عبداللہ بن وہب تبع تابعی
معلومات شخصیت | |
---|---|
مکمل نام | عبداللہ بن وہب |
کنیت | ابومحمد |
نمایاں کارنامے | |
دیگر سرگرمیاں |
عبداللہ بن وہب اک تبع تابعی سن ۔ ہور لکھتاں دے علاوہ اُنہاں نوں مؤطا امام مالک دی تدوین دی سعادت وی حاصل اے، گو شہرت انہاں دے مرتب کردہ نسخہ دی بجائے یحییٰ دے نسخہ نوں ہوئی؛ مگر خود یحییٰ نے امام مالک دی وفات دے بعد انہاں دے تلامذہ وچ سب توں پہلے ابنِ وہب ہی توں سماع مؤطا کيتا سی، اس طرح ابن یحییٰ دی تدوین وچ وی بواسطہ انہاں دا ہتھ سی۔
ناں ونسب
[سودھو]عبداللہ نام، ابو محمد کنیت سی، قریش دے اک خاندان بنو فہر دے غلام سن، ابائی وطن مصر سی تے ایتھے ایہ سنہ125ھ وچ پیدا ہوئے۔ [۱]
تعلیم
[سودھو]اک مدت تک انہاں نوں حصولِ علم دا موقع نہ مل سکیا یا طبیعت دا میلان نئيں ہويا؛ مگر جدوں انہاں دی عمر 17/سال دی ہوئی توحصولِ علم دا شوق ہويا، مصر وچ اس وقت لیث بن سعد دے درس فقہ وحدیث دی ہرطرف شہرت سی، ابن وہب نے وی اُنہاں توں کسب فیض کیا، مصر وچ اس وقت فقہ وحدیث دی متعدد ممتاز مجلساں موجود سن؛ مگراس دے باوجود ابنِ وہب دے ذوق طلب کوتسکین نئيں ہوئی تے انہاں نے مکہ، مدینہ، بغداد وغیرہ دا سفر کيتا تے اوتھے دے ائمہ علم وفضل توں استفادہ کيتا، بغداد دے زمانۂ قیام یعنی سنہ 146ھ وچ ایہ ممتاز تابعی ہشام بن عروہ دی خدمت وچ حاضر ہوئے؛ مگران توں کسب فیض دا موقع نہ مل سکیا تے ايسے سال انہاں دا انتقال ہو گیا، ارباب تذکرہ لکھدے نيں کہ انہاں نے تقریباً چارسوارباب فضل وکمال توں اکتساب علم کيتا سی۔ [۲] ان دے طلب علم دا سب توں طویل زمانہ امام مالک دی خدمت وچ گذرا، نیڑے قریب ویہہ سال تک اوہ امام دی خدمت وچ رہے، انہاں دی ذہانت و ذکاوت تے غیرمعمولی قوتِ حافظہ دی بنا اُتے امام مالک انہاں دی وڈی قدر کردے سن، اک بار کسی نے امام مالک توں تخلیلِ اصابع (انگلیاں وچ خلال) دے بارے وچ اُسوۂ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دریافت کیا؛ انہاں نے اس دا کوئی جواب نئيں دتا، ابنِ وہب مجلس وچ موجود سن، بولے کہ ہاں ساڈے پاس اک ارشادِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم موجود اے تے فیر لیث بن سعد دے واسطہ توں ایہ روایت سنادی کہ جدوں وضو کرو تاں پیر دی انگلیاں دا خلال کر ليا کرو، اس دے بعد امام مالک توں جدوں کوئی شخص ایہ مسئلہ پوچھدا تواسنوں انگلیاں دے خلال دا حکم دیندے؛ ايسے دے نال ایہ وی کہہ دیندے کہ ميں نے ہن تک ایہ روایت نئيں سنی سی، یعنی اس دا علم مینوں ابنِ وہب دے ذریعہ ہويا اے، ابنِ وہب جدوں مصر چلے جاندے تے امام مالک اُنہاں کوخط لکھدے توخط دی ابتدا انہاں لفظاں نال ہُندی: عبداللہ ابن وھب الی فقیہ مصر الی مفتی مصر۔ ترجمہ: عبداللہ بن وہب دی طرف جومصر دے فقیہ ومفتی نيں۔ یہ جملے نقل کرنے دے بعد ارباب تذکرہ لکھدے نيں کہ اِنّی قدر افزائی امام مالک نے کسی دی نئيں کيتی [۳] حالانکہ مصر وچ اس وقت لیث بن سعد، ابن لہیعہ جداں ائمہ روزگار دے علاوہ خود امام مالک دے بے شمار صاحب علم وفضل تلامذہ موجود اے۔ مدینہ منورہ جتھے امام مالک دا چشمۂ علم تقریباً نصف صدی جاری رہیا، انہاں دی وفات دے بعد اوتھے دے ارباب علم وچ جدوں کسی مسئلہ یاحدیث نبوی دے بارے وچ اختلاف ہُندا سی تووہ لوک ابن وہب دی رائے دے منتظر رہندے سن کہ اس دا آخری فیصلہ اوہی کرن گے، جدوں اوہ حج نوں تشریف لاندے تویہ لوک انہاں دی رائے دریافت کردے تے ايسے اُتے فیصلہ ہو جاندا تھا؛ ابن وہب نے جنہاں ممتاز شیوخ توں استفادہ کيتا سی اُنہاں دی لسٹ بہت لمبی اے، چند مشاہیر دے ناں ایہ نيں: عمربن حارث، قاضی حیاۃ بن شریح، ابن لہیعہ، یونس بن یزید، معاویہ بن صالح، سفیان ثوری، سفیان بن عیینہ وغیرہ۔
علم وفضل
[سودھو]ان استاداں دی صحبت تے اپنی فطری صلاحیت دی بنا اُتے زمرۂ تبع تابعین وچ ممتاز حیثیت دے مالک ہو گئے، جس دا اعتراف تمام معاصرین نے کيتا اے، امام احمد فرماندے سن کہ ابنِ وہب کوقدرت نے عقل، دین تے اصلاح سب کچھ دتا سی، اوہ حدیث دی صحت دا وڈا لحاظ کردے سن، کسی نے کہیا مگر حدیث دے اخذ کرنے وچ غلطی کردے نيں، فرمایاکہ ہاں ایہ گل ضرور اے ؛ مگرميں نے انہاں دی روایتاں دے کل ذخیرہ نوں جو انہاں نے اپنے استاداں توں روایت کيتا اے اُتے کھا مینوں سب صحیح نظر آیا۔ [۴] ابن معین فرماندے سن کہ ایہ ثقہ نيں، ابوحاتم دا قول اے کہ ایہ صادق تے انہاں دی مرویات عمدہ نيں وچ انہاں کوولید بن مسلم توں زیادہ پسند کردا ہون، امام وقت ابنِ عیینہ جدوں انہاں دا ذکر کردے توشیخ اہلِ مصر کہندے، ابوزرعہ رازی دا بیان اے کہ ميں نے ابن وہب دی تِیہہ ہزار حدیثاں کوبنظرِ غائر دیکھیا؛ مگرمینوں اس وچ اک حدیث وی ایسی نئيں ملی جس دا کوئی بنیاد نہ ہو، ایہ واقعی ثقہ سن، ابن حبان کہندے نيں کہ حجاز تے مصر دے اہلِ علم وچ احادیثِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دا جوذخیرہ پھیلا ہويا سی، اس کوانہاں نے یاد کیا؛ پھراسنوں جمع کرکے مدون ومرتب کیا؛ حتی کہ انہاں دے مسانید و مقاطیع (مقطوع جس دی سند تابعی اُتے ہو) سب نوں جمع کر ڈالیا، ميں نے انہاں دے ذخیرۂ روایات وچ کوئی منکر روایت نئيں دیکھی۔ [۵] حارث بن مسکین انہاں کودیوان العلم ذخیرہ علم کہیا کردے سن، امام مالک دے مشہور شاگرد ابن قاسم کہندے سن کہ اگرابن عیینہ دا انتقال ہوگیا تواہلِ علم دی سواریاں مکہ دے بجائے مصرابن وہب دے پاس جایا کرن گی، حدیث دی جمع وتدوین دا جوکم ابن وہب نے کيتا کسی نے نئيں کیا، انہاں دے سامنے وڈے وڈے ارباب علم دی گردناں جھک جاندیاں سن، ابن سعد نے انہاں نوں کثیر العلم تے ثقہ لکھیا اے، محمد بن عبداللہ کہندے سن کہ ابن وہب ابن قاسم توں زیادہ فقیہ سن ؛ مگر غایت احتیاط توں فتوے نئيں دیندے سن [۶] ابن قاسم دا انہاں کوافقہ قرار دینا وڈی اہمیت رکھدا اے، ابن قاسم دا تفقہ ضرب المثل اے ؛ ايسے طرح دی رائے یحییٰ بن بکیر نے وی دتی اے۔ [۷] ان کوکثرت توں احادیثِ نبوی یاد سن، امام ذہبی نے لکھیا اے کہ اک لکھ روایتاں انہاں دے نوکِ بولی سن، انہاں دیاں لکھتاں دے ذریعہ تقریباً سوالکھ روایتاں مدون ہوگئياں۔
جامعیت
[سودھو]یہ محض راوی حدیث ہی نئيں سن ؛ بلکہ حدیث نبوی توں مسائل دے اجتہاد تے استنباط دی صلاحیت وی موجود سی، امام ذہبی نے انہاں کوحافظِ حدیث دے نال مجتہد وی لکھیا اے [۸] حدیث دے علاوہ انہاں کوحدیث تے مغازی وچ وی درک تھا؛ کسی نے امام مالک توں ابنِ قاسم تے ابنِ وہب دے علوم وفضل دے بارے وچ پُچھیا توفرمایا ابن قاسم فقیہ تے ایہ عالم نيں، مقصد ایہ سی کہ ابنِ قاسم کوعلوم دینیہ دے اک شعبہ فقہ وچ درک اے تے ابن وہب دے علم وچ وسعت وہمہ گیری سی۔ [۹] شاہ عبدالعزیز محدث دہلوی نے بستان المحدثین وچ ابنِ وہب دا تذکرہ تدوین موطاء دے سلسلہ وچ کیہ اے، اس وچ اوہ لکھدے نيں: عبداللہ ابنِ وہب اپنے زمانے وچ حجت سن، تمام لوک انہاں دی مرویات پرکمالِ وثوق تے اعتماد رکھدے سن، اوہ کسی دی تقلید نئيں کردے سن ؛ بلکہ خود مجتہد سن ؛ البتہ طریقہ اجتہاد وتفقہ وچ اوہ امام مالک تے لیث بن سعد دی اتباع کردے سن ۔ [۱۰]
جرح وتنقید
[سودھو]اس فضل وکمال دے باوجود بعض اہلِ علم افن دی مرویات تے طریقہ اخذ روایات پرتنقید کردے نيں، اُتے امام احمد دا ارشاد گزرچکيا اے کہ اوہ اخذ روایت وچ غلطی کردے سن، نسائی کہندے سن کہ اوہ قبولِ روایت وچ کچھ تساہل ضرور برتتے سن ؛ مگران دی مرویات کوقبول کرنے وچ کوئی حرج نئيں اے، ساجی دا بیان اے کہ ایہ سماعی حدیثاں دے بارے وچ کچھ متساہل واقع سن تے ایہ تساہل اس وجہ توں سی کہ اہلِ مصر اجازتِ حدیث کوتحدیث دے لئی کافی سمجھدے سن (محدثین دی اصطلاح وچ انہاں روایتاں جنہاں کوشیخ توں سنیا نہ ہو بلکہ شیخ دی اجازت توں روایت کررہیا ہو، اس کوحدثنا یاحدثنی دے لفظ توں روایت نہ کرنا چاہیے) (چنانچہ انہاں روایتاں کوجواجازۃ انہاں کوپہنچی نيں) انہاں کوحدثنی فلاں وغیرہ لفظاں توں بیان کردے سن [۱۱] (حالانکہ ایہ لفظاں سماع دے لئی مخصوص نيں) اس توں معلوم ہويا کہ اخذ روایت وچ انہاں پرجوتساہل دا الزام لگایا گیا اے اس دا مدار اہلِ مصر تے اہلِ حجاز دے طریقہ اخذ روایت دے اختلاف پرہے؛ ورنہ تحدیثِ روایت وچ حددرجہ محتاط سن، اک بار کسی نے انہاں توں کہیا کہ فلاں شخص آپ دے واسطہ توں ایہ روایت کردا اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا کہ فتنےآں کوبرا نہ سمجھو، اس توں منافقین دی جڑ کٹ جاندی اے، ایہ سن کران کوغصہ آگیا تے فرمایا کہ اے اللہ! اگریہ جھوٹھا اے تواس کواَنھّا کردے؛ چنانچہ انہاں دی دُعا مقبول ہوگئی تے اوہ اَنھّا ہوگیا۔ [۱۲]
حلقہ درس
[سودھو]امام مالک دی وفات دے بعد مؤطا دے سماع دے لئی سب توں پہلے تشنگانِ علم نبوی انہاں دی طرف متوجہ ہوئے، خود یحییٰ نے جومؤطا دے متداول نسخہ دے مرتب نيں، اس دا اک حصہ جوامام مالک توں اوہ سماع نئيں کرسکے سن ان توں پورا کيتا۔ [۱۳] امام مالک رحمہ اللہ دے مشہور شاگرد سحنون دا بیان اے کہ ابنِ وہب نے پورے سال کوتین کماں دے لئی تقسیم کردتا سی جس وچ چار ماہ درس وتدریس دے لئی مخصوص سن [۱۴] انہاں کویہ فخر وی حاصل سی کہ خود انہاں دے استاداں وچ لیث تے امام مالک رحمہم اللہ نے انہاں توں روایتاں دی نيں، مثلاً انگلیاں دے خلال دے سلسلہ وچ امام مالک دی اک روایت دا ذکر اُتے آچکيا اے، تذکراں وچ اے کہ امام مالک نے اک دوسری حدیث وی انہاں توں روایت کيتی اے اوہ اے بیع عربان دے سلسلہ وچ یعنی آپ نے بیع عربان توں منع کيتا اے (بیع عربان ایسی خریدوفروخت کوکہندے نيں جس وچ خریدار کچھ رقم پیشگی بالغ کواس لئی دیندا اے کہ اگرخرید وفروخت ہوئے گی تووہ رقم محسوب ہوجائے گی، جسنوں ایڈوانس تے بیعانہ کہندے نيں)۔ اک دن آپ درس دے رہے سن کہ اک سائل آیا تے اس نے کہیا کہ اے ابومحمد! (آپ دی کنیت اے ) کل آپ نے جودرہم مجھ کوعطا کيتے سن اوہ سب دے سب کھوٹے سن، ابن وہب نے کہیا کہ بھائی ساڈے پاس عموماً ہدیے تے عاریت دی رقماں آندیاں نيں ورگی رقماں آندیاں نيں ویسی ہی اسيں تسيں کودیدیندے نيں، رسالے کواس جواب توں تسکین نئيں ہوئی، اوہ غصہ وچ آکے برا بھلا