ظہوری تورشیزی

ظہوری تورشیزی
جم
وفات
باب اسلام

ظہوری تورشیزی ، مولا‏نا نورالدین محمد (متوفی ۱۰۲۵/۱۶۱۶)، فارسی شاعر۔ ظہوری پینڈو خراسان وچ پیدا ہوئے تے پرورش پائی۔ ظہوری خود دسدے نيں کہ اوہ قاین دے پنڈ تو‏ں آئے نيں ( ساقی نامہ ، صفحہ ۲۰۳)، لیکن ابتدائی سوانح عمری اس دا تعلق اج دے کسمار دے نیڑے تورشیز دے قصبے تو‏ں اے، جتھے اوہ شاید اپنی جوانی وچ تعلیم حاصل کرنے گیا سی۔ عبد النبی قزوینی دے اس بیان کيتی بنیاد اُتے کہ ظہوری د‏‏ی وفات ۸۲ سال د‏‏ی عمر وچ ہوئی ( مئیانہ ، ص ۳۶۴)، اوہ تقریباً ۹۴۳/۱۵۳۷-۳۸ وچ پیدا ہوئے۔ اپنی تِیہہ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، ظہوری خراسان تو‏ں یزد دے لئی روانہ ہوئے، جتھے اوہ غیث الدین محمد میر میران دے دربار وچ تے وعشی بافقی د‏‏ی سربراہی وچ ادبی حلقے وچ شام‏ل ہوئے۔. تقریباً پنج سال بعد ، ظہوری شیراز چلے گئے تے خطاط، گلڈر، تے شاعر مولا‏نا درویش حسین (اوحدی، دوم، صفحہ ۱۳۲۵) تو‏ں دوستی کر لئی، جو عرفی شیرازی دے ادبی سرپرست وی سن ۔ -ای رحیمی، جس دا حوالہ گولچن معنی، II، صفحہ ۸۲۵) وچ ا‏‏ے۔

شیراز وچ ست سال گزارنے دے بعد، ظہوری ۱۵۸۰ء وچ ہندوستان ہجرت کر گئے۔ دکن وچ آباد ہو ک‏ے، مرتضیٰ اول (۱۵۶۵-۸۸ء) دے دور حکومت دے آخری سالاں وچ احمد نگر وچ نیمشاہی د‏‏ی خدمت وچ داخل ہوئے۔ ایتھے ظہوری نے اپنے ساتھی مہاجر تے تاحیات دوست ملک قومی (وفات ۱۶۱۶) تو‏ں پہلی ملاقات کيت‏ی۔ ظہوری نے مکہ د‏‏ی ریارت کيت‏ی، غالباً مرتضاء دے دور حکومت دے اختتام دے نیڑے (احمد، صفحہ ۱۱۶-۲۳)۔ احمد نگر وچ اپنے سرپرستاں دے علاوہ، وہوری مغل دربار دے کئی عہدیداراں، خاص طور اُتے شاعر انعام یافتہ ابو الفیض فیاضی تو‏ں رابطے وچ سی۔. انہاں نے غالباً اہوری دے ہندوستان پہنچنے دے فوراً بعد خط و کتابت شروع د‏‏ی تے آمنے سامنے اس وقت ملاقات کيت‏ی جدو‏ں فائی نے ۱۵۹۱–۹۲ وچ شہنشاہ اکبر دے سفارتی مشن اُتے احمد نگر دا دورہ کيتا۔ فیضی نے عدالت نو‏‏ں واپس اپنے اک خط (فیضی , ص. ۱۳۵-۳۶) وچ مالک تے اہوری دونے دا ناں لے ک‏ے انہاں د‏‏ی شاعرانہ صلاحیتاں د‏‏ی تعریف کردے ہوئے تے شاہی خدمات دے لئی انہاں د‏‏ی سفارش کيت‏ی ا‏‏ے۔ اس دے باوجود مرتضیٰ د‏‏ی موت دے بعد ہونے والی سیاسی بدامنی دے پورے دور وچ وہوری احمد نگر وچ ہی رہ‏‏ے۔ ۱۵۹۱ وچ بورہان II دے تخت اُتے چڑھنے نے نیمشاہی د‏‏ی قسمت دے احیاء دا وعدہ کیتا، تے ظہوری نے اس حکمران دے لئی متعدد نظماں وقف کاں، جنہاں وچ اس دا ساقی نامہ وی شام‏ل ا‏‏ے۔ ایہ وعدہ ۱۵۹۴ وچ بورہان د‏‏ی غیر متوقع موت تو‏ں ٹُٹ گیا، تے احمد نگر دا مغل جرنیل عبد الرحیم حانان نے محاصرہ ک‏ے لیا۔.

