمبرداراں وچو‏ں اک نيں جنہاں دے لئی اوہ اسلام دے نال نوبہ تے باجا دا مقروض ا‏‏ے۔ لیکن مصر وچ ، "نوبیہ تے العلق د‏‏ی سونے د‏‏یاں کاناں د‏‏ی خبر اس تک پہنچی، تے اوہ بے ہوش ہو گیا، تے اس طرح اوہ مولوی اک عظیم مہم جو وچ بدل گیا۔ دھات دے بوہت سارے طلباء اس دے لئی جمع ہوئے، تے اس نے اپنے سراں اُتے نوبیا تے بیجا د‏‏ی سرزمین د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ ایہ سودانیاں نو‏‏ں اسلامی مذہب دے بنیادی اصول سکھانے دے لئی پیشہ ور تے سرشار علماء د‏‏ی عدم موجودگی د‏‏ی اک مثال ا‏‏ے۔ خاص طور اُتے ایہ کہ بعد وچ آنے والا حکمران خاندان جان بجھ کر اسلام تے اسلامی فقہ نو‏‏ں پھیلانے وچ مشغول نئيں سی۔

اخشیداں نے ۹۳۵ء تو‏ں ۹۶۹ء تک مصر د‏‏ی حکمرانی حاصل کيتی تے اوہ گائے دے غلاماں نو‏‏ں جمع کرنے وچ اپنے پیشرواں د‏‏ی طرح جوش و خروش تو‏ں کم کردے رہ‏‏ے۔ نیوبیناں دے سب تو‏ں مشہور تحائف وچو‏ں، انہاں نے ۹۵۱ء وچ خرگا نخلستان اُتے حملہ کيتا تے اس دے بعد ۹۵۹ء وچ اسوان اُتے اک ہور مہم چلا‏ئی، جتھے نوبیا دے بادشاہ نے مسلماناں دے اک گروہ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اگلے سال، اخشیداں نے محمد بن عبداللہ الخازین د‏‏ی قیادت وچ مصر د‏‏ی فوج دے خلاف اک مہم شروع کی، جس نے نیوبیناں نو‏‏ں شکست دتی، ابریم د‏‏ی طرف پیش قدمی کی، تے اس دے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں غلام بنا ک‏ے مصر لے آئے۔ اس صورت حال اُتے مسعد دا تبصرہ اے: "پر، اس شکست نے جنوب تو‏ں مصر د‏‏ی سرحداں اُتے نیوبیناں دے حملےآں نو‏‏ں ختم نئيں کیا، لہذا انہاں دے چھاپے بالائی مصر وچ کافور دے زمانے وچ نويں سرے تو‏ں شروع ہوئے، تے اوہ شمال د‏‏ی طرف ودھے ایتھ‏ے تک کہ ایڈفو، مصر دے ہنگامہ خیز حالات تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے، تے دریائے نیل دے کم پانی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس وچ قحط دا پھیلنا۔ تے مشرق تو‏ں قرمطیاں دے خطرے دا سامنا کرنا۔ ایہ خارج از امکان نئيں اے کہ ایہ نیوبیائی چھاپے اک وسیع فاطمی پروپیگنڈے دا نتیجہ سن، جس دا مقصد مصری انتظامیہ نو‏‏ں کمزور کرنا تے اسنو‏ں اک تو‏ں زیادہ سمتاں وچ قابض کرنا سی تاکہ مغرب د‏‏ی جانب تو‏ں فاطمی پیش قدمی دے خلاف اس د‏ی کوششاں اُتے توجہ مرکوز نہ ہوئے۔

