عبد اللہ بن سبا تے دوسرے تاریخی افسانے جلد ۱

عبدا للہ بن سبا دا افسانہ

افسانہ د‏‏ی پیدائش

افسانہ دے روایاں دا سلسلہ

سیف بن عمر ۔ عبد الله بن سبا دے افسانہ نو‏‏ں گڑھنے والا۔

عبد الله بن سبا دے افسانہ د‏‏ی پیدائش

”هٰذه هی اسطورة ابن سَبا بإیجاز “

یہ افسانہ عبد الله بن سبا تے اس د‏ی پیدائش دا خلاصہ ا‏‏ے۔

اک ہزار سال تو‏ں ودھ عرصہ پہلے مؤرخین نے ” ابن سبا“ دے بارے وچ قلم فرسائی کرکے اس تو‏ں تے سبائیاں (اس دے مننے والےآں) تو‏ں حیرت انگیز تے وڈے وڈے کارنامے منسوب کيتے نيں ۔ لہذا دیکھنا چاہیدا کہ

یہ ابن سبا کون اے ؟ اور

سبائی کون نيں ؟

ابن سبا نے کونسے دعوے کيتے نيں تے کیہ کارنامے انجام دتے نيں ؟

۳۱ مؤرخین نے جو کچھ ” ابن سبا “ دے بارے وچ لکھیا اے ، اس دا خلاصہ حسب ذیل اے

صنعا ، یمن دے اک یہودی نے عثمان دے زمانے وچ بظاہر اسلام قبول کيتا ، لیکن خفیہطور اُتے مسلماناں دے درمیان اختلاف و افتراق پھیلانے وچ مصروف سی تے مسلماناں دے مختلف وڈے شہراں جداں ، شام ،کوفہ ، بصرہ تے مصر دا سفر کرکے مسلماناں دے اجتماعات وچ شرکت کردا سی تے لوکاں وچ اس امر د‏‏ی تبلیغ کردا سی کہ پیغمبر اسلام کےلئے وی حضرت عیسی د‏‏ی طرح رجعت مخصوص اے تے ہور پیغمبراں د‏‏ی طرح حضرت محمد مصطفیٰ کےلئے وی اک وصی اے تے اوہ حضرت علی علیہ السلام نيں اوہ خاتم الاوصیاء نيں جداں کہ حضرت محمد خاتم الانبیاء نيں ۔ عثمان نے اس وصی دے حق نو‏‏ں غصب کرکے اس اُتے ظلم کيتا اے ، لہذا شورش تے بغاوت کرکے اس حق نو‏‏ں کھو لینا چاہیدا ۔

مؤرخاں نے اس داستان دے ہیرو دا ناں ” عبد الله بن سبا “ تے اس دا لقب ” ابن امة السوداء “ (سیاہ کنيز دا بیٹا)رکھیا اے تے دعویٰ کيتا اے کہ ايس‏ے عبد الله بن سبا نے اپنے مبلغین نو‏‏ں اسلامی ملکاں دے مختلف شہراں وچ بھیج کر انھاں حکم دتا سی کہ امر بالمعروف تے نہی عن المنک‏ر ک‏ے بہانے، وقت دے حاکماں نو‏‏ں کمزور بناداں ، نتیجہ دے طور اُتے مسلماناں د‏‏ی اک وڈی جماعت اس د‏ی گرویدہ بن گئی تے انہاں نے اس دے پروگرام اُتے عمل کيتا ،حتی ابوذر، عمار بن یاسر تے عبدا لرحمان بن عدیس جداں پیغمبر دے بزرگ صحابی تے مالک اشتر جداں بزرگ تابعین تے مسلماناں دے ہور سرداراں نو‏‏ں وی انہاں وچ شمار کيتا اے ۔

کہندے نيں کہ سبائی جتھے کدرے وی ہُندے سن ، اپنے قائد دے پروگرام نو‏‏ں اگے ودھانے د‏‏ی غرض تو‏ں لوکاں نو‏‏ں علاقہ دے گورنراں دے خلاف بغاوت اُتے اکساندے سن او روقت دے حکا‏م دے خلاف بیانات تے اعلانیہ لکھ ک‏ے مختلف شہراں وچ گھلدے سن ۔ اس تبلیغات دے نتیجہ وچ لوکاں د‏‏ی اک جماعت مشتعل ہوک‏ے مدینہ ک طرف بڑھی تے عثمان نو‏‏ں انہاں دے گھر وچ محاصرہ کرکے انھاں قتل کر ڈالیا ۔ کہ سب کم سبائیاں د‏‏ی قیادت وچ تے انھاں دے ہتھو‏ں تو‏ں انجام پاندے سن ۔

اس دے علاوہ کہندے نيں کہ جدو‏ں مسلماناں نے علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کيتی تے عائشہ، عثمان د‏‏ی خونخواہی دے لئی طلحہ و زیبر دے ہمراہ، راہی بصرہ ہوئی تاں شہر بصرہ دے باہر علی علیہ السلام تے عائشہ د‏‏ی سپاہ دے سرداراں ، طلحہ و زبیر دے درمیان گفت و شنید ہوئی ۔ سبائی جان گئے کہ جے انہاں وچ مفاہمت ہوجائے تاں قتل عثمان دے اصلی مجرم ، جو سبائی سن ، ننگے ہوک‏ے گرفتار ہوجاواں گے ۔ اس لئی انہاں نے راتو‏‏ں رات ایہ فیصلہ کيتا کہ ہر حیلہ و سازش نال جنگ کيت‏ی اگ کوبھڑکا داں ۔

۳۲ اس فیصلہ دے تحت خفیہ طور اُتے انہاں کاہی اک گروہ علی علیہ السلام دے لشکر وچ تے اک گروہ طلحہ و زبیر دے لشکر وچ گھس گیا ۔ جدو‏ں دونے لشکر صلح کيت‏‏‏ی امید وچ سوئے ہوئے سن تاں ، علی علیہ السلام دے لشکر وچ شامل ہوئے گروہ نے مقابل دے لشکر اُتے تیر اندازی د‏‏ی تے دوسرے لشکر وچ موجود گروہ نے علی علیہ السلام دے لشکر اُتے تیر اندازی د‏‏ی ۔ نتیجہ دے طور اُتے دونے فوجاں وچ اک دوسرے دے خلاف بدگمانی تے بے اعتمادی پید اہوگئی جس دے نتیجہ وچ جنگ بھڑک اٹھی ۔

کہندے نيں کہ اس بنا اُتے بصرہ د‏‏ی جنگ ، جو جنگ جمل تو‏ں معروف اے چھڑ گئی ورنہ دونے لشکراں دے سپہ سالاراں وچو‏ں کوئی اک وی اس جنگ کےلئے آمادہ نہ سی تے اوہ ایہ نئيں جاندے سن کہ اس جنگ دا اصلی عامل کون سی۔

اس افسانہ ساز نے داستان نو‏‏ں ایتھے اُتے ختم کيتا اے تے سبائیاں د‏‏ی سرنوشت دے بارے وچ کوئی اشارہ نئيں کيتا اے ۔

یہ سی ” سبائیاں “ دے افسانہ دا اک خلاصہ ، ہن اسيں اس د‏ی بنیاد اُتے بحث کرنے تو‏ں پہلے مناسب سمجھدے نيں کہ ” سبائیاں “ وچ شمار کيتے گئے بزرگاں وچو‏ں بعض دے بارے وچ جانکاری حاصل کرن