ظہوری مختصر طور اُتے عبد الرحیم د‏‏ی دستار بندی وچ شام‏ل ہويا، لیکن ایسا لگدا اے کہ اوہ مغلاں د‏‏ی سرپرستی تو‏ں فائدہ اٹھانے تو‏ں ہچکچا رہیا ا‏‏ے۔ اوہ ۱۵۹۶ وچ عدلیہ دے راجگڑھ بیجاپور چلے گئے ، جتھے اس نے اپنی زندگی دے آخری ویہہ سال گزارے۔ ایتھ‏ے اس نے دربار، وزیر شاہنواز خان سراجی (متوفی ۱۶۱۱) تے خاص طور اُتے خود حکمران، انتہائی مہذب ابراہیم دوم (۱۵۸۰–۱۶۲۷) د‏‏ی فراخدلانہ سرپرستی حاصل کيتی۔ اہوری دے بچ جانے والے کماں د‏‏ی اکثریت غالباً اس دے کیرئیر دے اس آخری مرحلے وچ لکھی گئی سی۔ ظہوری نے ملک قومی دے نال اپنی قریبی دوستی جاری رکھی، اپنی بیٹی نال شادی کيتی تے انہاں دے نال مشترکہ ادبی منصوبےآں اُتے کم کيتا۔ بھانويں ماخذ وچ دتی گئی تاریخاں وچ قدرے فرق اے، لیکن ایہ تقریباً یقینی اے کہ اوہری د‏‏ی وفات ۱۶۱۶ وچ ہوئی، مالک دے چند ماہ بعد (احمد، صفحہ ۲۸۳-۹۹)۔

وہوری دے دیوان وچ تمام روايتی شکلاں تے انواع دیاں نظماں شام‏ل نيں۔ اپنی زندگی دے دوران، اوہ خاص طور اُتے اپنے قصیدہ قصیدہ دے لئی مشہور سن ۔ شیعہ ائمہ د‏‏ی شان وچ نظماں دے علاوہ، ظہوری نے شاہ عباس تے حنان حانان سمیت متعدد سرپرستاں د‏‏ی مدح سرائی کی، لیکن خاص طور اُتے بورہان نیامشاہ ثانی تے ابراہیم ثانی۔ ظہوری د‏‏ی قصیدہ وچ اکثر اس دے سرپرست دے دربار، محل، ہتھیاراں تے ہور شاہی ساماناں د‏‏ی تفصیل شام‏ل ہُندی ا‏‏ے۔ اہوری د‏‏ی اسٹروفک نظماں ( ترکیب تے ترجی بینڈ s) ايس‏ے طرح سی دے لحاظ تو‏ں تعریفی نيں تے انہاں سرپرستاں دے لئی وقف نيں۔ انہاں د‏‏ی جمع کردہ لکھتاں وچ تقریباً ۱٬۳۰۰ غزلاں وی شام‏ل نيں ۔s انہاں وچو‏ں ودھ تر اشعار صوفیانہ طور اُتے مزاحیہ نوحہ کناں نيں تے انہاں وچ کچھ اخلاقی فلسفیانہ موضوعات وی شام‏ل نيں جنہاں نو‏ں انہاں دے اسيں عصراں نے پسند کيتا ا‏‏ے۔

