سید عبد الرحیم خلخالی
| سید عبد الرحیم خلخالی | |
|---|---|
| جم |
|
| وفات |
|
ترمیم  | |
سید عبد الرحیم خلخالی (پیدائش: ۱۸۷۲ خلخال؛ وفات ، ۲۰ جون ۱۹۴۲تہران)، معروف آئین ساز، صحافی، سرکاری اہلکار، کتاب فروش، تے پبلشر، تے سب توں پرانے دستیاب ایڈیٹر۔ حافظ دے دیوان دے مخطوطات ( شکل ۱ )
مڈھلا جیون تے تعلیم
[سودھو]خلخالی دی پیدائش تقریباً ہوئی۔ ۱۸۷۲ وچ جنوب مشرقی آذربائیجان دے قصبے خلخال وچ جتھے اس نے ابتدائی تعلیم حاصل کيتی۔ بعد وچ اوہ عربی، فارسی ادب، منطق تے فلسفہ وچ اپنی تعلیم جاری رکھنے دے لئی رشت چلے گئے کئی سالاں تک (خلخالی دی تریخ پیدائش تے رشت دا سفر دستیاب نئيں اے ؛ اس دی پیدائش دے لئی ۱۸۷۲ دی تریخ اک تخمینی حساب اُتے مبنی اے۔ قزوینی دے دو ممکنہ اندازے، ۱۹۴۶-۴۷، صفحہ ۴۴؛ تے علوی، صفحہ ۷۴)۔ خلخالی ۱۹۰۵ دے آس پاس آئینی انقلاب وچ شامل ہونے دے لئی تہران چلے گئے ، ابراہیم پرداود، انہاں دے طالب علم تے بعد وچ برلن دی ایرانی نیشنلسٹ کمیٹی (کومیتا-ی میلیون-ایرانی در برلن؛ ) وچ سید تقدیس دی قیادت وچ اس دے ساتھی سن ۔ جنگ عظیم اول (علوی، صفحہ ۷۴؛ اتحاد، دوم، صفحہ ۲۷)۔
آئین ساز تے صحافی۔ حاضلی نے سید محمد سراجی (مساوات دے ناں توں مشہور) دے نال تہران وچ اکتوبر ۱۹۰۷ توں مئی ۱۹۰۸ تک بااثر اخبار، مساوات (مساوات) دے شریک ایڈیٹر دے طور اُتے تعاون کيتا ۔ آئینی انقلاب دے اہم اخبارات (صدر ہاشمی، III، صفحہ ۲۰۵-۱۰)۔ غالب نے اکتوبر ۱۹۱۵ وچ اک "سائنسی، ادبی تے اخلاقی" رسالہ پروین شائع کرنا وی شروع کيتا۔ اس وقت اوہ کتاباں دی دکان چلا رہیا سی (آئیڈیم، II، صفحہ ۶۶-۶۷)۔ لیکن اشاعت بند کر دتی گئی جدوں اس دے ایڈیٹر نے پہلی جنگ عظیم دے دوران جمہوری-قوم پرست تحریک وچ شامل ہونے دے لئی تہران چھڈ دتا ۔
ثالثی اپنی زندگی دے آخر تک جمہوری موجودہ دے اک وفادار رکن تے پہلی مجلس وچ سوشل ڈیموکریٹک پارٹی (فرقائے اِجتماعِ عُمّیون) دے رہنما سید حسن تقی زادہ دے قریبی ساتھی رہے۔ )، تے بعد وچ ایران دی ڈیموکریٹ پارٹی (فرقہ-یہ جمہوریت-ایران) دوسری مجلس وچ (۱۹۰۹-۱۱؛ دیکھو آئینی انقلاب بمقابلہ سیاسی جماعتاں؛ ایہ وی دیکھو اتحادیہ ، ۱۹۸۲، ص. ۶۸-۷۴، ۱۹۹-۲۲۵; ادمیات، II، ۱۹۷۶، صفحہ ۱۰۷-۱۰)۔