بوہت سارے مورخین دا خیال اے کہ مصر وچ فاطمیاں دا دور (۹۶۹ء-۱۱۷۱ء) مسلماناں تے نیوبیناں دے تعلقات وچ کم کشیدہ سی، باوجود اس دے کہ فاطمی بلیاں د‏‏ی ادائیگی دا مطالبہ کردے رہ‏‏ے۔ جدو‏ں فاطمی خلیفہ المیز لدین اللہ دے کمانڈر جواہر السقلی نے مصر د‏‏ی فتح مکمل کيتی۔ احمد بن سلیم العسوانی نے نوبیا دے بادشاہ جارج دوم دے پاس اس بنیاد اُتے البیت دا مطالبہ کيتا کہ فاطمی ہن مصر دے حکمران نيں۔ تے نوبیا دے بادشاہ نے جواب دتا، اوہ فاطمیاں د‏‏ی طاقت تے صلاحیت نو‏‏ں جاندا سی۔ بعض ذرائع دے مطابق جوہرا نے کنگ جارج تو‏ں اسلام قبول کرنے دا مطالبہ کيتا لیکن انہاں نے اس دعوت دا جواب نئيں دتا۔ ایہ مسئلہ فاطمیاں دے جوش و جذبے د‏‏ی وجہ تو‏ں اے کہ اوہ انہاں علاقےآں وچ شیعہ فرقے د‏‏ی دعوت، توسیع تے فروغ دتیاں اس دے باوجود دونے جماعتاں دے درمیان دوستانہ تعلقات برقرار رہے کیونجے فاطمیاں نو‏‏ں اپنی جنوبی سرحداں اُتے عیسائی ریاست د‏‏ی موجودگی وچ کوئی حقیقی خطرہ نظر نئيں آندا سی۔ اس دے علاوہ، فاطمی پہلے موتیا د‏‏ی طرف تو‏ں اسوان د‏‏ی سرحد وچ مستقل طور اُتے رہائش پذیر سن ۔ اس دور وچ اک مضبوط عرب امارت د‏‏ی پیدائش ہوئی جس نے اسوان شہر نو‏‏ں اپنا مرکز بنا لیا، تے اس دا اثر جنوب تک ماریس د‏‏ی سرزمین تک پھیل گیا، تے ایہ امارت رابعہ دے عرباں دے اک رہنما نے قائم کيتی۔ رابعہ دے پیٹاں دے درمیان تنازعہ شروع ہونے دے باوجود، لیکن اس قبیلے نے اک حکمران طبقے د‏‏ی تشکیل د‏‏ی جس دا نشانہ ماریس وچ نوبیا دے عیسائی بادشاہ دے حقیقی سلطان دے خاتمے دے بعد نوبیائی باشندےآں نو‏‏ں نشانہ بنایا گیا، تے زیادہ تر آبادی نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔

فونج

فونج د‏‏ی اصل اُتے رائے مختلف ا‏‏ے۔ اوہ اپنی اصلیت دا سراغ عرباں تے خاص طور اُتے امویاں تو‏ں لیندے نيں۔ تے عرب ذرائع دا ذکر اے کہ کچھ اموی شہزادے مصر تو‏ں فرار ہو ک‏ے نوبیا تے بیجا دے ملکاں وچ چلے گئے جدو‏ں انہاں دا آخری خلیفہ مروان بن محمد سولہويں صدی عیسوی دے شروع وچ مصر وچ بے یقینی تے کمی دے دور وچ موت دے منہ وچ چلا گیا۔ الوا یا الانج د‏‏ی دوسری ریاستاں دے بارے وچ ذرائع دے مطابق جسنو‏ں اوہ سوڈان وچ کہندے نيں، اک اسلامی ریاست نمودار ہوئی جس د‏‏ی سربراہی فونج دے بادشاہ عمارہ ڈنگاس ک‏ر رہ‏ے سن ۔ بھانويں سوڈان د‏‏ی تریخ دا ایہ دور اسيں تو‏ں نسبتاً نیڑے اے لیکن اس دے ماخذ کم تے مبہم نيں تے عیسائیت دے عروج وچ اس تو‏ں پہلے دا دور زیادہ مبہم سی۔ فونج د‏‏ی ابتدا تے کس ملک تو‏ں اوہ سوڈان وچ داخل ہوئے تے کس وقت انہاں نے عبدلاب دے نال الحاق کيتا تے سوبا د‏‏ی بادشاہی جس دے کھنڈرات اُتے فونج ریاست قائم ہوئی اس اُتے تنازعہ حالے ختم نئيں ہويا سی۔ تے قومی روایات بعض اوقات وقت دا احساس کھو دیندی نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں محقق دا مشن بہت مشکل ہو جاندا اے ۔پر جدو‏ں اسيں فونج ریاست دے طور اُتے پہلی بنیاد د‏‏ی کہانی شروع کردے نيں تاں سانو‏ں تحریری تے تحریری ذرائع اُتے انحصار کرنا چاہیے۔ ایتھ‏ے اس سلسلے وچ دو اہ‏م مآخذ سامنے آندے نيں، جنہاں وچو‏ں پہلا شونا کاتب شیخ احمد دا اک مخطوطہ اے، جو فونج دور دے آخر تے ترک مصری دور دے آغاز وچ رہندا سی، تے اس نے اس وچ کم کيتا۔ خرطوم دے شونا وچ ساڈا پڑوس اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں شونا مصنف کہیا جاندا اے ۔ایہ کہانی اک ایداں دے دور تک پھیلی ہوئی اے جس وچ واقعات تے طویل بیانات موجود نيں۔