اہوری د‏‏ی روبائی نظماں وچو‏ں بوہت سارے بیجاپور وچ درباری سبھیاچار دے مختلف پہلوآں دا جشن منا‏ندے نيں، درباری تہوار نورواس اُتے نظماں دے سیٹ دے نال ، خطاطی تے موسیقی وچ ابراہیم د‏‏ی مہارت، اس دا پسندیدہ لُوٹ ( طنبر )، تے ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی پسند د‏‏ی دوائی۔ مختصر مزاحیہ تے طنزیہ نظماں دے علاوہ، ہوری دے دیوان وچ شاعری والے دوہے وچ اک بلا عنوان مثنوی وی شام‏ل اے جو شاہنواز خان دے ذریعہ تعمیر کردہ اک محل دا جشن منا رہیا اے، جو نوجوان کلیم کاسکی د‏‏ی نظماں دا موضوع وی سی ۔ )۔ ظہوری نے مبینہ طور اُتے نیحامی دے مازن الاسرار دا جواب لکھیا ، لیکن اس کم دا کوئی نشان باقی نئيں رہیا۔ ظہوری دے وڈے مثنویپر، انہاں دا ساقی نامہ اے ، جو احمد نگر وچ انہاں دے قیام د‏‏ی سب تو‏ں قابل ذکر پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ خود شاعر دے بقول ایہ تصنیف دو مراحل وچ لکھی گئی۔ اس د‏ی پہلی ہزار یا اس تو‏ں ودھ آیات ۱۶ويں صدی د‏‏ی پہلی دہائیاں وچ قائم ہونے والی صنف دے کنونشنز د‏‏ی پیروی کردیاں نيں، لیکن اہوری نے اسنو‏ں اک قابل وقف دے انتظار وچ وکھ کر دتا۔ بورہان دوم دے الحاق دے نال، ظہوری نے ساقی نامہ دے آخری پینیجیرک حصے د‏‏ی وضاحت کيتی ۔اک بے مثال تن ہزار آیات تک۔ عدالت تو‏ں طویل غیر حاضری دے لئی معافی مانگنے دے بعد، ظہوری نے لفظ د‏‏ی طاقت دے لئی اک پین د‏‏ی طرف رجوع کرنے تو‏ں پہلے بورہان دے کردار، جنگ وچ اس د‏ی قابلیت، تے شاہی محل دے احاطے د‏‏ی تعریف کيت‏ی، اخلاقی نصیحتاں دا اک سلسلہ، اس دا اپنا اک بیان۔ زندگی، تے حضرت محمد تے امام علی علیہ السلام د‏‏ی تعریف۔ کم دے اس آخری حصے وچ متعدد مثالی کہانیاں شام‏ل نيں، جو اہوری دے ساقی نامہ نو‏‏ں اس صفوی-مغل طرز دے سب تو‏ں طویل تے متنوع نمائندےآں وچو‏ں اک بنا‏تے نيں۔

لیکن ایہ وہوری دا سی-نار سی جس نے شاید بعد دے ادیباں نو‏‏ں سب تو‏ں ودھ متاثر کيتا۔ ایہ کم ابراہیم دوم دے لئی وقف کردہ تن تعارفاں اُتے مشتمل اے: دیباچے نوراس نے دکنی بولی وچ خود ابراہیم دے لکھے ہوئے گیتاں دے مجموعے د‏‏ی پیش کش د‏‏ی اے (ابراہیم عدلشا، صفحہ ۵۵-۸۲)۔ دیباچہ گلزار ابراہیم تے دیباچہ دیوان خلیل نے ظہوری تے ملک قمی دونے د‏‏ی طرف تو‏ں پینیگرک آیت دے انتھالوجیز متعارف کرائے نيں۔ انہاں کماں نو‏‏ں طویل عرصے تو‏ں نظم شدہ نثر دے نمونےآں دے طور اُتے سمجھیا جاندا سی، جو بیاناندی آلات تو‏ں بھرے ہوئے سن تے آیات تو‏ں جڑے ہوئے سن، تے اکثر نقل کيتے جاندے سن تے لتھوگراف پرنٹس وچ شائع کيتے جاندے سن (احمد، صفحہ ۳۴۴-۵۰)۔ دو تے نثری لکھتاں بعض اوقات اہوری - پنج روکیا تو‏ں منسوب نيں۔(محبت دے خطوط دا مجموعہ) تے مینا بازار (دہلی دے شیشے دے بازار د‏‏ی تفصیل) - غالباً ارادت خان واعظی د‏‏ی تصنیف نيں، جو ۱۷۱۶ وچ فوت ہوئے سن (احمد، صفحہ ۳۳۷-۵۲)۔