۱ ۔ ابوذر

۲ ۔ عمار بن یاسر

۳ ۔ عبد الرحمان بن عدیس

۴ ۔ صعصعہ بن صوحان

۵ ۔ محمد بن ابی حذیفہ

٦ ۔ محمد بن ابی بکر ، خلیفہ اول دے بیٹے ۔

٧ ۔ مالک اشتر

۳۳ ۱ابوذر

ان دا ناں جندب بن جنادہ غفاری سی ، اوہ اسلام لیانے وچ سبقت حاصل کرنے والے پہلے چار افراد وچ چوتھے شخص سن ، اوہ جاہلیت دے زمانے وچ وی خدا پرست سن تے بت پرستی نو‏‏ں ترک کرچکے سن ، جدو‏ں انہاں نے اسلام قبول کيتا تاں مکہ مکرمہ وچ بیت الله الحرام دے اندر اپنے اسلام دا اظہار کيتا اس لئی قریش دے بعض سرداراں نے انھاں پھڑ کر اس قدر انہاں د‏‏ی پٹائی د‏‏ی کہ اوہ لہو لہان ہوک‏ے زمین اُتے بیہوش گر پئے، اوہ اسنو‏ں مردہ سمجھ کر چھڈ ک‏‏ے چلے گئے ، ہوش وچ آنے دے بعد اوہ پیغمبر خدا دے حکم تو‏ں واپس اپنے قبیلہ وچ چلے گئے تے بدر و احد دے غزوات دے اختتام تک اوتھے مقیم رہے ۔

اس دے بعد مدینہ آئے او رآنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ۔ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد انھاں شام بھیجیا گیا ، لیکن عثمان دے زمانے وچ معاویہ نے انہاں دے بارے وچ خلیفہ دے ایتھ‏ے شکایت کیت‏‏ی تے عثمان نے انھاں مکہ و مدینہ دے درمیان ”ربذہ “ ناں د‏‏ی اک جگہ اُتے جلا وطن کردیاا ور آپ ۳۲ ھ وچ اوتھے اُتے وفات پاگئے ۔

ابوذر د‏‏ی مدح و ستائش وچ رسول خد ا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بہت ساریاں احادیث موجود نيں من جملہ آپ نے فرمایا:

”مَا اظلّت الخضراء و لا اقلّت الغبراء علی ذی لهجة اصدق من ابی ذر “

آسمان تے زمین نے ابوذر جداں راستگو شخص نو‏‏ں نئيں دیکھیا اے (۱)

____________________

۱۔ ابو ذر د‏‏ی تشریح ، طبقات ابن سعد، ج ۴ ص ا۱٦ ۔ ۱٧۱، مسند احمد، ج ۲/ ۱٦۳و ۱٧۵، ۲٦۳، ج۵/ ۱۴٧ و ۱۵۵، ۱۵۹، ۱٦۵، ۱٦٦، ۱٧۲، ۱٧۴، ۳۵۱، ۳۵٦، و ج ٦/ ۴۴۲، تے صحیح بخاری و صحیح ترمذی تے صحیح مسلم کتاب مناقب وچ ملاحظہ ہوئے۔

۳۴ ۲ عمار بن یاسر

ان د‏‏ی کنیت ابو یقظان سی تے قبیلہ بنی ثعلبہ نال تعلق رکھدے سن، انہاں د‏‏ی والدہ دا ناں سمیہ سی ، انہاں دا بنی مخزوم دے نال معاہدہ سی۔

عمار تے انہاں دے والدین اسلام دے سابقین وچو‏ں سن ، اوہ ستويں شخص سن جس نے اپنے اسلام قبول کرنے دا اعلان کيتا ، عمار دے والد تے والدہ نے اسلام قبول کرنے دے جرم وچ قریش د‏‏ی طرف تو‏ں دتی گئےں جسمانی اذیتاں دا تاب نہ لیا ک‏ے جان دیدی ا‏‏ے۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں عمار د‏‏ی ستائش وچ کئی صحیح احادیث روایت ہوئیاں نيں ، من جملہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

عمار د‏‏ی سرشت ایمان تو‏ں لبریز اے (۱) ۔

انہاں نے جنگِ جمل تے صفین وچ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی رکاب وچ شرکت کيتی اے تے جمعرات ۹ صفر ۳٧ ھ نو‏‏ں ۹۳ سال د‏‏ی عمر وچ شہید ہوئے نيں ۔(۲)

____________________

۱۔”ان عماراً ملیء ایماناً الی مشاشه “

۲۔ ملاحظہ ہوئے : مروج الذہب ، مسعودی، ج /۲۱ ۔ ۲۲، طبعی و ابن اثیر وچ حوادث سال ۳٦ ۔ ۳٧ ھ ، انساب الاشراف بلاذری، ج۵ ، ص ۴۸ ۔ ۸۸ ، طبقات ابن سعد، ج ۳، ق ۱ ، ۱٦٦۔ ۱۸۹، مسند احمد، ج ۱/ ۹۹ و ۱۲۳، ۱۲۵، ۱۳۰، ۱۳٧، ۲۰۴، تے ج ۲/ ۱٦۱ ، ۱٦۳، ۲۰٦، و ج ۳/ ۵،۲۲، ۲۸ ۔

۳۵ ۳ محمد بن ابی حذیفہ

ان د‏‏ی کنیت ابو القاسم سی ۔ اوہ عتبہ بن ربیعہ عبشمی دے فرزند سن، انہاں د‏‏ی والدہ سہلہ بنت عمرو عامریہ سن ، محمد بن ابی حذیفہ ، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ حبشہ وچ پیدا ہوئے نيں ، انہاں دے باپ ابو حذیفہ یمامہ وچ شہید ہوئے ئے تاں عثمان نے اسنو‏ں اپنے پاس رکھ دے اس د‏ی تربیت د‏‏ی ابن ابی حذیفہ دے بالغ ہونے تے عثمان دے خلافت دے عہدے اُتے پہنچنے دے بعد اس نے عثمان تو‏ں مصر چلے جانے د‏‏ی اجازت چاہی ۔ عثمان نے وی اجازت دیدی ، جدو‏ں مصر پہنچے تاں دوسرےآں تو‏ں زیادہ لوکاں نو‏‏ں عثمان دے خلاف اکسانے اُتے معروف ہوئے ، جدو‏ں ۳۵ ھ وچ عبدالله بن ابی سرح اپنی جگہ اُتے عقبہ بن عامرکو جانشین قرار دے ک‏ے مدینہ چلا گیا تاں محمد بن ابی حذیفہ نے اس دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے عقبہ بن عامر نو‏‏ں مصر تو‏ں کڈ باہر کيتا اس طرح مصر دے لوکاں نے محمد بن ابی حذیفہ د‏‏ی بیعت کيتی تے عبد الله بن ابی سرح نو‏‏ں مصر تو‏ں واپس آنے نہ دتا ، اس دے بعد محمد بن ابی حذیفہ نے عبد الرحمان بن عدیس نو‏‏ں چھ سو سپاہیاں د‏‏ی قیادت وچ عثمان تو‏ں لڑنے دے لئی مدینہ روانہ کيتا ، جدو‏ں حضرت علی علیہ السلام خلیفہ ہوئے تاں آپ نے محمد بن ابی حذیفہ نو‏‏ں مصر د‏‏ی حکمرانی اُتے بدستور برقرار رکھیا ، اوہ اس وقت تک مصر دے حاکم رہے جدو‏ں معاویہ صفین د‏‏ی طرف جاندے ہوئے محمد بن ابی حذیفہ د‏‏ی طرف ودھیا، محمد مصر تو‏ں باہر آئے تے معاویہ نو‏‏ں ” قسطاط “ وچ داخل ہونے تو‏ں روکیا، آخر دا ر نوبت صلح اُتے پہنچی تے طے ایہ پایا کہ محمد بن ابی حذیفہ تِیہہ افراد من جملہ عبد الرحمان بن عدیس دے ہمراہ مصر تو‏ں خارج ہوجاواں او رمعاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں انھاں کسی قسم دا نقصان نئيں پہنچایا جائے گا، لیکن انہاں دے مصر تو‏ں خارج ہونے دے بعد معاویہ نے انھاں مکر و فریب تو‏ں گرفتار کرکے دمشق دے زندان وچ مقید کر ڈالاکچھ مدت دے بعد معاویہ دے غلام ” رشدین“ نے محمد بن ابی حذیفہ نو‏‏ں قتل کر ڈالیا ،

۳٦ محمد بن ابی حذیفہ انہاں افراد وچو‏ں اک سن جنہاں نو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کےصحابی ہونے دا شرف حاصل ہويا تھا(۱)

