شین مظفر پوری
ولی الرحمن شیدا یعنی شین مظفر پوری (1920–1996) ہر فن مولا شخص سن ۔وہ مصنف و مدیر تے شہرت یافتہ شاعر و ادیب سن ،انھاں نے ہر صنف اُتے طبع آزمائی کیتی۔شعر و نثر، ادب و صحافت، ناول وافسانہ، ڈرامہ وخاکہ، طنز و مزاح، خود نوشت و انشائیہ، کيتا اے جس توں انہاں دی زنبیل خالی اے۔ انہاں دے موضوعات و مضامین دی وی کوئی تحدید و تعیین نئيں اے ،وہ افسانہ نگار توتھے،مگران کاذہنی وجود صحافت توں عبارت سی، انہاں دے افسانے فنی اعتبارسے ذراکمزور وی سن کہ ایہ بسیار نویسی تے کم سنی دے زائیدہ سن تے جو لکھیا اس اُتے نظر ثانی دی نوبت وی کم ہی آئی، مگر انہاں دی صحافتی تحریراں پرپختگی تے کہنہ مشقی دا نقش ثبت سی، انہاں دی صحافیانہ تحریراں اُتے حک و وادھا کرنا تے اس اُتے اک نقطے دا وادھا کرنا وی ہما شما دے لئی نا ممکن سا لگدا اے۔ صحافت انہاں دی رگاں وچ خون بن دے دوڑدی سی، انھاں نے پنجاہ سال توں ودھ تک قلم و قرطاس دی محفل روشن کی، ہزاراں صفحات اُتے انہاں دیاں تحریراں ثبت نيں، اس وچ سب توں زیادہ حصہ صحافت دا ہی اے۔ گرچہ انہاں دا صحافتی سرمایہ بہت کچھ مجلات و رسالے دی دھول پھانک رہیا اے کہ اوہ اک بے نیازاور خود دار صحافی سن ،شہرت و ناموری دا غم کم پالدے سن، انھاں نے تن سو توں ودھ افسانے لکھے، مگران دی ادبی زندگی دا اول و آخرصحافت ہی ٹھہرا، ايسے توں انہاں دا ذہن لگیا کھاندا سی، انھاں نے اپنی قلمی زندگی دا آغازاخباری صحافت توں کيتا تے صحافت ہی انہاں دا آخری پڑاؤ ثابت ہويا۔ 10 ؍افسانوی مجموعے، دو ناولٹ تے 5؍ ناول، طنز و مزاح دا مجموعہ، انشائیہ،ڈرامہ،خاکہ تے سیکڑوںمضامین، انہاں تمام تحریراں دے بین السطور وچ وی انہاں دی صحافیانہ صلاحیتاں دا جوہر نظر آتا اے۔
شین مظفر پوری دا وطن باتھ اصلی ضلع سیندا مڑھی سی، ایتھے انھاں نے اک معمولی مذہبی تے کسان گھرانے وچ آنکھاں کھولاں، انہاں دے والد حافظ سن جو کلکتہ دی اک مسجد وچ امامت کردے سن ۔تعلیم دی بسم اللہ وی ایتھے ہوئی، تے گاؤں دے مکتب وچ ہی اردو، دینیات، فارسی تے قرآن شریف ناظرہ وغیرہ دی بنیادی تعلیم پائی، انہاں دی تعلیم واجبی تے بہت مختصر سی، مدرسہ عالیہ کلکتہ توں ثانوی تعلیم پائی تے کلکتہ یونی ورسٹی توں انھاں نے میٹریکولیشن کيتا سی، ایہی سی ڈگری دے حوالے توں انہاں دی کل کائنات، نہ اعلیٰ ادارےآں دی سند تے نہ سرمایہ دار گھرانے دی چمک دمک،مگر انھاں نے ڈگریاں توں محرومی دے باوجود بولی و ادب دے نقشے اُتے اپنی مستحکم شناخت قائم کيتی۔ان دا ذریعۂ اظہار تاں اردوسی، مگر انھاں اردو، فارسی تے انگریزی ہر اک بولی اُتے عبور حاصل تھا۔اور 1937 دے آس پاس اک بار انہاں دا قلم جدوں چل پيا تاں فیر انھاں نے پِچھے مڑ کر نئيں دیکھیا، مالی تنگ دستی، معاشی بحران، اقتصادی مسائل توں نجات دے لئی انھاں نے بسیار نویسی دا دامن تھاما کہ ايسے راہ توں انہاں دی گزر بسر دا سامان نکلدا تھا،معاش دی تکمیل تے دہنی تسکین دی خاطر 24-24 گھینٹے قلم انگلیاں وچ تھامے رہے،اِنّا لکھیا کہ پٹنہ تے کلکتہ ہی نئيں، دہلی تے لاہور دے رسالےآں وچ وی انہاں دا ناں پکی روشنائی توں لکھیا جانے لگا۔اپنے ادبی تے صحافتی سفر دی داستان اوہ خود اپنی تالیف’آدھی مسکراہٹ‘ دی ابتدائی سطراں وچ یوںبیان کردے نيں:
’’سنہ 1937 عیسوی وچ (بہ عمر ۱۷ سال) بے سان و گمان ادب دا چسکا لگیا تاں ذہنی تے علمی دونے اعتبار توں ميں ناپخت بلکہ مفلس سی۔ علمی اعتبار توں تاں آج وی مفلس ہاں تے مفلس ہی مراں گا۔ ہاں تاں ادبی دنیا وچ جدوں وچ نے آنکھاں کھولاں تاں افسانے وچ سب توں زیادہ کشش پائی تے ہُندے ہُندے 1940 توں باقاعدہ افسانہ نویسی شروع کردتی۔ مروجہ رجحانات دے مطابق وچ سمجھیا کہ افسانے بس حسن و عشق، غریبی، ناداری تے ظالم و مظلوم وغیرہ ہی دے لکھے جاندے نيں۔ چنانچہ بعض وہبی صلاحیت دے طفیل ايسے ڈگر پہ تیزی توں چل پيا..... چل پيا تاں چل پيا۔ مگر کسی خود رو پودے دی مانند۔ قدم بہ قدم، کسی بیساکھی دے بغیر چلدے چلدے 1947 وچ اوہ منزل وی آئی جتھے یکا یک محسوس ہويا کہ تھاںواں آہ و فغاں تے وی نيں۔ ذہن و فکر دا انداز، فن دا مزاج تے تحریر دا رنگ روپ اپنے آپ بدلنے لگا۔ تب تک صحافت نوں بطور پیشہ اختیار کرچکيا سی۔ آج محسوس ہُندا اے کہ صحافت نے وی میرے فکر و فن نوں ضرور متاثر کيتا ہوئے گا۔ تحریر وچ تیکھا پن آنے لگا۔ اخبارات و رسالے وچ طنز و مزاح لکھنے دے وی مواقع ملے۔‘‘(آدھی مسکراہٹ،ص:5، پٹنہ لیتھو پریس پٹنہ1980)
شین مظفر پوری اک Self Made Personیعنی خود ساختہ شاعر و ادیب سن ۔ انہاں دی شخصیت سازی وچ کِسے خاص شخص یا کسی مخصوص تحریک دا رول نئيں تھا۔وجہ انہاں دی حد درجہ خلوت پسندی، خود داری، طبیعت کيتی بے نیازی تے مزاج دی آزادہ روی سی۔انھاں نے ترقی پسند تحریک تے اس توں وابستہ مصنّفین دا اثر ضرور قبول کيتا، مگر اوہ کسی ازم یا تحریک توں کلیتاً وابستہ تے کسی لکیر دا فقیر نئيں سن ۔ اوہ خود کہندے نيں:
’’ابتدا توں لے کے ہن تک ادب و صحافت وچ میرا کوئی راہبر تے استاد نئيں رہیا اے۔ میری حیثیت خود رو پودے دی اے۔ ‘‘(شین مظفر پوری:شخص تے عکس، ص53)
شین مظفر پوری مالی بد حالی دا شکار سن، شاید ايسے لئی انھاں نے زیادہ تر کمرشیل فلمی رسالےآں وچ کم کيتا، تے مفت نئيں بالمعاوضہ لکھیا،اپنی یاد داشت وچ لکھدے نيں:
’’دراں اثنا لاہوری کمرشیل رسالےآں نے مینوں قلیل حق المحنت کا’چارہ‘ ڈالنا شروع کردتا سی۔ اس طرح ادب دا چسکا کچھ تے ودھیا، مگر ایہ ’چارہ‘ تاں آٹے وچ نمک دے برابر سی۔ فیر وی میری افسانہ نگاری دی رفتار تیز توں تیز ترہُندتی گئی۔ کچھ شہرت وی ملنے لگی۔ کیوں کہ درجناں رسالے وچ تواتر دے نال میری چیزاں چھپ رہیاں سن۔ہُندے ہُندے اگست 1945 وچ کلکتہ دے ہفتہ وار نقاش وچ کم شروع کرکے صحافت دا پیشہ اختیار کرلیا۔ ایہ گویا اک سانحہ ہی سی۔‘‘[۱]
شین مظفر پوری اردو دے سنجیدہ حلفےآں تے با ذوق قارئین وچ اِنّے مقبول سن کہ انھاں ابتدا توں ہی اہم رسالےآں توں تحریری معاوضہ ملنے لگیا سی۔ اک جگہ لکھدے نيں:
’’لاہور دے بازار ادب وچ انہاں]شبلی بی کم[نے ہی مینوں روشناس کراکر فروختنی (Saleable) بنایا سی۔ میری ابتدائی ادبی زندگی (1939) دے دور وچ شبلی ہی نے رسالہ ویہويں صدی توں چار آنہ فی صفحہ دے معاوضہ اُتے میرا معاملہ کرایا سی۔ غریبی دے مارے ہوئے انہاں ایام وچ ڈوبتے نوں تنکے دا سہارا دے طور اُتے مینوں معاوضہ دا چسکا لگا۔ ایڈیٹر دی پسند بازار دی طلب دے مطابق زیادہ توں زیادہ لکھ کے زیادہ توں زیادہ معاوضہ پاکر اپنی ضروریات پوری کرنے دی کوشش کردا۔لکھدا تاں وچ ملک دے تے خود لاہور دے کِنے ہی رسالےآں وچ سی لیکن ابتداماں معاوضہ صرف ویہويں صدی ہی توں ملدا سی۔ 1947 تک غالبا دو روپے فی صفحہ تک میرا ریٹ پہنچ چکيا سی۔ شبلی اپنے رسالہ عالمگیر تے خیام وچ وی مینوں خوب چھاپتے سن ۔ انہاں دی اس فراخدلی توں مینوں کافی پبلسٹی ملی۔ بعد وچ ویہويں صدی دے علاوہ کمترمعیار دے دو تن دوسرے رسالے وی معاوضہ دے کے میرے توں لکھوانے لگے۔‘‘[۲]