کہنے لگا؛ ایتھے تک کہہ ڈالیا کہ خدا دی رحمت ہوجناب رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم پرجنہاں نے ایہ فرمایا کہ اک وقت ایسا آئے گا جدوں صدقات وخیرات دے ذریع امت دے منافقاں دے ہتھ وچ چلے جاواں گے، ابن وہب تواس تلخ کلامی پرخامش رہے؛ مگراک نوجوان عراقی شاگرد کوبہت برا معلوم ہويا تے اس نے درس توں اُٹھ کراس فقیر کوایسا طمانچہ رسید کيتا کہ اوہ زمین پرگرگیا، اس نے شورمچانا شروع کيتا تے پھرآپ کومخاطب کرکے کہنے لگا، اے ابومحمد! آپ دی مجلس وچ لوک ایسی حرکدیاں کردے نيں، ابنِ وہب کوبھی ایہ حرکت بری معلوم ہوئی، اوہ مجلس توں اُٹھ کرواقعہ دی تفتیش کرنے لگے، معلوم ہويا ایہ حرکت فلاں عراقی نوجوان نے دی اے، آپ نے اس توں باز پرس کی، اوہ نوجوان بولا: اُستاذ محترم ميں نے آپ ہی دی بولی توں ایہ ارشادِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم سنیا اے کہ: من حمى لحم مؤمن من منافق يغتابه حمى الله لحمه من النار يوم القيامة۔ [۱۵] ترجمہ:جوشخص کسی مؤمن دے عزت دی حفاظت اس منافق توں کرے جواس دی برائی کررہیا اے تواللہ تعالیٰ دوزخ توں اس دی حفاظت کرے گا۔ جب خدا نے عام مسلماناں دی حمایت وچ اِنّے ثواب واجر دا وعدہ کيتا اے توآپ توامام وپیشوا نيں، آپ دی حمایت توں تونہ جانے کتنا ثواب دربارِ الہٰی توں ملے گا، ابنِ وہب نے فرمایا کہ اگرتواڈی ایہ نیت سی توخدا تعالیٰ تسيں کواس دا بدلہ دے گا؛ پھرفرمایا چنگا اس سلسلہ دی دوسری حدیث وی سن لو، آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے ارشاد فرمایا اے کہ کچھ ایداں دے مساکین ہون گے جومالدار ہون گے جونہ نماز دے لئی وضو کردے ہون گے تے نہ ناپاکی دور کرنے دے لئی غسل، جومسجدےآں تے عیدگاہاں وچ جاکے اپنا فضل تے اپنی بزرگی جتلیا کے لوکاں توں سوال کرن گے تے ایہ خیال وی انہاں کوہوئے گا کہ ایہ توساڈا حس اے جوہم لوکاں توں وصول کردے نيں تے انپے اُتے خدا دا کوئی حق نہ سمجھدے ہون گے۔ [۱۶]
تلامذہ
[سودھو]جن لوکاں نے انہاں دے درس توں فائدہ اُٹھایا انہاں وچ چند مشاہیر دے ناں ایہ نيں: عبدالرحمن ابن مہدی، یحییٰ بن یحییٰ، عبداللہ بن یوسف، علی بن (المدینی)، یحییٰ بن بکیر، احمد بن صالح، اصبخ بن الفرج، ایہ ابن وہب دے سب توں معتمد تے کثیرالروایت شاگرد نيں، سحنون، احمد بن سعید الدارمی وغیرہ۔
عہدۂ قضا توں انکار