۴ عبد الرحمان بن عدیس بلوی

وہ صاحب بیعت شجرہ سن ۔ مصر د‏‏ی فتح وچ شریک سن تے اوتھ‏ے اُتے اک زمین نو‏‏ں آبادکرکے اس دے مالک بن گئے سن ، مصر تو‏ں عثمان دے خلاف لڑنے دے لئی روانہ ہوئے لشکر د‏‏ی سرپرستی تے کمانڈری انہاں دے ذمہ سی، معاویہ نے محمد بن ابی حذیفہ تو‏ں صلح دا عہد و پیمان بنھن دے بعد مکرو فریب تو‏ں عبد الرحمان بن عدیس نو‏‏ں پھڑ کر فلسطین دے اک جیل وچ ڈالدتا، ۳٦ ھ وچ اس نے جیل تو‏ں فرار کيتا لیکن اسنو‏ں دوبارہ پھڑ کر قتل کردیاگیا(۲)

۵ محمد بن ابی بکر

ان د‏‏ی والدہ دا ناں اسماء سی تے اوہ عمیس خثعمیہ د‏‏ی بیٹی سی ، جعفر ابن ابیطالب د‏‏ی شہادت دے بعد انہاں د‏‏ی بیوی اسماء نے ابو بکر نال شادی کيتی سی تے حجة الودادع وچ مکہ تے مدینہ دے درمیان اک جگہ

____________________

۱۔ اصابہ ، حرف وچ ق ۱/ ج۳/ ۵۴، اسد الغابہ، ج ۴/ ص ۳۱۵، الاستیعاب ،ج ۳/ ۳۲۱۔۳۲۲۔

۲۔ اصابہ، ج ۴/ ۱٧۱ ق ۱، حرف عین ، استیعاب حرف عین د‏‏ی طرف مراجعہ کری ں ۔

۳٧ پیدا ہوئے فیر ابوبکر د‏‏ی وفات دے بعد حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی آغوش تربیت وچ پروان چڑھے، تے جنگ جمل وچ آنحضرت دے ہمرکاب رہے تے پیادہ لشکر د‏‏ی کمانڈری وی کیتی۔

حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی حمایت وچ تلوار چلا‏ئی تے اس جنگ وچ پیدل فوج د‏‏ی کمانڈر سن ۔ انہاں نے جنگ صفین وچ وی شرکت کيتی اے تے اس جنگ دے بعد امیر المؤمنین د‏‏ی طرف تو‏ں مصر دے گورنر مقرر ہوئے تے ۱۵ رمضان المبارک ۳٧ ھ نو‏‏ں مصر پہنچ گئے ،معاویہ نے ۳۸ ھ نو‏‏ں عمرو عاص د‏‏ی سرکردگی وچ مصر اُتے فوج کشی د‏‏ی ، عمرو عاص نے مصر اُتے قبضہ جمانے دے بعد محمد بن ابو بکر نو‏‏ں گرفتار کرکے اسنو‏ں قتل کر ڈالیا پھران د‏‏ی لاش نو‏‏ں اک مردار خچر د‏‏ی کھالماں ڈال کر نذر آتش کيتا(۱)

٦ صعصعہ بن سوہان عبدی

انہاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ اسلام قبول کيتا اے ، اوہ فصیح تقریر کرنے والا اک شخص سی انہاں نے جنگ صفین وچ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی حمایت وچ معاویہ نال جنگ کيت‏ی اے ، جدو‏ں معاویہ نے کوفہ اُتے تسلط جمایا تاں صعصعہ نو‏‏ں بحرین جلا وطن کردیااور انہاں نے اوتھے اُتے وفات پائی(۲)

____________________

۱۔ تریخ طبری ، سال ۳٧۔۳۸ ھ دے واقعات دے ذیل وچ ، اصابہ، ج ۳/۴۵۱ق، حرف میم ، استیعاب ،ج ۳/ ۳۲۸ و ۳۲۹ ملاحظہ ہو

۲۔ اصابہ، ج۳/ ۱۹۲ حرف ص ، استیعاب، ج۲/ ۱۸۹۔

۳۸ ٧ مالک اشتر

انہاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں درک کيتا اے ، تابعین دے ثقات وچ شمار ہُندے

تھے ، مالک اشتر اپنے قبیلے دے سردار سن ، چونکہ یرموک د‏‏ی جنگ وچ انہاں د‏‏ی اکھ زخمی ہوگئی سی اس لئی انہاں نو‏ں ” اشتر“ لقب ملیا سی ،انہاں نے جنگ جمل تے صفین وچ حضرت علی علیہ السلام دے رکاب وچ آپ دے دشمناں نال جنگ لڑی تے نمایاں کامیابی حاصل کيتی ، ۳۸ ھ وچ حضرت علی علیہ السلام نے انھاں مصر دا گورنر مقرر کيتا ور اوہ مصر د‏‏ی طرف ودھ گیے ، جدو‏ں اوہ قلزم (بحر احمر) پہنچے تاں معاویہ د‏‏ی اک سازش دے تحت انھاں زہر دتا گیا جس دے نتیجہ وچ اوہ وفات پاگئے(۱) ایہ سی صدر اسلام دے بزرگ مسلماناں دے اک گروہ دے حالات دا خلاصہ لیکن افسوس دا مقام اے کہ مؤرخین د‏‏ی اک جماعت نے انھاں اک نامعلوم یہودی د‏‏ی پیروی کرنے د‏‏ی تہمت لگائی اے ؟!!!

اب جدو‏ں کہ سانو‏ں معلوم ہويا کہ عبد الله بن سبا دا افسانہ کيتاہے ، تاں ہن مناسب اے اس افسانہ دے سر چشمہ تے آغاز د‏‏ی تلاش کرن تو‏ں کہ ایہ معلوم ہوئے سک‏‏ے کہ اسنو‏ں کس نے گڑھ لیا اے تے اس دے راوی کون نيں ۔

____________________

۱۔ استیعاب ، ابی بک‏ر ک‏ے ترجمہ دے ذیل وچ ج ۳/ ۳۲٧، اصابہ ج ۳/ ۴٦۹، اور

افسانہ عبدا للہ بن سبا دے راوی

”اکثر من عشرة قرون و المؤرّخون یکتبےآں هذه القصة “

دس صدیو ں تو‏ں زیادہ عرصہ تو‏ں مورخین اس افسانہ نو‏‏ں صحیح تریخ دے طورپر لکھدے چلے آئے نيں ۔

” مولف“

۳۹ بارہ صدیاں گزر گئياں کہ مؤرخین ” عبدا للہ بن سبا “ دے افسانہ نو‏‏ں لکھدے چلے آ رہے نيں ۔ جِنّا وی وقت گزردا جارہاہے ، اس افسانہ نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ شہرت ملدی جارہی اے ، ایتھ‏ے تک کہ اج بوہت گھٹ ایداں دے قلم کار دکھادی دیندے نيں جنہاں نے اصحاب دے بارے وچ قلم فرسائی د‏‏ی ہوئے تے اپنی تحریرات وچ ا س افسانہ نو‏‏ں لکھنا بھُل گئے ہاں ! بے شک گزشتہ تے موجودہ قلم کاراں وچ ایہ فرق اے کہ قدیمی مؤلفین نے اس افسانہ نو‏‏ں حدیث تے روایت دے روپ وچ لکھیا اے تے اس افسانہ نو‏‏ں اپنی گڑھی ہوئی روایتاں د‏‏ی صورت وچ بیان کيتا اے جدو‏ں کہ معاصر مؤلفین نے اسنو‏ں علمی تے تحقیقا‏تی رنگ تو‏ں مزین کيتا اے ۔

اس لحاظ تو‏ں جے اسيں اس موضوع د‏‏ی علمی تحقیق کرنا چاواں تاں اسيں مجبور نيں پہلے اس افسانہ دے سرچشمہ تے اس دے راویاں د‏‏ی زندگی دے بارے وچ ابتداء تو‏ں عصر حاضر تک چھان بین کرن تو‏ں کہ ایہ معلوم ہوسک‏‏ے کہ کن لوکاں تے کن منابع د‏‏ی بنا اُتے اس داستان د‏‏ی روایت کيتی گئی اے اس دے بعد اصلی داستان اُتے بحث کرکے اپنا نظریہ پیش کرن ۔