شین مظفر پوری نے محنت و ریاضت توں اپنی خودی نوں بہت بلند کرلیا سی، ايسے لئی اوہ کسی رسالے وچ مفت دی ملازمت وی نئيں کرنا چاہندے سن، کیوں کہ اوہ اک مشہور ادیب و صحافی سن تے قارئین وچ بے حد مقبول وی، فیر اوہ ثروت مند نئيں، اک مفلس و قلاش ادیب سن، انہاں دے سامنے معاش دا مسئلہ اژدہے دی طرح منہ پھاڑے رہندا تھا۔چناں چہ جدوں لاہور وچ رسالہ نیرنگ خیال دے ادارتی کماں وچ بلا معاوضہ ہتھ بٹانے دی گل آئی تاں پریشانی دے عالم وچ وی اوہ ٹال گئے۔حالاں کہ اس وچ انہاں دی کئی چیزاں پہلے شائع ہوچکیاں سن۔ :
’’انھاں ]ایڈیٹر تے پروپرائٹر حکیم یوسف حسن صاحب[ نے ایہ فرمائش کی(پیش کش نئيں) کہ نیرنگ خیال دے ادارتی کماں وچ انہاں دا ہتھ بٹادتا کراں۔ وچ خاموش رہیا کہ حکیم صاحب کچھ آگے وی بولاں۔ کیوں کہ اَنھّا کيتا چاہے دو آنکھ۔ مینوں تاں کسی ایسی سبیل دی تلاش ہی سی۔ وچ انہاں دے سامنے اپنا سارا دکھڑا رو ہی چکيا سی۔ مگر آگے حکیم صاحب سکوت اختیار کیتے رہے۔ ظاہر اے وچ اک ’شوق فضول‘ِکے طور اُتے اس کم نوں کرنے دی پوزیشن وچ نئيں تھا۔‘‘[۳]
شین مظفر پوری صحافت دے مرد مریض سن، اس لئی انھوںنے ابتدا توں ہی صحافت نوں اپنا مرکز و محور بنالیا سی تے ادھر ادھر دے رسالےآں وچ لکھنے تے چھپنے وی لگے سن، مگر انہاں دی صحافتی زندگی دا باضابطہ آغاز دربھنگہ توں نکلنے والے ماہنامہ’ہمالہ‘ توں ہويا، جس دی ابتدا 1941 وچ ہوئی سی، لیکن ایہ اک ادبی رسالہ سی تے اس دی عمر وی بہت مختصر سی۔ تے ایہ انہاں دی پیشہ ورانہ صحافت توں وکھ چیز سی۔اپنی صحافت دی بسم اللہ دے تعلق توں لکھدے نيں:
’’1941 وچ دربھنگہ توں میری ادارت وچ ماہنامہ ہمالہ دے دو تن شمارے نکلے سن ۔۔۔۔۔میرے صحافتی تجربے دی بسم اللہ ایتھے نال ہوئی سی۔‘‘[۴]
سوال ایہ اے کہ اک اچھے خاصے ادیب تے مشہور افسانہ نگار نے صحافت نوں اپنی جولان گاہ کیوں بنایا؟حالے ذکر آیا کہ لاہوری کمرشیل رسالےآں وچ شین مظفر پوری لکھنے لگے سن تے اوتھے توں چارہ وی ملنے لگیا تھااور افسانے دی اشاعت توں تھوڑی بہت آمدنی ہونے لگے سی، تے اس توں پہلے اوہ کلکتہ تے بمبئی وغیرہ وچ کلرکی دی ملازمت وی کرچکے سن، مگر اک تاں ایہ ملازمت انہاں دے افسانوی مزاج توں میل نئيں کھاندی سی، دوسرے اس دفتری ملازمت کيتی سماج یا سوسائٹی وچ کوئی اہمیت وی نہ سی تے آمدنی وی کوئی زیادہ نہ سی کہ انہاں دی معاشی کفالت کرسکے۔ انہاں سب وجوہ توں انھاں نے صحافت نوں بطور پیشہ اختیار کرلیا، اس وچ ناں وی سی تے مال بھی۔ ڈاکٹر منظر اعجاز لکھدے نيں، حالاں کہ انھاں نے شین مظفر پوری دی با ضابطہ صحافت دی ابتدا نوں نقاش کلکتہ توں جوڑ دتا اے:
’’چنانچہ متبادل انتظام دے طور اُتے انھاں نے صحافت دا پیشہ اختیار کيتا۔ تے اس دا باضابطہ آغاز 1945 وچ ہفتہ وار’نقاش‘ کلکتہ دی ملازمت توں ہويا تے کچھ ہی دناں وچ بہ حیثیت صحافی انہاں دی شہرت دلی دی صحافتی دنیا تک پہنچ گئی جس دے نتیجے وچ فوری 1946 دی ابتدائی تاریخاں وچ رسالہ ’آرٹسٹ‘ دے مالک خلیق دہلوی دے بلاوے اُتے شین مظفر پوری دہلی پہنچ گئے۔‘‘[۵]