[سودھو]حکومت کیتی عام بے راہ روی تے اس دی غیراسلامی روش دی بناپر عام ائمہ تبع تابعین نے فقروفاقہ دی زندگی بسر دی مگراس توں کسی طرح دا تعلق رکھنا پسند نئيں کیا، اس لئی جوارباب فضل وکمال اس نال تعلق رکھدے سن اوہ عوام وخواص وچ عزت دی نگاہ توں نئيں دیکھے جاندے سن، ابن وہب وی انہاں بزرگاں وچوں سن جودربارِ خلافت توں اپنا دامن بچائے رہے؛ گواس سلسلہ وچ انہاں کوکچھ مصائب وی برداشت کرنے پئے، امام ذہبی رحمہ اللہ نے لکھیا اے کہ عباد بن محمد والی مصر نے انہاں کوبلايا تے انہاں دے سامنے عہدۂ قضا پیش کیا؛ انہاں نے اس توں کسی طرح پِچھا چھڑایا تے چھپ گئے عباد کوان دے غائب ہوجانے دی اطلاع ملی تواس نے غصہ وچ انہاں دا گھر گروادتا؛ مگراس دے باوجود انہاں نے اس عہدے کوقبول کرنا پسند نئيں کيتا۔ [۱۷] اس سلسلہ وچ دوسری روایت ابن خلکان نے یونس بن عبدالاعلیٰ توں نقل کيتی اے اوہ ایہ اے کہ خلیفہ وقت نے خود انہاں کولکھیا کہ آپ مصر وچ عہدۂ قضاقبول کرلاں؛ مگرآپ نے اسنوں پسند نئيں کيتا تے روپوش ہوکے خانہ نشین ہوگئے، اک دن اوہ گھر دے صحن وچ وضو کررہے سن کہ اسد بن سعد آگئے؛ انہاں نے کہیا کہ کیہ ایہ بہتربات نئيں سی کہ آپ گھر توں باہر نکل کرکتاب وسنت دے مطابق لوکاں دے فیصلےکردے (یہ اشارہ سی عہدۂ قضا دے قبول کرلینے دی طرف) ایہ سنج کرابنِ وہب نے سراُٹھایا تے بولے بس تواڈی عقل ايسے قدر اے، کيتا تواناں معلوم نئيں کہ علما دا حشرابنیا دے نال ہوئے گا تے قضاۃ دا سلاطین دے نال [۱۸] انہاں نے اس جملے وچ اس وقت دے سلاطین دی غیراسلامی روش تے اس دے انجام دی طرف کِداں بلیغ انداز وچ اشارہ کيتا اے، پہلی روایت توں معلوم ہُندا اے کہ عباد والیٔ مصر نے انہاں کوعہدۂ قضا پیش کيتا تے دوسری روایت توں معلوم ہُندا اے کہ خود خلیفہ نے براہِ راست انہاں کولکھیا؛ مگران دونے وچ تضاد نئيں اے ؛ بلکہ واقعہ ایہ ہوئے گا کہ خلیفہ نے والیٔ مصر عباد کولکھیا ہوئے گا تے اُس نے ابن وہب کوبلاکریہ حکم سنایا ہوئے گا تے عدم تعمیل وچ اس نے ایہ روش اختیار کيتی ہوئے گی؛ جداں کہ عموماً تھلے دے افسران کردے رہندے نيں؛ مگریہ توجیہ اس وقت صحیح ہوسکدی اے جدوں ایہ واقعہ سنہ۱۶۴ھ دے بعد دا منیا جائے، اس لئی کہ قضاۃ دا تقرر سنہ۱۶۴ھ توں پہلے صوبےآں دے والیاں دے ہتھ وچ سی سنہ۱۶۴ھ توں خود خلفا نے اپنے ہتھ وچ اسنوں لے لیا سی۔ [۱۹]
زہدوعبادت