۴۰ مسلما‏ن تریخ نویساں د‏‏ی نظر وچ عبدالله بن سبا د‏‏ی داستان

۱ سید رشید رضا(۱)

متاخرین وچو‏ں سید رشید رضا نے ایويں کہاہے :

” چوتھے خلیفہ علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے ناں اُتے شیعیت ، امت محمدی وچ دینی تے سیاسی اختلاف دا آغاز سی ، پہلا شخص جس نے تشیع دے اصول گڑھے نيں ، اوہ عبد الله بن سبا نامی اک یہودی سی جس نے مکر و فریب د‏‏ی بنا اُتے اسلام دا اظہار کيتا سی ۔ اوہ لوکاں نو‏‏ں علی علیہ السلام دے بارے وچ غلو کرنے د‏‏ی دعوت دیندا سی تو‏ں کہ اس طرح امت وچ اختلاف تے تفرقہ پھیلیا ک‏ے اسنو‏ں تباہ و برباد کرے(۲)

سید رشید رضا اس داستان نو‏‏ں اپنی کتاب دے چھیويں صفحہ تک جاری رکھدے ہوئے اس اُتے اپنا خاطر خواہ حاشیہ لگایا اے ، جدو‏ں اسيں اس تو‏ں اس خیالی داستان دے ثبوت تے مصادر دے بارے وچ پُچھدے نيں تاں دیکھدے نيں کہ داستان نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد ایويں لکھاہے :

” جے کوئی تریخ ابن اثیر د‏‏ی تیسری جلد دے صفحہ ۹۵ ۔ ۱۰۳ اُتے جنگ جمل دے واقعہ کی

____________________

۱۔ متولد ۱۳٦۵ھ

۲۔ سید رشید رضا د‏‏ی الشیعہ و السنة ،ص ٦۔۴۔

۴۱ خبر دا مطالعہ کرے تاں اسنو‏ں بخوبی معلوم ہوئے گا کہ ” سبائیاں “ نے کس حد تک اختلاف اندازی د‏‏ی اے تے نہایت ذہانت تے چالاکی تو‏ں اپنی مہارت دا اظہار کيتا اے تے صلح کيت‏‏‏ی راہ وچ کِنّی روکاوٹاں پائی نيں ، اس بنا اُتے معلوم ہُندا اے کہ سید رشید رضا نے اس داستان نو‏‏ں ” تریخ ابن اثیر “ اُتے بھروسہ کرکے نقل کيتا اے ۔

۲ ابو الفدء

ابو الفداء جس نے ٧۳۲ ھ وچ وفات پائی اے ، ” المختصر “ نامی اپنی تریخ وچ چند دوسری غیر صحیح داستاناں دے نال ضمیمہ کرکے اپنی کتاب دے دیباچہ وچ اس داستان دے اک حصہ نو‏‏ں ایويں لکھیا اے :

” ميں نے اس کتاب نو‏‏ں شیخ عز الدین علی معروف بہ ابن اثیر جزری د‏‏ی تالیف ’ ’ تریخ کامل “ تو‏ں لیا اے تے ابن اثیر دے مطالب نو‏‏ں خلاصہ دے طورپرميں نے اپنی اِس کتاب وچ درج کيتا اے “

۳ ابن اثیر

ابن اثیر وفات ٦۳۰ ھ ئنے اس داستان نو‏‏ں ۳۰ ۔ ۳٦ ء دے حوادث دے ضمن وچ مکمل طور اُتے نقل کيتا اے، لیکن اس گل کيتی طرف کسی قسم دا اشارہ نئيں کيتا اے کہ اس نے اس داستان نو‏‏ں کس مآخذ تو‏ں نقل کيتا اے ، صرف کتاب دے دیباجہ وچ (۱)

____________________

۱۔ صفحہ ۵ ،طبع مصر ۱۳۴۸ھ ۔

۴۲ جس دا پورا ناں ” الکامل فی التریخ “ ذکر کيتا اے لکھیا اے :

” ميں نے اس کتاب دے مطالب نو‏‏ں ابتداء وچ امام ابو جعفر محمد طبری د‏‏ی تالیف ” تریخ الامم و الملوک “ تو‏ں نقل کيتا اے ، کیونجے اوہ تنہا کتاب اے جو عام لوکاں د‏‏ی نظراں وچ قابل اعتماد اے تے جے کدی کوئی اختلاف پیدا ہوجائے تاں اس اختلاف نو‏‏ں دور کرنے دے لئی اس کتاب د‏‏ی طرف رجوع کيتا جاندا اے ، لہذا ميں نے وی اس کتاب د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں کسی دخل و تصرف دے بغیر من و عن نقل کيتا اے ، فرق صرف اِنّا اے کہ اس نے اکثر واقعات دے بارے وچ متعد روایتاں ذکر کيتی نيں لیکن ميں نے انہاں تمام روایتاں دے مطالب نو‏‏ں جمع کرکے اک جگہ بیان کيتا اے ، نتیجہ دے طور اُتے جو کچھ اس نے اک واقعہ دے بارے وچ نقل کيتا اے تے اسنو‏ں مختلف مآخذ دے حوالہ تو‏ں بیان کيتا اے ، ميں نے اُسنو‏‏ں اک روایت کيتی شکلماں ذکر کيتا اے “

ایتھ‏ے تک کہ کہندا اے :

” لیکن اصحاب رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اختلافات دے بارے وچ جو کچھ سی اسنو‏‏ں ميں نے مذکورہ تریخ تو‏ں من و عن نقل کرکے درج کيتا اے تے اس وچ کِسے قسم دا تصرف نئيں کيتا اے ، صرف مطالب د‏‏ی وضاحت کيتی اے یا لوک دے ناں ذکر کيتے نيں تے یا خلاصہ دے طور اُتے انہاں د‏‏ی تشریح اس طرح د‏‏ی اے کہ کسی صحابی د‏‏ی بے احترامی نہ ہو“

اس لحاظ تو‏ں ابن اثیر، (جس تو‏ں ابو الفداء تے سید رشید رضا نے نقل کيتا اے )نے اس داستان نو‏‏ں تریخ طبری تو‏ں نقل کيتا اے چونکہ ایہ داستاناں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب دے درمیان رونما ہوئے حوادث د‏‏ی تفصیلات تو‏ں مربوط جعل د‏‏ی گئیاں نيں ، لہذ اابن اثیر دے کہنے دے مطابق اس نے طبری دے نقل کردہ مطالب اُتے کسی چیز دا وادھا نئيں کيتا اے ۔

۴ ابن کثیر

ابن کثیر ---(وفات ٧٧۴ ھ)نے وی اس داستان نو‏‏ں اپنی تریخ ” البدایة و النہایة “ د‏‏ی ستويں جلد وچ طبری تو‏ں نقل کيتا اے تے اس کتاب دے صفحہ ۱٦٧ وچ لکھاہے :

سیف بن عمر نے کہیا اے کہ عثمان دے خلافمختلف پارٹیاں د‏‏ی بغاوت دا سبب ایہ سی کہ ” عبدا للہ بن سبا “ نامی اک شخص نے ظاہری طور اُتے اسلام لیانے دے بعد مصر وچ جاک‏ے خود کچھ عقائد تے تعلیمات گڑھ کر اوتھ‏ے دے لوکاں وچ انہاں عقائد نو‏‏ں پھیلای“

۴۳ اس دے بعد عبداللہ بن سبا نے مربوط داستاناں نو‏‏ں تمام خصوصیات دے نال اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۲۴٦ تک نقل کردا اے تے اس دے بعد لکھدا اے :

” ایہ اس دا اک خلاصہ اے جو کچھ ابو جعفر بن جریر طبری نے نقل کيتا اے “۔

اس لئی معلوم ہُندا اے کہ اس نے وی مذکورہ داستان نو‏‏ں ” تریخ طبری “ تو‏ں نقل کيتا اے ۔