اس طرح اوہ بہار دی محدود صحافتی دنیا توں نکل کے دلی دے وسیع صحافتی افق دا حصہ بن گئے۔ایہ فروری 1946 دی گل اے ۔دہلی وچ شین مظفر پوری دا زیادہ تر تعلق فلمی رسالےآں توں رہیا۔انھاں نے نہ صرف انہاں رسالےآں وچ کم کيتا، بلکہ اس وقت دلی وچ صحافت دی جو کچھ صورت حال سی، اس اُتے وی نظر رکھی۔ رقص بسمل وچ لکھیا اے:
’’انہاں دناں دلی دی صحافت وچ جو عبرت ناک صورت حال سی اس دا اک سرسری جائزہ ميں نے اپنے ناول’’کھوٹا سکہ‘‘ دے اک باب وچ پیش کيتا اے۔ خالص ادبی رسالہ تاں (جتھے تک مینوں یاد آتا اے ) صرف اک ماہنامہ ساقی ہی نکلدا سی۔ باقی گھٹ توں گھٹ دو درجن نیم ادبی یا فلمی رسالے نکلدے سن ۔ انہاں وچوں کچھ ناں ایويں یادرہ گئے نيں۔ شمع، فلم لائٹ، آرٹسٹ، کامیاب، مشہور، آریہ ورت، کہکشاں، آستانہ، (مذہبی)صوفی(مذہبی) محشر خیال، مولوی، خاتون مشرق، پیشوا(مذہبی)دین دنیا، مورتاں، انوار سحر تے روزانہ اخبارات وچ الجمعیۃ، تیج، جنگ، انجام۔ کوئی ہفتہ وار یاد نئيں۔میرا پیشہ ورانہ واسطہ زیادہ تر فلمی رسالےآں ہی توں رہیا۔ انہاں وچ زیادہ بول بالا شمع، فلم لائٹ تے کہکشاں دا سی۔ انہاں تِناں وچ معاصرانہ چشمک تے پیشہ ورانہ رقابت وی خوب خوب سی۔‘‘ [۶]
رسالہ آرٹسٹ دے مالک و مدیر خلیق دہلوی نے شین مظفرپوری دا شایان شان استقبال کيتا۔ان دی آؤ بھگت وچ کوئی کسر نئيں اٹھا رکھی۔ رسالے دا دفتر گلی قاسم جان وچ واقع سی۔ شین مظفر پوری دی رہائش دا انتظام وی ایتھے کردتا گیا۔ انھاں نے اس رسالے دی ادارت تاں بحسن و خوبی انجام دتی ہی، دوسرے رسالے نے وی انہاں دی صلاحیتاں توں خوب فیضان حاصل کيتا،خان عیسی غزنوی دے رسالے فلم لائٹ وچ وی انھاں اچک لیا گیا۔ انہاں دے سامنے مواد و مضمون دا اک دفترسی، جو کسی تخلیقی ذہن دا منتظر تھا،چناں چہ انھاں نے اپنے شوق قلم نویسی نوں تیزتر کردتا،یکسوئی سی،فیر انھاں لکھنے پڑھنے دا چنگا ماحول وی ملا، اوہ ایتھے کوئی ڈیڑھ سال رہے ہون گے، مگر ايسے مختصر مدت وچ انھاں نے نہ صرف ادب و صحافت دی دنیا وچ اپنی پہچان بنائی، بلکہ اپنا حلقۂ یاراں وی وسیع تر کرلیا۔ اورمعاشی تنگ دستی جو بہار توں لے کے کلکتہ تے بمبئی تک، انہاں دا تعاقب کر رہی سی، اس توں وی اوہ وڈی حد تک آزاد ہوگئے سن، مگر ايسے درمیان 1947 دا الم ناک حادثہ پیش آگیا، ملک دو لخت ہوگیا، دونے طرف خون دی ہولی کھیلی گئی، دلی توں لاہور تک،ہر جگہ سرخ انسانی خون توں زمین لالہ زار ہوگئی۔اس دا شکار شین مظفر پوری وی ہوئے، پولس دی گولی توں بال بال بچے، راستے بند سن سب کوچۂ قاتل دے سوا۔نہ جائے رفتن نہ پائے ماندن۔مایوس و شکستہ حال، پرانے قلعے دی پناہ گزینی انہاں دا وی نصیبہ بنی تے فیر ایہی طوفان انھاں لاہور لے گیا۔
دلی توں 12گھینٹے دے بجائے 72 گھینٹے وچ لاہور پہنچے، جنہاں لوکاں نے ایہ خوش نما خواب پالے سن کہ ایتھے توں نکل کے دار الامن وچ امن و سکون ہوئے گا، فارغ البالی ہوئے گی، اپنا ملک تے اپنا جھنڈا ہوئے گا، اپنی زمین تے اپنا آسمان ہوئے گا،انھاں بہت جلد کف افسوس ملنا پيا۔لاہور وچ دلی توں کم بدتر حالات نہ سن، ایتھے وی نفسی نفسی دا عالم سی، کوئی کسی دا پرسان حال نہ سی، سبھی نوں دو وقت دی روٹی دے لالے پئے ہوئے سن، سنہرے خواباں دا جو شیش محل دو قومی نظریہ دے حامیوںنے ذہن وچ تعمیر کيتا سی، اوہ پل بھر وچ چکنا چور ہوگیا۔مگرحسن اتفاق کہ شین مظفر پوری نوں ایتھے وی دلی دے کچھ احباب مل گئے، ایہ لوک معاشی طور پرذرا خوش حال سن، شین صاحب دی طرح نادار تے مجبور نہ سن ۔ لاہور وچ وی انھاں اک عدد نوکری دی تلاش سی، مگر کدرے نوکری ملنی دشوار سی۔ سبھی ہائے ہائے کر رہے سن ،سارے کاروبار ٹھپ سن، سارے کل کارخانے مقفل تے سارے معاشی ذرائع بند سن ۔ شین مظفر پوری دی جیب وچ دو چار روپے سن، جس توں اوہ کسی طرح صبح و شام بسر کر رہے سن ،شین صاحب ہی کيتا، سبھی دے چہرے اُتے خوف تے نا امیدی دے آثار نمایاں سن، انھاں نے ایتھے پہنچ کے انہاں رسالے تے اخبار دا چکر کٹیا جس وچ اوہ ماپہلے آزادی لکھدے رہے سن تے جس دی وجہ توں علمی تے ادبی حلفےآں وچ انہاں دا شہرہ وی تھا،سب توں پہلے رسالہ عالمگیر دا دفتر تلاش کيتا،جو وڈی مشقت توں انھاں ملا۔ انھی دناں رسالہ نیرنگ خیال دے دفتر دا چکربھی کٹیا۔ اوہ لاہور وچ پہلے توں متعارف سن، اس لئی انھاں پاؤں جمانے وچ دیر نہ لگی،لکھدے نيں:
’’لاہور دے رسالےآں وچ چاں کہ وچ بہت چھپ چکيا سی اس لئی اوتھے دے قاریاں بالخصوص شاعراں ادیباں وچ میری کافی شہرت سی۔ جس توں وی میرا تعارف کرایا گیا اس دے لئی میرا ناں نواں نئيں سی۔ تے بعد وچ وی ميں نے اوتھے اپنے لئی نسبتا اک نرم گوشہ محسوس کيتا۔‘‘(رقص بسمل، ص121)
دلی دے جو صاحب ثروت افراد ہجرت کرکے لاہور آئے سن، اوہ کچھ کرنے دے لئی ہتھ پاؤں مار رہے سن تے اپنے بال و اُتے پھیلانے دی منصوبہ بندی کر رہے سن ۔ انھی پناہ گزیناں وچ رفیق چمن وی سن، جنہاں توں شین صاحب دی شناسائی سی، اورجو لاہور وچ کس مپرسی دی زندگی جی رہے سن ۔جدوں انہاں دے یہاںکچھ ہریالی تے چہل پہل آگئی تاں انھاں نے صحافت نوں اپنا میدان عمل منتخب کيتا۔ تے دو ڈکلیریشن ( روزنامہ مسلم تے ہفت روزہ نور جتھے دے لئی)انھاں نے لے لئی۔ انھاں نے اپنا روزنامہ اخبار ’مسلم‘ جاری کيتا، شین مظفر پوری اس وچ بحال کر لئی گئے۔ حالاں کہ اس وقت تک انھاں اخباری صحافت دا کوئی خاص تجربہ نئيں سی، جداں کہ انھاں نے خود لکھیا اے۔ اس اخبار وچ انہاں دے ذمے کيتا کم سی تے ایہ منزل انہاں دے لئی کس طرح آسان ہوئی، اوہ لکھدے نيں:
’’ دو ورق دا اخبار سی۔ خبراں بنانا، انگریزی توں ترجمہ کرلینا رفتہ رفتہ میرے لئی آسان ہوگیا۔۔۔۔بھائی چمن توں کچھ پیسے وی ملنے لگے سن ۔ اس سہولت دے بعد طبیعت کچھ موج وچ رہنے لگی۔‘‘(رقص بسمل، ص172)
’’مسلم‘ بمشکل دو ہفتہ جاری رہیا تے اک روز بندہوگیا تے شین مظفر پوری دے لئی دو وقت دی روٹی دی جو امید قائم ہوئی سی، اس اُتے وی اوس پڑگئی۔فیر ہفت روزہ ’نور جتھے ‘کی ذمے داری انہاں اُتے آگئی۔ انھاں نے رقص بسمل وچ لکھیا اے کہ ایہ جوا وی میرے ہی کاندھاں اُتے پيا۔
شین صاحب دے لئی میدان صحافت وچ اک راستہ بندہويا تاں دوسرے راستے کھلنے شروع ہوگئے، الٰہی بخش یا بخش الہٰی ناں دے اک فرد نے ہفت روزہ اخبار ’آبشار‘ دا ڈکلیریشن حاصل کرلیا تے اوہ وی شین مظفر پوری دی ادارت وچ ۔ مگر اس وچ پناہ گزيں رفیوجیاں دے حال زار اُتے کچھ اس قسم دے سخت لفظاں وچ تبصرہ کيتا گیا سی کہ اس دا پہلا شمارہ ہی ضبط ہوگیا۔ایہ تحریر دو قومی نظریہ دی مذمت اُتے لکھی گئی سی،جو شین مظفر پوری دی ہی سی، اس لئی الٰہی بخش نوں نہ صرف نقصان برداشت کرنا پيا بلکہ انھاں نے اس دی پاداش وچ شین مظفر پوری توں قطع تعلق وی کرلیا۔ تے نتیجتاً اوہ دوبارہ بے روز گارو بے کار ہوگئے۔