[سودھو]زہد وعبادت وچ ممتاز سن، خاص طور توں زیارتِ حرمین دا جذبہ اُنہاں وچ عشق دی حد تک پہنچیا ہويا سی، سال دے چار مہینے اوہ دیارِ حبیب دی آمدورفت وچ گزاردیندے سن ؛ انہاں نے نیڑے قریب ۳۶/حج کيتے سن [۲۰] دوسری عبادات دا حال وی ایہی سی، ساجی دا قول اے کہ: وکان من العباد، ترجمہ: ایہ عبادت گزاراں وچ سن ۔ [۲۱] خوفِ خدا تے قیامت دی باز پرس دا خیال خدا دا خوف تے قیامت دی باز پرس دا خیال اک مؤمن دی نمایاں صفت ہونی چاہیے، ایہ چیز اس دی زندگی وچ جِنّی شدت دے نال موجود ہوئے گی، اس دی زندگی اِنّی ہی پاکیزہ تے صالح ہوئے گی، ابنِ وہب پرخوفِ خدا دی کیفیت ہمہ وقت طاری رہندی سی، ذراقیامت دی ہولناکی دا ذکر آیا تے انہاں دیاں اکھاں بہ پڑاں بسااوقات بیہوش ہوجاندے سن، اک بار کسی نے انہاں دے سامنے ایہ آیت تلاوت کی: وَإِذْيَتَحَاجُّونَ فِي النَّارِ فَيَقُولُ الضُّعَفَاء لِلَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّاكُنَّا لَكُمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِيبًا مِّنَ النَّارِo قَالَ الَّذِينَ اسْتَكْبَرُوا إِنَّاكُلٌّ فِيهَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبَادِ۔ [۲۲] ترجمہ:اور اُس وقت (کادھیان رکھو) جدوں ایہ لوک دوزخ وچ اک دوسرے توں جھگڑرہے ہون گے؛ چنانچہ جو (دُنیا وچ ) کمزور سن، اوہ اُنہاں لوکاں توں کدرے گے جووڈے بنے ہوئے سن کہ اسيں توتواڈے پِچھے چلنے والے لوک سن، توکیہ تسيں اگ دا کچھ حصہ ساڈے بدلے خود لے لوگے؟o اوہ جووڈے بنے ہوئے سن، کدرے گے کہ اسيں سب ہی اس دوزخ وچ نيں، اللہ تمام بندےآں دے درمیان فیصلہ کرچکيا اے۔ [۲۳] آپ نے سنیا توغشی دی کیفیت طاری ہوگئی تے بہت دیر تک ایہ حالت رہی، خوف ایہی شدت انہاں دی موت دا سبب بن گئی۔
وفات
[سودھو]انہاں نے اک کتاب احوالِ قیامت (قیامت دی ہولناکیاں) دے ناں توں مرتب کيتی سی، اک دن کسی نے انہاں دے سامنے ایہ کتاب پڑھنی شروع کی، انہاں پراس دن اِنّا اثر ہويا کہ اوہ بیہوش ہوکرگرپئے اُٹھا کرگھرلائے گئے تے ايسے حالت وچ جان بحق ہوگئے، ایہ حادثہ شعبان سنہ۱۹٧ھ وچ پیش آیا، سفیان بن عیینہ کوجب اس حادثہ دی اطلاع ملی تاں إِنَّالِلّٰہِ پڑھیا تے وڈے دردورنج وچ ڈُبے ہوئے لہجہ وچ فرمایا ایہ عامۃ المسلمین تے خواص اہلِ علم دونے دا حادثہ اے۔ [۲۴]
سیرت وکردار
[سودھو]ان دی سیرت دے خط وخال دیکھے جاسکدے نيں، انہاں دا دستور سی کہ جدوں اوہ کسی دی غیبت کردے تواس دی پاداش وچ اک روزہ رکھدے سن، اک دن لوکاں توں کہیا کہ مینوں روزہ رکھدے رکھدے ایسی عادت پڑگئی اے کہ ہن نفس دے اُتے روزاں دا رکھنا شاق نئيں گزردا؛ اس لئی ہن ميں نے ایہ طے کيتا اے کہ ہن اگرکسی دی غیبت کراں گا تواک درہم خیرات کراں گا؛ چنانچہ اک درہم دا صدقہ کرنا مجھ پر(تنگی دی وجہ توں) اِنّا شاق گذرا کہ غیبت کرنے دی عادت ہی چھُٹ گئی۔ [۲۵]