عصر حاضر دے قارئین د‏‏ی طرف تو‏ں اوہوری د‏‏ی شاعری نو‏‏ں بہت ودھ سمجھیا جاندا سی۔ فائی نے اپنی "رنگین کلام" (رنگین کلام ) د‏‏ی تعریف کيت‏ی۔ تقی الدین کاشانی دے مطابق، ظہوری ۱۲ويں صدی دے ریاضی تے قیصاری دے استاذاں د‏‏ی تقلید کردے ہوئے " نایاب تصورات تے حیرت انگیز استعارے" ( مقامِ عریبہ و استعاراتِ عجیبہ ) ایجاد کرنے وچ کامیاب رہیا۔ دیکھو کاشانی، صفحہ ۳۰۵-۶)۔ اوحدی ايس‏ے طرح بیان کردے نيں کہ "اس دے لفظاں دا انداز تازہ اے " ( شیوا ایہ گوفتارش تازا )، تے وہوری د‏‏ی غزلاں خاص طور اُتے اکثر ابھردے ہوئے "تازہ انداز" تو‏ں وابستہ استعاراندی تصورات تے مرکب نویات دا استعمال کردیاں نيں۔; اوحدی، چہارم، ص۔ ۲۳۰۰)۔ نہاوندی دے لئی، اہوری دے کم نے "شاعری د‏‏ی بلند بنیاداں" د‏‏ی تزئین و آرائش کی، جو کہ خستہ حال ہو چک‏ی سی (معارِ رحیمی، جس دا حوالہ گولچِنِ مُعانی، II، صفحہ ۸۲۴) سی۔ جدید ادبی مورخ ابی اللہ صفا نے انہاں تشخیصات اُتے شدید شکوک و شبہات دا اظہار کيتا اے، ایہ فیصلہ کردے ہوئے کہ ظہوری دے قصیدے بعض اوقات استعمال وچ پھسلن، ضعیف نحو، تے غیر ضروری فعل تو‏ں متاثر ہُندے نيں (ص، ص ۱، ص ۹) بھانويں اوہ رکھدے نيں۔ ظہوری د‏‏ی غزل کسی حد تک بلند ا‏‏ے۔ جدید علمی ایڈیشناں وچ اوہوری دے کماں د‏‏ی جاری اشاعت شاید اس قابل ہند-فارسی شاعر د‏‏ی ودھ معروضی تے متوازن تنقیدی تشخیص د‏‏ی اجازت دے گی۔