لاہور وچ اوہ دس ماہ رہے ہون گے کہ رفیق چمن دے بھائی خلیق دہلوی نے انھاں کراچی بلالیا، جو ’مضراب‘ ناں توں اک رسالہ نکالنے دی پلاننگ کر رہے سن ۔ اس دا دفتر جنگ اخبار دے دفتر توں ملحق سی، جنگ دے ادارتی سیکشن وچ وی شین مظفر پوری نے لگ بھگ دو ماہ،جزوی طور اُتے کم کيتا۔ خیر اصل وچ اوہ مضراب دی ادارت سنبھالنے دے لئی کراچی آئے سن، ایہ اک ادبی رسالہ سی، اس دا پہلا شمارہ شین مظفر پوری دی ادارت وچ ہی منظر عام اُتے آیا۔ خلیق دہلوی نے مضراب دے دفتر وچ ہی انہاں دی بود و باش دا انتظام کر رکھیا سی تے انھاں تنخواہ دے طور اُتے ڈیڑھ سو روپے ماہوار دینا طے کيتا سی۔ ’مضراب‘ اک ترقی پسند ادبی جریدہ تھا،چونسٹھ صفحات اُتے مشتمل اس دا پہلا شمارہ اگست 1948 وچ منظر عام اُتے آیا۔ دوسرا شمارہ ستمبر1948 وچ تے تیسرا شمارہ دسمبر1948 وچ شائع ہويا۔ اس دے بعد شین مظفر پوری پرت کر ہندستان آگئے کہ اوہ اپنے والدین، بھائی، عزیز و اقارب تے بال بچےآں نال ملن دے لئی بے تاب و بے قرار سن، انہاں دی یاد رہ رہ کے انھاں کچوکے لگاندی سی، کیوں کہ اوہ ہزاراں میل دور سن، تے بہار وی فرقہ وارانہ فسادات دی زد اُتے رہندا تھا۔احمد ندیم قاسمی، خدیجہ مستور تے ہاجرہ مسرور وغیرہ نے انھاں منایا، اپنا ارادہ بدلنے اُتے مجبور کيتا تے اوتھے دے ادبی حلقے تے کئی اعلیٰ افسران نے وی چاہیا کہ اوہ پاکستانی شہریت اختیار کرلاں، مگر اوہ ہندستان واپسی دے اپنے فیصلے اُتے مصر رہے۔ 29دسمبر 1984 نوں کراچی توں بذریعہ پانی جہاز روانہ ہوئے،پہلے بمبئی تے فیر دلی پہنچے۔ دلی وچ دو تن دن رکے۔ خوشتر گرامی نال ملاقات دے لئی ویہويں صدی دے دفتر گئے، خوشتر صاحب نے وڈی خوش اخلاقی دا مظاہرہ کيتا تے جو معاوضے دی بقایا رقم سی اوہ بطیب خاطر ادا کردتی۔ اس دے بعد رسالہ ’شمع‘ دے دفتر وی گئے، حافظ یوسف دہلوی تے انہاں دے صاحب زادے یونس دہلوی نے انہاں دا خیر مقدم کيتا۔ شین مظفر پوری اس وقت معاشی بد حالی دے شکنجے وچ سن، نا گفتنی دا عالم سی، اس لئی انھاں نے اشارے کنایے وچ حافظ یوسف دہلوی توں اپنا مدعا وی بیان کردتا کہ اوہ فیر دلی نوں ہی اپنا مسکن بنانا چاہندے نيں تے ایتھے تلاش معاش کرنا چاہندے نيں، مگر انھاں نے کوئی رسپانس نئيں دتا،اس لئی انھاں نے بذریعہ ٹرین 5 جنوری نوں پٹنہ دے لئی رخت سفر بنھ لیا اوراک بار فیر اپنی آبائی ریاست بہار نوں ہی اپنا مسکن و مرکز بنالیا۔ انہاں دی پٹنہ آمد دی خبر ہر جگہ مشتہر ہوگئی، طلبہ تے نو جواناں وچ اوہ پہلے توں بے حد مقبول سن، جس ہوٹل وچ اوہ ٹھہرے سن، اوتھے کئی طلبہ نے انھاں آکر گھیر وی لیا۔طلبہ تے نوجواناں توں مختلف امور اُتے تبادلۂ خیال ہويا، تے فیر 8جنوری 1948 نوں اوہ دربھنگہ دے لئی روانہ ہوگئے تے مظہر امام دے ایتھے امیر منزل پہنچ گئے۔ شین مظفرپوری نوں گھر توں جدا ہوئے اک طویل عرصہ بیت گیا سی تے فیر 1947 دے ہنگامےآں نے انہاں دے اندرون نوں ہلیا کے رکھ دتا سی، اوہ بال بچےآں نال ملن دے لئی سخت بے چین وی سن، اس لئی اوہ دربھنگہ توں بلا تاخیر 10 جنوری نوں سیندا مڑھی دے لئی روانہ ہوگئے تے سسرال جاکے لوکاں نال ملاقات کيتی۔فیر بیوی بچےآں دے ہمراہ بیل گڈی اُتے اپنے گاؤں دے لئی نکل پئے۔