جون ۱۹۰۸ وچ ، جدوں محمد علی شاہ نے مجلس اُتے بمباری دی تے سرکردہ آئین سازاں نوں حراست وچ لینا تے پھانسی دینا شروع کر دتی، تاں علی اکبر دیہودا تے تقیزادہ دے ساتھعلی محمد تربیات، امیر حشمت، تے مرزا محمود صراف (ابوالحسن تے بوزرگ علوی دے والد) نے تہران وچ برطانوی لیگیشن وچ پناہ گاہ لے لی (تقی زادہ، ثالثی، ص ۷، ص ۷؛ ۷۔ صفحہ ۶۵۵-۵۶)۔ خلخالی نوں اپنے آبائی شہر جلاوطن کر دتا گیا، تے اوتھے توں اوہ قفقاز چلا گیا، جتھے اوہ ایران وچ جدیدیت تے قوم پرستی دے علمبردار نظریات وچوں اک، عبد الرحیم طالیبوف (۱۸۳۴–۱۹۱۰) دے نال کچھ دیر ٹھہرا۔ ۱۹۰۹ دے اوائل وچ ہارلی نے آئین سازاں دے نال شامل ہونے دے لئی رشت دا سفر کیتا، جو آئینی حکومت کیتی بحالی دے لئی اپنی قوتاں اکٹھا کر رہے سن ۔ اسنوں ہمدان بھیجیا گیا تاکہ شہر دی آئینی سرگرمیاں نوں رشت دے لوکاں دے نال مربوط کيتا جا سکے (علوی، صفحہ ۷۴)۔
مالیاتی نظام دی اصلاح کرنے والا. حلالی تہران واپس آئے تے ۱۳ جولائی ۱۹۰۹ دے بعد ڈیموکریٹک پارٹی دی سرکردہ شخصیتاں وچوں اک دے طور اُتے خدمات انجام دتیاں، جدوں آئین ساز قوتاں نے تہران دی طرف مارچ کیتا، محمد علی شاہ نوں تخت چھڈنے اُتے مجبور کیتا، تے دوسری مجلس (۱۹۰۹-۱۱) دی تشکیل کيتی۔ اس وقت نمایاں ہونے والے ڈیموکریٹس نے وزارت خزانہ (وزارت مالیہ) وچ آڈیٹنگ چیمبر (دیوانِ مصحبت) قائم کرکے انسداد بدعنوانی مہم شروع کرنے دا ارادہ کيتا۔ انہاں نے اس چیمبر تے ہور اہم دفاتر وچ متعدد قابل اعتماد جمہوریت پسنداں نوں مقرر کیتا، جنہاں وچ غالب علی، مرزا عیسیٰ خان فیاض، مونتاب الدولہ، موصیر اکرم، تے سید محمد کماری شامل نيں۔ امید الھکاما، جو وووق الدولہ، وزیر خزانہ (۱ دسمبر ۱۹۰۹–۲۴ جولائی ۱۹۱۰) دے معتمد سن، آڈیٹنگ چیمبر دے ڈائریکٹر بن گئے، اس دے نائب دے طور اُتے خلخالی سن ۔ بعد وچ ، عمید الحکمہ نوں ترقی دے کے نائب وزیر بنا دتا گیا تے ثعللی نوں چیمبر دے قائم مقام ڈائریکٹر دے عہدے اُتے مقرر کيتا گیا (مصطفیٰ، II، صفحہ ۳۱۹، ۳۲۴، ۳۳۴)۔ لیکن اگست ۱۹۱۲ وچ ، جدوں چیمبر نے کابینہ دے اراکین دا آڈٹ کرنے دا ارادہ کیتا، تاں 'امید الخکاما' نے چیمبر نوں تحلیل کر دتا ("الضحی توں تقیزادہ، ۱۸ اگست ۱۹۱۲،" افشار، ۲۰۰۶، صفحہ ۲۹۴ وی دیکھو)۔ . نتیجتاً، ثالثی اپنی ملازمت توں ہتھ دھو بیٹھے تے بعد وچ اسنوں ٹریژری وچ اک عہدے اُتے تنزلی کر دتا گیا۔ ۱۹۱۵ وچ انہاں نوں تہران دے نیڑے ضلع حار او فاسفیا دے ٹیکس وصولی دے دفتر دے سربراہ دے طور اُتے مقرر کيتا گیا (علوی، صفحہ ۷۴؛ وزارت خزانہ وچ جمہوریت پسنداں دی اصلاح دی کارکردگی دے تنقیدی جائزے دے لئی، جو اک اعتدال پسند قدامت پسند نے دتا سی۔ [۱]۔