کتابیات

ظہوری دے شاعرانہ کماں دے مخطوطات د‏‏ی لسٹ دے لئی دیکھو اے مونزاوی، لسٹ نوسکھا-ی خطاطی فارسی ، ۶ جلد، تہران، ۱۹۶۹-۷۴، III، صفحہ۔ ۱۸۸۰ ( کولیاٹ )، صفحہ ۲۴۱۹–۲۱ ( دیوان )؛ تے چہارم، صفحہ ۲۸۷۵–۷۷ ( ساقی نامہ )۔ انہاں دے دیوان تے ساقی نامہ ہندوستان وچ اکثر لتھوگراف وچ شائع ہُندے سن ۔ دیکھو Ḵ. موسار , فہرست کتابہائے چاپ فارسی , 3 جلد, تہران, 1974, I, col. ۱۵۵۴، 1571; II، کرنل ۱۹۰۰۔ وہوری دے مستند تے متشابہ نثری کماں دے بوہت سارے مخطوطات تے لتھوگرافس د‏‏ی لسٹ دے لئی، دیکھو CA اسٹوری، فارسی لٹریچر: اک جیو-بائبلگرافیکل سروے ، جلد۔ III/2، آکسفورڈ، ۱۹۹۰، III، صفحہ ۲۸۱-۲۸۵۔ ظہوری دے سینامر دا مکمل فارسی متن تے انگریزی ترجمہ ایم عبدالغنی، مغل دربار وچ فارسی بولی تے ادب د‏‏ی تریخ ، الہ آباد، ۱۹۲۹-۳۰، III، صفحہ ۳۰۵-۴۶۷ وچ پایا جا سکدا ا‏‏ے۔ حالیہ برساں وچ اوہوری د‏‏ی ودھ تر شاعری دے جدید ایڈیشن شائع ہوئے نيں: دیوانِ عزالیات ، ایڈ۔ A. بہدروند، تہران، ۲۰۱۰؛ روباعات ، ایڈ. A. بہدروند، تہران، ۲۰۱۰؛ ظہوری تورشیزي , دیوان (غزلیات) , . بابسالار، تہران، ۲۰۱۱؛ تے ظہوری تورزیز، ساقی نامہ ، ایڈ۔ اے . بابسالار تے پی. دریاباری، تہران، ۲۰۱۵۔ قصیدہ دا ظہوری دا کافی حصہ ، پر، حالے تک لتھوگراف یا پرنٹ وچ شائع ہونا باقی ا‏‏ے۔

عبد النبی فاخر الزمانی قزوینی، میانہ ، گلشن معنی ، تہران، ۱۳۳۹ /۱۹۶۰..

M. عبدالغنی، مغل دربار وچ فارسی بولی تے ادب د‏‏ی تریخ ، ۳ جلد۔ الہ آباد، ۱۹۲۹-۳۰۔

این احمد، ظہوری: لائف اینڈ ورکس ، الہ آباد، ۱۹۵۳۔

اوحدی بالیانی، عرفات العاشقین و اراصات العارفین ، ایڈ۔ محسن ناجی ناصرآبادی، ۷ جلد، تہران، ۲۰۰۹۔

ابراہیم عدلشا، کتاباں النوراس ، ایڈ۔ این احمد، لکھنؤ، ۱۹۵۵۔

ابو الفیض فای، اینشا-ی فیضی ، ایڈ۔ ایم زیڈ خان، لاہور، ۱۹۷۳۔

A. Golčin-e-Ma'āni, Karvān-e-Hind , مشہد، ۱۳۶۹ Š./۱۹۹۰.

ہ حجتی، "ملک قومی،" دیناسنامے ادب فارسی ، چہارم/۳، ۲۰۰۱، صفحہ ۲۴۱۹-۲۱۔

میر تقی الدین کاشانی، درجات الاسرار و زوبدۃ الافکار (باعث الوراسان) ، ایڈ۔ ͑A ادیب برمند تے ایم۔ ہ۔ ناصری کاہناموئی، تہران، ۲۰۱۴۔

P. Losensky, "'Square Like a Bubble': Architecture, Power, and Poetics in Two Inscriptions by Kalim Kashāni," Journal of Persianate Studies 8, 2015, pp. 42-70۔

ایس ایم تاباحی، "احوری تورزیزی،" دیناسنامے بولی و ادب فارسی ، چہارم، ۲۰۱۲، صفحہ ۵۲۰-۲۱۔

Ḏ صفا، تریخ ادبیات دار ایران ، ۵ جلد، تہران، ۱۳۶۹ ش/۱۹۹۰۔