شوقِ جہاد
[سودھو]میدانِ جہاد دی پرشور زندگی، علم وفن دی پرسکون زندگی دے نال بوہت گھٹ جمع ہُندی اے ؛ مگرتبع تابعین وچ عبداللہ بن مبارک تے ابن وہب انہاں دونے اوصاف دے جامع سن، ابن وہب نے پورے سال کوتین کماں دے لئی تقسیم کردتا سی، چار ماہ درس وتدریس دے لیئے، چارماہ سفرِ حج دے لئی، چار ماہ باطل کوسرنگاں تے حق کوغالب کرنے دی جدوجہد دے لئی۔ [۲۶]
تصنیف
[سودھو]ابنِ قاسم انہاں دے بارے وچ کہندے سن، انہاں دے جداں تدوین وتالیف دا کم کسی نے نئيں کيتا [۲۷] ابن خلکان نے لکھیا اے کہ:
وله مصنفات في الفقه معروفة۔
ترجمہ: علم فقہ وچ انہاں دیاں لکھتاں معروف ومشہور نيں۔
ان بیانات توں پتہ چلدا اے کہ انہاں نے اپنی کافی تحریراں یادگاراں چھڈی سن؛ مگرارباب تذکرہ صرف انہاں دی دوتین کتاباں دا تذکرہ کردے نيں۔
مؤطا
[سودھو]اس وچ انہاں نے انہاں مرویات کوجمع کيتا سی جوانہاں نے امام مالک رحمہ اللہ توں سنی سن، مؤطا دے جامعین ہزاراں نيں؛ مگران وچ محض پندرہ سولہ نسخے موجود نيں، انہاں وچ سب توں زیادہ اہمیت تن مؤطاواں نوں اے، موطا امام محمد، موطا یحییٰ بن یحییٰ (اج کل ایہی متداول اے ) تے موطا ابن وہب؛ غالباً انہاں نے اس دا اختصار وی کيتا سی، جس دا ناں مؤطا صغیر رکھیا سی انہاں دی تیسری کتاب احوال قیامت اے اس وچ انہاں نے قیامت دی باز پرس تے دوزخ دی ہولناکی دا ذکر کيتا اے۔ [۲۸]
حوالے
[سودھو]- ↑ (ابن خلکان:1/445)
- ↑ (الانتفاء:48۔ بستان المحدثین:2)
- ↑ (تذکرۃ الحفاظ۔ تہذيب التہذيب:6/74)
- ↑ (رہتل:6/72)
- ↑ (یہ تمام اقوال رہتل:6/72 توں لئے گئے نيں)
- ↑ (رہتل:6/72)
- ↑ (سیر اعلام النبلا ذہبی)
- ↑ (تذکرہالحفاظ :278)
- ↑ (بستان المحدثین ذکرابن وہب)
- ↑ (بستان المحدثین:16)
- ↑ (تہذيب التہذيب:6/74)
- ↑ (تہذيب التہذيب:6/74)
- ↑ (انتقاد ذکریحییٰ:59)
- ↑ (تذکرۃ الحفاظ:۲٧۹)
- ↑ (الجامع في الحديث،حدیث نمبر:۳۱۴، صفحہ نمبر:۱/۴۳۰، شاملہ،الناشر: دارابن الجوزي)
- ↑ (بستان المحدثین، ذکرابن وہب)
- ↑ (تذکرۃ الحفاظ:۱/۲٧۹)
- ↑ (ابن خلکان:۱/۴۴۶)
- ↑ (ابن خلکان:۱/۴۴۶)
- ↑ (تذکرہ:۱/۲٧۹)
- ↑ (رہتل:۲/٧۴)
- ↑ (المؤمنون(غافر):۴٧،۴۸)
- ↑ (توضیح القرآن، آسان ترجمہ قرآن:۳/۱۴۴۳، مفتی تقی عثمانی، مدظلہ)
- ↑ (رہتل:۶/٧۴)
- ↑ (بستان المحدثین)
- ↑ (تذکرۃ الحفاظ:۱/۲٧۹)
- ↑ (تذکرۃ الحفاظ:۱/۲٧۸)
- ↑ (عام تذکرے تے ابن خلکان :۱/۴۴۶۔ ۱/۴۴۶)