قومی دفاع دی کمیٹی. پہلی جنگ عظیم (۱۹۱۴–۱۸) دے آغاز وچ ایران دے غیرجانبداری دے اعلان دے باوجود، مرکزی طاقتاں تے اتحادیاں دونے نے ۱۹۱۵ وچ ایران اُتے حملہ کيتا۔ ڈیموکریٹ پارٹی نے جنگ دے آغاز توں ہی جرمنی دی حمایت کی، جدوں کہ اعتدال پسند پارٹی دے اک حصے (اجتماعیون) ایدالیون) نے اتحادیاں دی حمایت کيتی۔ لیکن جدوں روسی افواج نے راجگڑھ تہران وچ داخل ہونے دی دھمکی دتی تاں بوہتے ڈیموکریٹس تے متعدد اعتدال پسند تے آزاد مجلس دے نائبین تے ہور گروپاں نے تہران چھڈنے دا فیصلہ کيتا تاکہ اس دے خلاف احتجاج اور/یا مزاحمتی تحریک نوں منظم کيتا جا سکے۔ روسی حملہ آور۔ انہاں نے ڈیموکریٹ پارٹی دی سنٹرل کمیٹی دے نال مل کے نیشنل ڈیفنس دی اک کمیٹی (کومیتا-ی ڈیفا-ای میلی) تشکیل دتی (مالک الشاعر بہار، صفحہ ۸-۲۰)۔ حلی نے فعال طور اُتے ڈیموکریٹ-نیشنلسٹ کیمپ وچ شمولیت اختیار کيتی تے تہران توں قم، کرمانشاہ،سلیمان مرزا اسکندری (مؤخر الذکر ۱۹۴۱ وچ سوویت نواز تودے پارٹی دے بانی رہنما بن گئے)۔ جلاوطنی وچ سلیمان مرزا دی بنیاد پرست تے سنکی چالاں توں مطمئن نئيں، غالبی نے اسنوں متعدد مواقع اُتے چیلنج کیتا، تے اس دے نتیجے وچ سلیمان مرزا استنبول توں تہران چلے گئے (شعیبانی، صفحہ ۲۱-۲۵، ۱۰۱، ۱۴۹۶)۔
کاوہ کتاباں دی دکان تے پبلشر۔ ۲۸ ماہ دی جلاوطنی دے بعد، حاعلیٰ ۲۰ اکتوبر ۱۹۱۷ نوں گھر واپس آئے (کماری، اول، صفحہ ۸۸؛ علوی، صفحہ ۷۴)۔ وزارت خزانہ نے اکثر انہاں دی تنخواہاں دی ادائیگی وچ تاخیر دی تے انہاں نوں مناسب عہدے اُتے بحال کرنے دی درخواست وچ تاخیر دی (بظاہر اوہ ۱۹۱۰ دی دہائی دے آخر وچ اسٹیٹ لینڈ ڈپارٹمنٹ دے سربراہ دے طور اُتے وزارت وچ واپس آئے ۔ مصنف دے لئی دستیاب نئيں اے۔ ، صفحہ ۱۸۷، ۱۹۰) کتاباں دی دکان باقاعدہ ملاقات کيتی جگہ سی ۔) جمہوریت پسنداں، ادیباں، تے علماء کی، بشمول مجتبیٰ منووی، شیخ احمد سگاری، تے سید محمد کماری (کماری اول تے دوم، مختلف صفحات)۔ کتاباں دی دکان نے ۱۹۴۲ وچ غالب دی موت دے بعد اس دے بیٹے شمس الدین دے ذریعے اپنی سرگرمیاں "کاویہ اب" دے ناں توں جاری رکھی [۲]۔