کسب معاش دا مسئلہ اک بار فیر شین مظفر پوری دا پِچھا کرنے لگا۔ انھاں اپنا پیٹ پالنے تے گھر بار چلانے دے لئی نوکری دی تلاش سی۔اس بار انھاں نے اپنی پرانی آماج گاہ کلکتہ دا انتخاب کيتا تے اوتھے پہنچ کے ’عصر جدید‘ تے روزانہ ’ہند‘ وچ کم کرنے لگے۔ اوہ اپنے عہد دے اک سینئر صحافی سن، اوہ میدان صحافت دے شہسوار تے ماہر سمجھے جاندے سن ۔ صحافت وچ انہاں دا کوئی رقیب و حریف نہ تھا۔کلکتہ وچ انہاں دی صحافت دا طوطی بولدا سی۔ مگرکلکتہ وچ انھاں نے بہت ساریاں مجبوریاں دا بار اٹھایا۔ اپنے ناں توں وی لکھیا تے تسکین نفس دی خاطر پردے دے پِچھے توں دوسروںکے ناں توں وی لکھیا۔ فرضی ناواں نوں وی انھاں نے وقار بخشا تے اپنی تحریریں؍افسانے بازار ادب وچ فروخت وی کیتے۔ کلکتہ وچ انھاں نے ناں وی کمایا تے کافی بد ناں وی ہوئے تے جدوں ذلت و رسوائی نے انہاں دا دامن نہ چھڈیا، تاں فیر اوہ پٹنہ پرت آئے، جتھے وہاب اشرفی نے انھاں ماہ نامہ’صنم‘ دی ادارتی ذمے داری سونپ پائی۔ وہاب اشرفی لکھدے نيں:
’’میرے ان(شین مظفر پوری) توں دیرینہ تعلقات سن ۔ کلکتہ وچ جدوں دوستاں دی مدد توں روز نامہ ’اخوت‘ (مدیر ناظرالحسینی) کڈیا گیا تاں نہ معلوم کیوں مینوں شین مظفر پوری نظر آئے۔ اوہ اس وقت ممبئی وچ سن ۔ وچ اکبر ’بکی‘ نوں جو اس اخبار دے مالک سن، شین صاحب دی انشا پردازی تے صحافتی تجربے دا حال دسیا تاں انہاں نے فورا انہاں نوں دعوت بھیج دی۔ اوہ کلکتہ چلے آئے تے ’اخوت‘ توں وابستہ ہوگئے۔ وچ کچھ دناں دے بعد جدوں پٹنہ آیا تو’صنم‘ دا اجرا کيتا۔ ہن تک اس دے پنجاہ شمارے نکل چکے سن ۔ میرا تبادلہ جدوں گیا ہونے لگیا تاں ميں نے خود شین مظفر پوری نوں دعوت دتی کہ اوہ ’صنم‘ دی باگ ڈور سنبھالاں۔ موصوف میری دعوت اُتے پٹنہ آگئے تے ایتھے دے ہوکے رہ گئے۔ اپنے اخبارات وی کڈے۔ دوسرے اخبارات وچ وی فیچر لکھدے رہے تے اپنا تخلیقی کم وی سر انجام دیندے رہے۔ فیر اوہ بہار اردو اکادمی دے رسالہ ’زبان و ادب‘ توں وابستہ ہوگئے۔‘‘
انھاں نے پٹنہ پہنچ کے کسی در دا فقیر بننا گوارا نئيں کيتا، ملازمتی ذمے داریاں دی تکمیل دے نال آزادانہ طور اُتے وی کم کردے رہے۔ انھاں نے اپنا ہفت روزہ اخبار ’ہماریا بہار‘ پٹنہ توں نکالاجو کافی مقبول ہويا، ایہ اک بے باک اخبار سی تے عوام وچ اپنی جرأت و حق گوئی دے لئی کافی مشہور وی سی۔
شین مظفر پوری دی اخباری تے مجلاندی صحافت ہی نئيں، ادبی صحافت دا کینوس وی بہت زیادہ وسیع سی تے انہاں دی ادبی تخلیقی تحریراں دا جو معیار سی، اوہ بہتاں دے لئی اک چیلنج سی۔ انھاں نے ادبی صحافت دا حق ادا کيتا تے جنہاں ادبی رسالےآں تے مجلات توں وابستہ رہے، اسنوں شہرت دے اوج ثریا اُتے پہنچادتا۔ کئی ادبی رسالے دی ادارت دی تے اس وچ تنقیدی ادبی مضامین تے تبصرے لکھے، بولی تے شعر و ادب دے اسرار توں اسيں عصراں نوں باخبر کيتا۔
انھاں نے صحافت برائے صحافت نئيں کيتی، بلکہ اصولی تے بے لوث صحافت کی، صحافت دے تعلق توں انہاں دا اک کمٹنمنٹ تھا،صحافیانہ رموز و نکات پربھی انہاں دی نظر وڈی گہری سی۔ اوہ اردو صحافت توں اِنّے بیزار وی نئيں سن جِنّے آج کل دے ناں نہاد دانش ور اس وچ مبتلا نظر آتے نيں اوربلا وجہ اردو صحافت دی مندی حالت تے پستی اُتے مگر مچھ دے آنسو بہاندے نيں۔ اوہ اردو صحافت توں وڈی حد تک مطمئن سن، مگر اوہ اسنوں ہور صیقل کرنے تے اسنوں مانجھنے دے حق وچ سن ۔ اک سوال دا جواب دیندے ہوئے کہندے نيں:
’’میںنے محسوس کيتا اے کہ فی الواقع صحافی خال خال ہی پائے جاندے نيں۔ باقی جو کارکن نيں اوہ ناں دے صحافی نيں۔ سب توں پہلی گل تاں ایہ اے کہ اک صحافی دا بولی داں تے کسی نہ کسی درجے دا ادیب ہونا بنیادی طور اُتے ضروری اے۔ اس دے بعد ہور صلاحیتاں دی گل آتی اے لیکن ميں نے ایہ دیکھیا اے کہ اردو دے بیشتر صحافیاں وچ بنیادی صلاحیت ہی مفقود اے۔ خیر جس ڈھنگ تے جس معیار دی اردو صحافت اے اسنوں وی غنیمت سمجھدا ہاں کیوں کہ اس دے وجود توں اردو نوں بہت تقویت پہنچ رہی اے لیکن اردو صحافت دے معیار تے حالات توں ميں مطمئن نئيں ہاں۔‘‘(شین مظفر پوری:شخص تے عکس، ص58-59)
شین مظفر پوری اک بسیار نویس تے تیز نویس ادیب و صحافی سن، انھوںنے دس ہزار صفحات دا اخباری ادارتی سرمایہ دنیائے صحافت نوں دتا، اخباری طنز و مزاح اُتے مبنی انھاں نے 500 صفحات اپنے پِچھے چھڈے تے تقریبا اک ہزار صفحات دے ادبی اداریے لکھے، اک لکھ صفحات تاں اوہ نيں، جو ترجمہ ہوکے اخباراں دی زینت بنے، خلاصہ ایہ کہ انھاں صحافت نال پیار تھا،صحافت انہاں دا عشق سی، صحافت انہاں دے لئی دانہ پانی دی حیثیت رکھدی سی، ایہی وجہ اے کہ انہاں دی تمام تالیفات وچ صحافتی نقوش روشن ملیاں گے۔ اک ناول’کھوٹا سکہ‘ دا تاں پورا باب ہی دلی دی صحافت تے اوتھے دے رسالے آرٹسٹ وغیرہ تے اس دے ماحول تے اس مکان دی فضا اُتے مرکوز اے، جتھے توں ایہ رسالہ شائع ہُندا تھا۔ان دی صحافت دا شہرہ اِنّا سی کہ لوک انھاں اپنے اخبار و رسالے دی ادارت دی باگ ڈور سونپنا باعث اعزاز سمجھدے سن ۔ انھاں نے ایڈیٹر توں زیادہ پلے بیک ایڈیٹر دی حیثیت توں کم کيتا، پیش منظر توں زیادہ پس منظر وچ رہ کے صحافت نوں اعتبار بخشا، ناں وی کمایا تے بد ناں وی ہوئے، شہرت وی حصے وچ آئی تے یار دوستاں نے تحقیر دا ٹھیکر ا وی انہاں دے سر پھوڑنے وچ دریغ توں کم نئيں لیا۔
شین صاحب اپنے عہدشباب وچ مختلف اخبارات و رسالے دی تقدیر تے تصویر بدلدے رہے، مگر اوہ خود اپنی تصویر نہ بدل سکے، اخیر تک مفلس رہے،کئی نومولود رسالے نوں انھاں نے اپنا خون جگر پلیا کے طفولیت توں شباب دی دہلیز اُتے پہنچایا، مگروہ خود شباب دی منزل اُتے قدم نہ رکھ سکے۔
اخیر عمر وچ وڈی صعوبتاں تے اذیتاں اٹھاواں۔
وفات توں کوئی دو ماہ پہلے جو اک مکتوب لکھیا اے، اس دا اک جملہ سانوں اپنی بے توجہی تے ادیب و صحافی دی نا قدری اُتے آنسو بہانے اُتے مجبور کردا اے:
’’اعصاب دی ناتوانی توں معذوریاں ودھدی جارہیاں نيں۔ میرے حال احوال اُتے کدرے توں کوئی توجہ وی نئيں ہورہی اے ۔‘‘
ان دا آخری وقت بہت ہی خراب حالت وچ گزریا، مردا کيتا نہ کردا،جب روزی روٹی دے لالے پے گئے تاں انھاں نے گاؤں دی مسجد وچ مؤذن بننے دی مشقت اٹھائی، اک مذہب بیزار آدمی دو وقت دی روٹی دے لئی مذہب پسند بننے اُتے مجبور ہوگیا۔ تے اک ایسا صحافی جس دیاں تحریراں دی اک دنیا دیوانی سی، جس دی تحریروںپر مبنی رسالےآں نوں محفوظ کرلیا جاندا سی، اوہ پیٹ دی آگ بجھانے دے لئی مسجد دے درو دیوار وچ محصور ہوکے رہ گیا۔گویا اوہ اپنے ناول’’کھوٹا سکہ‘‘ کازندہ جاوید مرکزی کردار مسعود بن گئے۔ اوہی مسعود جو اک غریب گھرانے وچ پیدا ہويا، کسب معاش دے لئی ادب و صحافت دی دنیا وچ ملازمت کيتی، کلکتہ، بمبئی، کانپور تے دلی دی سڑکاں اُتے قلندرانہ بھٹکتا رہیا تے جدوں اپنی معشوقہ توں جدا ہونے دا وقت آیا تاں اسنوں مخاطب کرکے آنے والیاں نسلاں نوں ایہ پیغام دے گیا کہ:
’’جے خدا دا کرنا ایسا ہوجائے تاں تسيں آگے چل کے صاحب اولاد بنو تاں اک گل دا ضرور خیال رکھنا۔ اگرتم اپنی اولاد دا رجحان اردو شعر و ادب یا اخبار نویسی دی طرف دیکھو تاں چپکے توں اسنوں زہر کھلا دینا۔‘‘