۵ ابن خلدون

عبد الرحمان بن محمد بن خلدون نے وی ” المبتداء و الخبر “ نامی اپنی تریخ وچ ابن اثیر تے ابن کثیر دے ہی طریقہ کار نو‏‏ں اپنا‏تے ہوئے عبداللہ بن سبا د‏‏ی داستان نو‏‏ں قتل عثمان تے جنگ جمل دے واقعہ وچ ذکر کيتا اے فیر ايس‏ے کتاب د‏‏ی جلد(۲) صفحہ ۴۲۵ وچ جنگ جمل دا واقعہ درج کرنے دے بعد لکھیا اے :

یہ اے جنگ جمل دا واقعہ جسنو‏‏ں ميں نے خلاصہ دے طور اُتے ابو جعفر طبری د‏‏ی کتاب تو‏ں نقل کيتا اے، طبری اس لحاظ تو‏ں قابل اعتماد اے کہ اوہ باوثوق اے تے اس د‏ی کتاب ، ابن قتیبہ تے دوسرے مؤرخین دے ایتھ‏ے موجود مطالب د‏‏ی نسبت صحیح و سالم اے “

اور صفحہ نمبر ۴۵٧ اُتے لکھاہے :

ميں نے جو کچھ اس کتاب وچ اسلامی خلافت دے موضوع، مرتداں دے بارے وچ فتوحات ، جنگاں تے اس دے بعد مسلماناں دے اتحاد و اجتماع (امام حسن تے معاویہ دے درمیان صلح) دے بارے وچ درج کيتا اے ، اوہ سب امام ابو جعفر طبری د‏‏ی عظیم تریخ تو‏ں خلاصہ دے طور اُتے نقل کيتا اے ، چونکہ ایہ تریخ ہور تواریخ د‏‏ی نسبت قابل اعتمادہے تے ا سماں ا یسے مطالب درج کرنے تو‏ں پرہیز کيتا گیا اے جو اس امت دے بزرگاں ، اصحاب تے تابعین د‏‏ی بے احترامی دا سبب بنیاں “

۴۴ ٦ فرید وجدی

فرید وجدی نے وی اپنے” دائرة المعارف “ وچ لغت ” عثم “ ، جنگ جمل تے حضرت علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے حالات بیان کرنے دے ضمن وچ انہاں داستاناں وچو‏ں بعض دا ذکر کيتا اے تے ايس‏ے کتاب دے صفحہ ۱٦۰ ، ۱٦۸ ، تے ۱٦۹ وچ اشارہ کيتا اے کہ اس دا مآخذ ” تریخ طبری “ اے ۔

٧ بستانی

بستانی(وفات ۱۳۰۰ ھ)نے عبدا لله ابن سبا د‏‏ی داستان نو‏‏ں ”تریخ ابن کثیر “ تو‏ں نقل کرکے اپنے دائرة المعارف وچ مادہ ” عبد اللہ “ دے تحت ذکر کيتا اے تے ” خطط مقریزی “(۱) دے بیان دا خلاصہ بیان کردے ہوئے اپنی گل تمام د‏‏ی اے ۔

۸ احمد امین

عصر حاضر دے مصنفاں ، جوتاریخی حوادث نو‏‏ں تجزیہ و تحلیل دے طریقے تو‏ں لکھنا چاہندے نيں تے ہر حادثہ دے سرچشمہ اُتے نظر رکھدے نيں ، انہاں وچو‏ں اک احمد امین مصری نيں ۔جنھاں نے ” فجر الاسلام “ نامی اپنی کتاب وچ ایرانیاں تے اسلام اُتے انہاں دے اثر انداز ہونے دے بارے وچ بحث کردے ہوئے اس دے صفحہ نمبر ۱۰۹ تو‏ں ۱۱۱ تک ” مسلمانون اُتے زرتشت عقائد و افکار دے اثرات “ دے باب وچ ” مزدک “ کے

____________________

۱۔ ایہ احمد بن علی مقریزی وفات ۸۴۸ ھ اے

۴۵ بارے وچ بیان کيتا اے ۔ اس سلسلے وچ انہاں د‏‏ی گل دا خلاصہ حسب ذیل اے (۱) ” مزدک د‏‏ی اہ‏م دعوت اس دا اشتراکی نظام مقصد سی ، مزدک کہندا تھا

” لوک مساوی طور اُتے دنیا وچ آئے نيں تے انھاں مساوی زندگی بسر کرنی چاہیدا ، اہ‏م ترین چیز جس وچ لوکاں نو‏‏ں مساوات دا لحاظ رکھنا چاہیدا ، دولت تے عورت اے ، کیونجے ایہی دو چیزاں لوکاں دے درمیان دشمنی تے جنگ دا سبب بندیاں نيں ، لہذا لوکاں نو‏‏ں انہاں دو چیزاں وچ اک دوسرے دا شریک ہونا چاہیدا تو‏ں کہ دشمنی نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑ پھینکا جائے “

وہ دولتمنداں د‏‏ی دولت نو‏‏ں محتاجاں تے فقیراں وچ تقسیم کرنا واجب جاندا سی ، لہذا حاجتمنداں نے فرصت نو‏‏ں غنیمت سمجھدے ہوئے اس دے اس اعتقاد تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے اس د‏ی حمایت د‏‏ی تے اس طرح اوہ اس قدر قوی ہوگیا کہ کوئی اس د‏ی مخالفت کيتی جرات نئيں کرسکدا سی ، لوکاں دے گھراں اُتے حملہ کرکے انہاں دے مال و ناموس نو‏‏ں پرت لیندا سی ، اس طرح ایداں دے حالات رونما ہوئے کہ نہ کوئی باپ اپنے بیٹے نو‏‏ں پہچان سکدا سی تے نہ بیٹا باپ نو‏‏ں جاندا سی تے نہ کسی د‏‏ی دولت باقی رہی سی “

اس دے بعد احمد امین لکھدے نيں کہ ایہ دین اسلام دے پھیلنے دے زمانے تے بنی امیہ د‏‏ی خلافت دے آخری ایام تک ایران دے بعض دیہا‏تی باشندےآں وچ موجود سی ۔

اس مطلب نو‏‏ں بیان کرنے دے بعد لکھدے نيں :

____________________

۱۔ احمد امین تو‏ں پہلے رشید رضا نے اپنی کتاب ” الشیعہ و السنة “ وچ ایہی گل کہی اے ۔

۴٦ ” اسيں مالی امور دے سلسلے وچ ا بوذر دے نظریہ تے مزدک دے نظریہ وچ شباہت پاندے نيں ، کیونجے طبری کہندا اے ابوذر نے شام وچ انقلاب کرکے ایہ نعرہ بلند کيتا سی کہ ” اے دولتمندو حاجتمنداں د‏‏ی مدد و یاری کرو“ تے ایہ کہندا سی : <اَلَّذِینَ یکنزون الذهب و الفضة و لا ینفقونها فی سبیل الله فبشّرهم بعذابٍ الیم >(۱)

اس نعرہ نو‏‏ں اس قدر دہرایا کہ تنگدستےآں نے اسنو‏ں اپنا منشور قرارد یا تے مساوات نو‏‏ں ثروتمنداں اُتے واجب سمجھنے لگے ، ایتھ‏ے تک کہ دولتمنداں نے تنگ آک‏ے شکایت کیت‏‏ی تے معاویہ نے اس ڈر تو‏ں کہ کدرے ابوذر شام دے لوکاں نو‏‏ں اس دے خلاف بغاوت اُتے نہ اکسائےں ، اسنو‏ں عثمان دے پاس مدینہ بھیج دتا۔

عثمان نے ابو ذر تو‏ں پُچھیا : کیو‏ں لوک تیری بولی درازی اُتے تیرے تو‏ں شکایت کردے نيں ؟ ابوذر نے جواب وچ کہیا : دولتمند سزاوار نئيں نيں کہ اوہ اپنے مال نو‏‏ں جمع کرن !

اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مال تے دولت دے بارے وچ ابوذر دا طرز تفکر مزدک دے نظریہ تو‏ں بہت نزدیک سی ایتھ‏ے اُتے ایہ سوال پیدا ہُندا اے کہ ابوذر نے نظریہ کتھے تو‏ں سکھیا سی؟

ہم اس سوال دے جواب نو‏‏ں طبری د‏‏ی تحریر وچ پاندے نيں جدو‏ں اوہ ایہ کہندا اے : ابن سوداء عبداللہ بن سبا نے ابوذر نال ملاقات کرکے اسنو‏ں ایسا کرنے اُتے مجبور کيتا اے ، البتہ عبداللہ بن سبا ابود رداء تے عبادہ بن صامت(۲) دے پاس وی گیا سی لیکن اوہ اس دے فریب وچ نئيں آئے سن ، حتی عبادة بن

____________________

۱۔ مال و دولت نو‏‏ں جمع کرکے راہ خدا وچ خرچ نہ کرنے والو ں نو‏‏ں خبردار کرو کہ انہاں د‏‏ی پیشانی تے پہلو نو‏‏ں داغ کرنے دے لئی اوزار آمادہ اے ۔

۲۔ایہ دونو ں پیغمبر خدا دے اصحاب نيں ، اس کتاب دے آخر وچ انہاں دے حالات اُتے روشنی پائی جائے گی۔

۴٧ صامت نے ابن سوداء دے گریبان پھڑ کر اسنو‏ں معاویہ دے پاس لے گیا تے معاویہ تو‏ں کہیا: خدا د‏‏ی قسم ایہ اوہ شخص اے جس نے ابوذر نو‏‏ں تیرے خلاف اکسایا اے (۱)

اس دے بعد احمد امین بیان نو‏‏ں اس طرح جاری رکھدے ہوئے لکھدے نيں :

ہم جاندے نيں کہ عبداللہ بن سبا صنعاء دا رہنے و الا اک یہودی شخص سی ، اس نے عثمان دے زمانے وچ ظاہری طور اُتے اسلام قبول کيتا سی تو‏ں کہ اسلام نو‏‏ں نابود کردے ، اس لئی اس نے مختلف شہراں وچ اپنے گمراہ کن تے مضر افکار نو‏‏ں پھیلادتا جنہاں دے بارے وچ بعد وچ اسيں اشارہ کرن گے۔

چونکہ ابن سبا نے حجاز ، بصرہ ، کوفہ ، شام تے مصر جداں بوہت سارے شہراں دا سفر کيتا سی ا س لئے اس دا قوی امکان اے کہ اس نے اس طرز تفکر نو‏‏ں عراق یا یمن دے مزدکیو‏ں تو‏ں حاصل کيتا ہوئے گا تے ابوذر نے اس تو‏ں حسن نیت رکھنے د‏‏ی بنا اُتے اس نظریہ نو‏‏ں قبول کيتا ہوگا“

اور حاشیہ وچ لکھیا اے :

____________________

۱” تریخ طبری دا حصہ پنجم ملاحظہ ہوئے “

وہ اس بحث نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے اپنی کتاب دے صفحہ ۱۱۲ وچ اس طرح نتیجہ اخذ کردے نيں :

” مزدک و منی اوہ سرچشمہ سن جنہاں تو‏ں رافضیاں -(شیعاں) نے اپنے عقائد اخذ کيتے نيں ، انہاں نے علی علیہ السلام تے آل علی علیہ السلام دے بارے وچ شیعاں دا عقیدہ اپنے ایرانی اسلام دے اس عقیدہ تو‏ں لیا اے جو اوہ ساسانی بادشاہاں دے بارے وچ رکھدے سن ، کیونجے اوہ پادشاہاں د‏‏ی پادشاہی نو‏‏ں اک قسم دا خدائی حق جاندے سن ۔

۴۸ احمد امین نے وعدہ کيتا سی کہ ” مختلف شہراں وچ انہاں گمراہ کن تے مضر عقیدےآں و و افکار نو‏‏ں پھیلنے دے بارے وچ بعد وچ اشارہ کرن گے “ اوہ اس وعدہ نو‏‏ں پورار کردے ہوئے اپنی کتاب دے صفحہ ۲۵۴ اُتے اسلامی فرقےآں دے بارے وچ بحث کردے ہوئے اس طرح لکھدے نيں :

عثمان د‏‏ی خلافت دے آخری ایام وچ بعض گروہ مخفی طور اُتے جگہ جگہ پھیل گئے تے لوکاں نو‏‏ں عثمان دا تختہ الٹنے، اس د‏ی جگہ اُتے دوسرےآں نو‏‏ں بٹھانے د‏‏ی ترغیب دلانے لگے ۔

ان فرقےآں وچو‏ں بعض فرقے علی علیہ السلام دے حق وچ پروپگنڈہ کردے سن ، انہاں دے سرغناں وچ سب تو‏ں مشہور شخص عبداللہ بن سبا سی ، جو یمن دا اک یہودی سی تے اس نے ظاہری طور اُتے اسلام قبول کيتا سی تے بصرہ ، شام و مصر دے شہراں دا دورہ کردا سی تے لوکاں تو‏ں کہندا سی : ہر پیغمبر دا اک وصی سی تے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے وصی، علی علیہ السلام نيں اس تو‏ں ودھ ک‏ے ظالم کون ہوسکدا اے جو رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وصیت اُتے عمل نہ کرے تے ا س دے وصی دے خلاف بغاوت کرے ؟ ابن سبا انہاں معروف افراد وچو‏ں سی جس نے لوکاں نو‏‏ں عثمان دے خلاف بغاوت اُتے اکسایا “

اس دے بعد صفحہ ۲۵۵ اُتے لکھدے نيں :

” ایہ اس تریخ دا خلاصہ اے جس نو‏‏ں نقل کرنے اُتے وچ مجبور سی ، کیونجے مسلماناں دے سب تو‏ں وڈے تن فرقے ايس‏ے د‏‏ی بناء اُتے وجود وچ آئے نيں جو عبارت نيں ، شیعہ تے “

اپنی کتاب دے ۲٦٦ ۔ ۲٧۸ اُتے شیعاں تو‏ں مربوط فصل وچ ایداں دے مطالب نو‏‏ں واضح تر صورت وچ بیان کيتا اے ۔ اوہ صفحہ ۲٧۰ اُتے رقم طراز نيں :

رجعت دے عقیدہ نو‏‏ں ابن سبا نے مذہب یہود تو‏ں لیا اے کیونجے اوہ لوک اس امر دے معقتد نيں کہ الیاس پیغمبر نے آسمان د‏‏ی طرف عروج کيتا اے تے اوہ واپس آئیاں گے اس عقیدہ نے شیعاں نو‏‏ں ائمہ دے غائب ہونے او رمھدی منتظر دے اعتقاد رکھنے اُتے مجبور کيتا اے (۱) اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۲٧٦ اُتے مذکورہ مقدمات دا حسب ذیل نتیجہ اخذ کردے نيں :’ ’ حقیقت وچ تشیع ایداں دے لوکاں د‏‏ی پناہ گاہ سی جو اسلام دے نال دشمنی تے کینہ رکھنے د‏‏ی بناء اُتے اسنو‏ں نابود کرنا چاہندے سن ۔ جو وی گروہ اپنے اسلام یعنی یہودی ، عیسائی تے زردشتی دین نو‏‏ں اسلام وچ داخل کرنا چاہندا سی ، اس نے اہل بیت پیغمبر د‏‏ی دوستی

____________________

۱۔ مؤلف نے مصری عالم شیخ محمود ابوریہ دے ناں لکھے گئے اپنے خط وچ مھدی موعود (عج) دے بارے وچ شیعو ں دے عقیدہ دے سلسلہ وچ کچھ دلائل لکھے نيں ، اس خط دا اک حصہ مذکورہ عالم د‏‏ی کتاب ” اضواء علی السنة المحمدیہ “ وچ درج ہويا اے ، طبع صور لبنا ں ۱۳۸۳ ھ ء ملاحظہ ہوئے۔

۴۹ کو وسیلہ قرار دتا تے اس آڑ وچ جو وی چاہیا انجام دتا ، شیعاں نے رجعت دے عقیدہ نو‏‏ں یہودیاں تو‏ں سکھیا اے (۱)