جمہوریت پسنداں دی آخری امید. ۱۹۱۷ دے اواخر وچ جلاوطنی توں واپس آنے دے بعد حاعلیٰ نے ڈیموکریٹس دے درمیان اپنی سیاسی سرگرمیاں دوبارہ شروع کاں، جدوں زارسٹ حکومت دے خاتمے تے روس وچ سوشلسٹ جمہوریہ دے عروج نے ڈیموکریٹ پارٹی دے لئی امید پیدا کی، جو اپنی قیادت دی جلاوطنی دے بعد اک غیر فعال مرحلے توں گزر چکی سی۔ پہلی جنگ عظیم دے دوران۔ جنگ دے سالاں دے دوران پارٹی وچ بے ترتیبی نے دھڑے بندی دی سیاست تے پارٹی دے اندر اختلافات نوں جنم دتا۔ جنگ دے بعد دے دور وچ پارٹی دے لئی اہم مسئلہ اک نويں چارٹر دے نال تنظیم نو سی۔ ملک الشاعر بہار دے تحت ڈیموکریٹس دا اک گروپ، جس نے پارٹی دی تنظیم نو دے خیال دی حمایت دی سی، "ڈیموکریٹ-تشکیلی" ("ڈیموکریٹس برائے تنظیم") دے ناں توں جانیا جاندا سی، جداں کہ اک ہور گروپ، جس نے اس خیال دی مخالفت کيتی، نوں متحرک کيتا گیا۔ سید محمد کماری نے "دیموکرتھا-یہ ایجد-تشکیلی" دے بینر تلے "پارٹی نوں متحد کرنے دی امید دے نال، ثالثی نے تقریراں کرکے تے دونے گروپاں دے نال مختلف اجتماعات منعقد کرکے دونے دھڑاں دے درمیان سمجھوتہ کرنے دی کئی مذموم کوششاں کیتیاں۔ دونے دھڑاں نے تہران توں چوتھی مجلس وچ اکثریتی نشستاں حاصل کاں، لیکن ودھدی ہوئی دھڑے بندیاں نے انتخابات دی تکمیل تے جمہوریت پسنداں دی طرف توں اک آزاد حکومت دتی تشکیل نوں روک دتا [۳]۔
ترقی پسند پارٹی ۔ وقت آنے اُتے اک جمہوری-قوم پرست پارٹی بنانے دا ارادہ رکھدے ہوئے، غالبی نے رضا شاہ دے دور (۱۹۲۵–۴۱) دے دوران معروف سیاستداناں تے سیاست داناں دے اک گروپ دے نال خفیہ تعاون جاری رکھیا، تاکہ ڈیموکریٹ پارٹی دی بنیاد نوں برقرار رکھیا جا سکے۔ تقیزادہ دے وفادار دوست تے پیروکار۔ انہاں وچ حاضلی، ابراہیم حکیم الملک (قوی)، ابو القاسم نجم الملک، نصر اللہ مختار الملک صابع، علی اشرمر عامر، بزعمار، کفمد، تے علی الاصغر شامل سن ۔ -دولہ؛ بعد وچ نیشنل فرنٹ وچ اک سرکردہ شخصیت)۔ بالآخر، انہاں نے ۱۹۴۱ وچ اک آزاد سیاسی جماعت، حزب الطریق (ترقی پسند پارٹی) بنائی۔ اس دور وچ بننے والی ہور سیاسی جماعتاں سوویت نواز حزبِ تودہ (ماس پارٹی؛ دیکھو کمیونزم iii ) سی۔) تے برطانیہ دی حامی حزب آزادی (فریڈم پارٹی؛ دیکھو "نماہ ایہ باقر کاظمی ہو تقیزادہ،" ۲۶ اکتوبر ۱۹۴۱، افشار، ایڈیشن، ۲۰۰۰، صفحہ ۴۰۷-۱۵)۔
ادبی کم۔ علی نے رضا شاہ دے دور وچ ادبی سرگرمیاں دے لئی خود نوں وقف کر دتا۔ اوہ دو ہفت روزہ ادبی جریدے طوفان (طوفان) دے لئی کثرت توں تعاون کردے سن، جسنوں فروحی یزدی نے ۱۹۲۷–۲۹ دے دوران ایڈٹ کيتا سی۔ جریدے دے ہور تعاون کرنے والےآں وچ ملک الشاعر بہار، احمد کسروی، سید فضرالدین شادمان، اسماعیل یگانی، مہدی بہرامی، عدل زادہ بہزاد، سرمد، حامد، عبدالقادر، عبدالقادر تے احمد شامل نيں۔ الملکاں فرحانی (صدر ہاسیمی، III، صفحہ ۱۸۴-۸۶)۔ خلخالی نے خواجہ نہام الملک دی سیاسیت نامہ یا سیر الملک (تہران، ۱۹۳۱) تے خواجہ نصیر الدین طوسی دا فارسی ترجمہ الزوال-الجاوۃ دی تدوین تے اشاعت وی کيتی۔ ساحرعبد اللہ ب. موقفہ (تہران، ۱۹۳۳)۔ خلخالی نے ترکی تے عربی توں چند کماں دا ترجمہ وی کیتا، جس وچ ٹالسٹائی دی اک مختصر تصنیف وی شامل اے، جس دا ترجمہ بہ یادگار محبت کنید (تہران، ۱۹۱۰)؛ جرجی زیدان دی شارل و عبدالرحمن (چار جلد، تہران، ۱۹۱۵)؛ تے عربی توں اک ہور تصنیف بحیثیت دستان-ایونین یا سرگوزاست برمکیان (تہران، ۱۹۲۱)۔ لیکن انہاں دا اہم کم حافظ دے دیوان دی تدوین تے اشاعت سی۔
حافظ دا دیوان ۔ خلخالی نوں حافظ دے دیوان (تہران، ۱۹۲۷) دے ایڈیشن دے لئی سب توں ودھ یاد کيتا جاندا اے جو شاعر دی وفات دے صرف پینتِیہہ سال بعد ۱۴۲۴ دے قدیم ترین نسخےآں وچوں اک اُتے مبنی اے۔ حلالی نے اپنے دیوان دے ایڈیشن دے لئی اس مخطوطہ نوں بنیادی ماخذ دے طور اُتے استعمال کيتا ۔جو کہ ۱۹۴۱ تک سب توں معتبر شائع شدہ شمارہ سمجھیا جاندا سی، جدوں محمد قزوینی تے قاسم حانی نے اپنی باریک بینی توں ترمیم شدہ تنقیدی کم شائع کيتا۔ انہاں نے اپنے کم دے بنیادی متن دے طور اُتے خلخالی دے ایڈیشن نوں استعمال کيتا تے میدان وچ اس دی گراں قدر خدمات دے لئی خلخالی دی تعریف کيتی۔ بھانويں غالبی نے کم دے کوریجنڈا وچ پرنٹنگ دی تقریباً ۱۰۰ غلطیاں دی نشاندہی کی، قزوینی نے مخطوطہ وچ غلطی دے ۱۵ کیسز، پرنٹنگ دی غلطیاں دے ۳۰ ہور کیسز دے علاوہ شائع شدہ ورژن وچ اکھر "واو" دی غلط جگہ یا بے گھر ہونے دے متعدد کیسز دی نشاندہی کيتی۔ اس دور وچ حاعلیٰ دی نظر دی کمزوری ۔ بعد وچ ، مخطوطہ دی روشنی تے خطاطی دے اسلوب (سہیلی خواجہ انصاری) دے ثبوت اُتے متن دی کالفون تریخ دی درستگی دے بارے وچ شکوک و شبہات پیدا ہوئے ۔ خلخالی دا ایڈیشن، جو ۱۹۲۷ وچ شائع ہويا سی، نے اک تلاش شروع دی جو اج تک حفیظ دی نظماں دے مستند نسخے دے لئی جاری اے (دیکھو حفیظ بمقابلہ مخطوطات )۔ ۱۹۴۱ وچ ، اپنی وفات توں اک سال پہلے، غالبی نے ۱۱۰ صفحات اُتے مشتمل اک کتابچہ شائع کيتا جس دا عنوان سی حفیظ نامہ (تہران، ۱۹۴۱)، جو حافظ دی سوانح عمری، انہاں دی شاعری تے انہاں دے دیوان وچ شامل متعدد اشعار دا مطالعہ سی ۔دوسرے شاعراں دی طرف توں، تے انہاں دی شاعری تے دوسرے شاعراں دے درمیان موازنہ۔ محمد قزوینی نے یادگار وچ شائع ہونے والے اک مرثیے وچ اس کم دے لئی خلخالی دی تعریف کيتی اے (ملاحظہ کرن قزوینی، ۱۹۴۶-۴۷، صفحہ ۴۳-۴۴)۔ دیوان دا فیکس وی بعد وچ خلخالی دے بیٹے شمس الدین (تہران، ۱۹۹۰) نے شائع کيتا۔
خلخالی دا انتقال تہران وچ ۲۰ جون ۱۹۴۲ نوں تقریباً ۷۰ سال دی عمر وچ ہويا ([۴]۔
کتابیات
[سودھو]فریدون ادمیات، نظریۂ نظریہ معشریت ایران ، ۲ جلداں، تہران ۱۹۷۶۔
ایراج افشار، ایڈیشن، نامہ ایہ تہران: شمل ای ۱۵۴ ناں عز رجال دعوت سید حسن تقیزادہ ، تہران، ۲۰۰۰۔
نظریہ ، ایڈ.، کیتاب فورمی: یادنامے بابک افشار ، ۲ جلد، تہران، ۲۰۰۴۔
آئیڈیم ، نماہِ مستضعیت و معراجیت عز بوزرگانِ سیّاسی و بوزرگانِ محلی ہو سید حسن تقیزادہ ، تہران، ۲۰۰۶۔
سید ابوالحسن علوی، رجالِ عصرِ مستویت، مطبوعہ ، حبیب یَسماعی و ایراج افشار، تہران، ۱۹۸۴۔
ملک الشاعر بحار، تریح مطہر احزاب سیاسی: انقراء قاجاریہ ، ۲ جلد، تہران، ۱۹۴۴۔
عباس اقبال آستانی، "شارحِ زندگانی من یا طریقِ اِجتماع و اِدارِ دَوْرَہُ قاجِریا،" مجلہ یادگار ۲/۱، ۱۹۴-۱۹۴-۷۳ .
H. Etehād, Pažuhešgarān-e moʿāṣ-e-Iran II، تہران، ۲۰۰۰۔
منصورہ اتحادیہ (نیھم مافی)، پیدائیش و تعاوول-ای احزاب-ای سیا سی-مشرطیت، داورا-یہ اوول و دووووم-ای مجالس-ای شرا-ی میلی ، ۸۹۲ .
سید محمد کماری، روزنامہ- ایہ حدیث- سید محمد کماری ، ۲ جلد، ایڈیشن، ایم- جے۔ مورادینیا، تہران، ۲۰۰۳۔
احمد کسروی، تری مستعار ایران ، ۲ جلد، ۱۶ واں ایڈیشن، تہران، ۱۹۸۴۔
عبد اللہ مصطفٰی، شارح زندگانی من یا تریح اِجتماع و اِدارِ دعوٰی قاجاریہ ، ۳ جلداں، تیسرا ایڈیشن، تہران، ۱۹۸۱۔
ناصرالدین پروین، "کتاب فوروشی، روزنامہ نگری، روزنامہ فوروشی،" I. افشار وچ ، ایڈیشن، ۲۰۰۴، صفحہ ۱۷۹-۹۲۔
ہونار او مردم وچ "پرداود، ۷۴-۷۵، ۱۹۶۸، صفحہ ۲۰-۲۵۔
ایم قزوینی تے ق. حانی، ایڈیشن، دیوانِ ہِ وآجہ شمس الدین محمد حفیظِ سراجی ، تہران، ۱۹۴۱۔
ایم قزوینی "وفایتِ مُصرین،" مجلہ یادگار ۵/۳، ۱۹۴۶-۴۷، صفحہ ۳۸-۴۹ وچ ۔
ایم۔صدر ہاسیمی، طریقِ جریدے و مجلّتِ ایران ، ۴ جلد، اصفہان، ۱۹۴۸-۵۳۔
عبد الحسین شیبانی (واحد الملک)، Ḵāṭrat-e Mohajerat az dawlat-e movaqat-e Kermanshah ta Komita-ye melliun-e-e-Berlan , ed.
احمد سہیلی حُکمرانصاری، "دیوانِ حَفِض، اَسْتَحِیْحِ سَدَرَوان قزوینی و علقالی،" آیندہ ۱۶، ۱۹۸۹، صفحہ ۷۔
سید حسن تقی زادہ، زندگی طفانی، خطاطی سید حسن تقیزادہ ، ایڈیشن، اول افشار، تہران، ۲۰۰۳۔