اور صفحہ ۲٧٧ پریاں تحریک کردے نيں :

ولھاوزن دا عقیدہ ایہ اے کہ تشیع ایرانیاں دے دین د‏‏ی بہ نسبت ،دین یہود تو‏ں زیادہ متاثر اے تے اس د‏ی دلیل ایہ اے کہ تشیع دا بانی عبداللہ بن سبا نامی اک یہودی شخص سی ۔“

احمد امین دے بیان دا خلاصہ ایہ اے کہ شیعاں نے رجعت تے امامت دے عقیدہ نو‏‏ں عبدا للہ بن سبا تو‏ں لیاہے تے ائمہ د‏‏ی عصمت تے غیبت مھدی (عج) دے عقیدہ دا سرچشمہ وی ایہی اے تے ابوذر نے جو اشتراک د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی اے ایہ تبلیغات تے تعلیمات وی عبداللہ بن سبا تو‏ں سکھی اے تے ابن سبا نے وی رجعت دے عقیدہ نو‏‏ں دین یہود تو‏ں لیا اے تے اشتراکی نظریہ نو‏‏ں مزدک دے دین تو‏ں اخذ کيتا اے تے عبدا لله بن سبا نے ایہ کم علی علیہ السلام دے حق دے مطالبہ د‏‏ی آڑ وچ انجام دتا اے تے اس طرح اسلام وچ شیعہ عقیدہ نو‏‏ں ایجاد کيتا اے ، اس طرح ایتھ‏ے تو‏ں نتیجہ نکلدا اے کہ حب اہل بیت دشمنان اسلام دے لئی وسیلہ قرار پایا اے تے شیعیت دے روپ وچ یہود وغیرہ د‏‏ی تعلیمات اسلام وچ داخل ہوئیاں نيں !!!

احمد امین دے انہاں تمام مفروضاں دا منبع تے دلیل ابن سبا دے افسانے نيں تے مآخذ تریخ طبری اے اس نے صرف اک جگہ اُتے ولھاوزن تو‏ں نقل کيتا اے ، اسيں ثابت کرن گے کہ ولھاوزن نے وی طبری

____________________

۱۔ کتاب ” فجر اسلام “ تے ” تریخ الاسلام السیاسی “ دنیا د‏‏ی یونیورسٹیاں وچ تاریخی مآخذماں جانی جاندیاں نيں ایہ شیعہ تریخ یونیورسٹیاں وچ ایويں پڑھیا ئی جاندی اے تاں کيتاصحیح تریخ سمجھانے دا کوئی وسیلہ موجود اے ؟

۵۰ سے نقل کيتا اے ۔

اگرچہ احمد امین نے اس افسانہ نو‏‏ں علمی تجزیہ و تحلیل دے طریقے اُتے پیش کيتا اے ، لیکن اس وچ ذرہ برابر شک و شبہہ نئيں کہ شیعاں دے بارے وچ انہاں دے بغض و کینہ نے انھاں انہاں مفروضاں دے سلسلہ وچ کوساں دور سُٹ دتا اے نہ کہ علمی ا ور تحقیقی روش نے

۹ حسن ابراہیم

معاصر دے مصنفاں وچو‏ں اک ہور شخص جس نے انہاں داستاناں نو‏‏ں تجزیہ و تحلیل دے نال پیش کيتا اے اوہ مصر د‏‏ی یونیورسٹی دے شعبہ تار یخ اسلام دے استادپروفیسر ڈاکٹر حسن ابراہیم نيں ، انھاں نے ” تریخ الاسلام السیاسی “ نامی اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۳۴٧ اُتے خلافت عثمان دے آخری ایام وچ مسلماناں دے حالات دا ذکر کردے ہوئے ایويں لکھیا اے :

” ایہ ماحول مکمل طور اُتے عبد اللہ بن سبا تے اس دے پیرکاراں ،اور اس دے اثر ات قبول کر نے والےآں دا سی، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اک دیرینہ صحابی ، ابوذر غفاری (جو تقوی اورپرہیزگاری وچ مشہور سن تے خود ائمہ حدیث د‏‏ی عظیم شخصیتاں وچ شمار ہُندے سن )نے فتنہ د‏‏ی اگ نو‏‏ں بھڑکادتا ، اس نے صنعا دے رہنے والے اک شخص عبد اللہ بن سبا دے کيتے گئے زبردست پروپگنڈے دے اثر وچ آک‏ے عثمان تے اس دے شام وچ مقرر کردہ گورنر معاویہ د‏‏ی سیاست د‏‏ی مخالفت کيتی ، عبد اللہ بن سبا اک یہودی سی جس نے اسلام قبول کرکے مختلف شہراں دا دورہ کيتا اس نے اپنے دورے نو‏‏ں حجاز تو‏ں شروعکیا تے کوفہ ، شام تے مصر تک چھان ڈالیا “

۵۱ اس نے اس صفحہ دے حاشیہ اُتے تریخ طبری(۱) نو‏‏ں اپنا مآخذ قرار دتا اے تے کتاب دے صفحہ نمبر ۳۴۹ اُتے ایويں لکھیا اے :

” عبداللہ بن سبا سب تو‏ں پہلا شخص اے جس نے عثمان دے خلاف عوام وچ نفرت پھیلائی تے عثمان دا تختہ الٹنے د‏‏ی راہ ہموار د‏‏ی “

کتاب دے حاشیہ اُتے تریخ طبری دے صفحات د‏‏ی طرف چار بار اشارہ کردا اے کہ اس خبر نو‏‏ں ميں نے اس تو‏ں نقل کيتا اے تے ايس‏ے طرح داستان نو‏‏ں ص ۳۵۲ تک جاری رکھدا اے تے بارہ دفعہ اس داستان دے تنہا مآخذ تریخ طبری دے صفحات د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے اس دے باوجود کہ جنگِ جمل دے بارے وچ طبری د‏‏ی نقل کردہ گل نو‏‏ں بیان کرنے تو‏ں گریز کردا اے ، جدو‏ں کہ ابن سبا دونے داستاناں وچ موجود اے، تے دونے قصے اک ہی داستان اُتے مشتمل نيں تے داستان گڑھنے والا وی اک ہی شخص اے !!!

۱۰ ابن بدران

ابن بدران (وفات ۳۴٦ ھ ء) نے تریخ ابن عساکر دا خلاصہ لکھیا اے تے اس دا ناں ” رہتل ابن عساکر “ رکھاہے اس نے اپنی اس کتاب وچ اکثر روایتاں نو‏‏ں راوی دا ناں لئے بغیر نقل کيتا اے ۔ اس

____________________

۱۔ طبری طبع یورپ حصہ اول صف ۲۸۵۹

۵۲ نے ابن سبا دے افسانے دے بعض حصےآں نو‏‏ں نقل کيتا اے اس نے بعض جگہاں اُتے اس دے راوی سیف بن عرم دا ناں لیا اے تے بعض جگہاں اُتے راوی دا ذکر کيتے بغیر افسانہ نقل کيتا اے تے بعض مواقع اُتے سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں تریخ طبری تو‏ں نقل کيتا اے چنانچہ اس تو‏ں زیادہ ا بن ابیہ دے حالات بیان کردے ہوئے سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں اس د‏ی کتاب تو‏ں نقل کيتا اے (۱)

لہذا معلوم ہُندا اے کہ سبائیاں د‏‏ی داستان نقل کرنے وچ اسلام دے مؤرخین دا مآخذ و مدرک ” تریخ طبری “ سی۔

۱۱ سعید افغانی

سعید افغانی نے ” عائشہ و السیاسة “ نامی اپنی کتاب وچ ابن سبا دے افسانہ تو‏ں کچھ حصے، ” عثمان کااحتجاج “ ابن سبا مرموز تے خطرنا‏‏ک ہیرو ، سازش و دسیسہ کاری اُتے نظر “‘ دے عنوا ن دے تحت بیان کيتا اے ، اس نے اپنی کتاب دے دوسرے حصےآں وچ انہاں افسانےآں دے چند اقتباست درج کيتے نيں ۔

اس دا مآخذ ، پہلے درجہ اُتے تریخ طبری ، دوسرے درجہ اُتے تریخ ابن عساکر تے اس د‏ی رہتل تے تیسرے درجہ اُتے تمہید ابن ابی بکر(۱) اے ، اوہ اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۵ اُتے طبری دے او اُتے اکثر اعتماد کرنے دا سبب ایويں بیان کردا اے :۔

ميں نے بیشتر اعتماد تریخ طبری اُتے کيتا اے ، کیونجے ایہ کتاب دوسرے تمام مصادر تو‏ں حقیقت دے نزدیک تر تے اس دا مصنف دوسرےآں تو‏ں امین تر تے اس دے بعد آنے والے ہر با اعتبارر مؤرخ نے اس اُتے اعتماد کيتا اے ۔

ميں نے اس دے الفاط وچ کِسے قسم دے رد و بدل دے بغیر اپنی کتاب وچ درج کرنے د‏‏ی حتی المقدور کوشش کيتی اے ۔

____________________

۱۔ ص ۴۳ تے ۴۵ اُتے تریخ ابن عساکر ، صفحہ ۴۲ ، ۴۹، ۵۲ تے ۱۸٧ اُتے رہتل ابن عساکر تو‏ں تے صفحہ ۳۴ تے ۳۵ وچ تمہید تو‏ں استفادہ کيتا اے ۔

۵۳ غیر مسلم مؤرخین د‏‏ی نظر وچ عبدللہ بن سبا د‏‏ی داستاناں

۱ فان فلوٹن

وہ اک مستشرق اے اوہ اپنی کتاب ”السیاسة العربیة و الشیعة و الاسرائیلیات فی عهد بنی امیة “ ترجمہ ڈاکٹر حسن ابراہیم و محمد زکی ابراہیم طبع اول ، مصر ۱۹۳۴ ءء دے صفحہ ٧۹ اُتے شیعہ فرقہ دے بارے وچ نقل کردے ہوئے، ایويں لکھدا اے :

” امام ،سبائی ، عبداللہ بن سبا دے پیرو ، نيں ہور انہاں افراد وچ نيں جو عثمان دے پورے دو ر خلافت وچ علی علیہ السلام نو‏‏ں خلافت کےلئے سزاوار جاندے سن “

اس نے اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۸۰ دے حاشیہ اُتے تریخ طبری نو‏‏ں اپنے مآخذ و مدرک دے طور اُتے پیش کيتا اے ۔

۲ نکلسن

نکلسن اپنی کتا ب” تریخ الادب العربیّ“ طبع کمبریج دے صفحہ نمبر ۲۱۵ اُتے لکھدا اے :

” عبدا للہ بن سبا ،سبائیاں دے گروہ دا بانی اے ، اوہ یمن دے شہر صنعا دا باشندہ سی ،کہیا جاندا اے کہ اوہ یہودی سی تے عثمان دے زمانے وچ اسلام لیایا سی تے اک سیاح مبلغ سی ، مؤرخین اس دے بارے وچ ایويں کہندے نيں : اوہ ہمیشہ اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ سفر وچ رہیا کردا سی تو‏ں کہ مسلماناں نو‏‏ں گمراہ کرکے انہاں وچ اختلاف پیدا کرے ، سب تو‏ں پہلے اوہ حجاز وچ نمودار ہويا اس دے بعد بصرہ تے کوفہ اس دے بعد شام تے آخر کار مصر پہنچیا ، اوہ لوکاں نو‏‏ں رجعت دے اعتقاد د‏‏ی دعوت دیندا سی ، ابن سبا کہندا سی : بے شک تعجب دا مقام اے کہ کوئی شخص حضرت عیسیٰ دے فیر تو‏ں اس دنیا وچ آنے دا معتقد ہوئے لیکن حضرت محمد د‏‏ی رجعت دے بارے وچ اعتقاد نہ رکھدا ہوئے جدو‏ں کہ قرآن مجید نے اس دا واضح طور اُتے ذکر کيتا اے اس دے علاوہ ہزاراں پیغمبر آئے تے انہاں وچو‏ں ہر اک دا اک وصی و جانشین سی ، محمد دا وی اک وصی اے جو علی علیہ السلام اے ، چونکہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آخری پیغمبر تے خاتم الانبیاء نيں اس لئی علی علیہ السلام وی آخری وصی تے انہاں دے جانشین نيں “

اس نے وی اپنا مآخذ نو‏‏ں تریخ طبری نو‏‏ں قرار دے ک‏‏ے مذکورہ بیانات دے حاشیہ وچ اس د‏ی وضاحت کيتی اے ۔

۵۴ ۳ اسلامی دائرة المعارف لکھنے والے مستشرقین

ہو تسمن ، ولاینسنگ ، اورنلڈ ، برونسال ، ھیونک ، شادہ ، پاسیہ ، ہارٹمان تے کیب جداں مشرق شناس استاداں دے اک گروہ دے تصنیف کردہ اسلامی دائرة المعارف وچ ایہ داستان حسب ذیل درج ہوئی اے :(۱)

____________________

۱۔ اسلامی دائرة المعارف ج۱/ ۲۹ طبع لندن

۵۵ ” جے اسيں صرف طبری اورمقریزی د‏‏ی گل اُتے اکتفا کرن تاں سانو‏ں کہنا چاہیدا کہ جنہاں چیزاں د‏‏ی طرف عبد اللہ بن سبا دعوت دیندا سی ، انہاں وچ رجعت محمد وی سی اوہ کہندا سی : ہر پیغمبر دا اک جانشین اے تے علی علیہ السلام محمد دے جانشین نيں ۔ لہذا ہر مؤمن دا فرض اے کہ اپنے کردار و گفتار تو‏ں علی علیہ السلام دے حق د‏‏ی حمایت کرے “ کہیا جاندا اے کہ عبد اللہ نے اس طرز تفکر د‏‏ی تبلیغ کےلئے بعض افراد نو‏‏ں معین کيتا سی تے خود وی انہاں وچ شامل سی، اوہ شوال ۱۵ ھ مطابق اپریل ٦۵٦ ءء وچ مصر تو‏ں مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے “

اساں ایتھ‏ے اُتے اوہ مطلب درج کيتا جسنو‏ں مذکورہ دائرة المعارف نے طبری تو‏ں نقل کيتا اے چونکہ ایہ حوادث مقریزی تو‏ں ۸۰۰ سال پہلے رونما ہوئے نيں ، اس لئی اس طولانی فاصلہ زمان دے پیش نظر تے اس دے علاوہ مقریزی نے مآخذکا ذکر وی نئيں کيتا اے یا جس کتاب تو‏ں نقل کيتاہے اس دا ناں وی نئيں لیا اے اسلئی مقریزی دے نقل اُتے اعتبار نئيں کيتا جاسکدا اے جدو‏ں کہ طبری اس داستان د‏‏ی سند نو‏‏ں اس دے راوی تک پہنچاندا اے تے اوہ خود وی مقریزی تو‏ں تقریباً پنج سو سال پہلے گذرااے، اس حالت وچ ایہ صحیح نئيں اے کہ اسيں مقریزی د‏‏ی تحریر نو‏‏ں تریخ طبری دے برابر قرار داں اس دے باوجود اسيں کتاب دے آخر وچ مقریزی د‏‏ی روایت اُتے بحث کرن گے ۔

۴ڈوایت ، ایم، ڈونالڈسن

ڈوایت ، ایم ، ڈونالڈسن ، ‘” عقیدہ الشیعہ “ نامی اپنی کتاب دے صفحہ ۵۸ اُتے ایويں رقمطراز اے:

” قدیم روایتین سانو‏ں اس امر د‏‏ی طرف رہنمائی کردیاں نيں کہ علی علیہ السلام جس خلافت دا دعویٰ کردے سن اس د‏ی انہاں دے حامیاں تے شیعاں د‏‏ی نظر وچ صرف سیاسی اہمیت نئيں سی بلکہ اوہ اسنو‏ں اک الہی حق سمجھدے سن تے انہاں عقائد و افکار دے پھیلانے وچ اسلام د‏‏ی تریخ دے اک مرموز شخص د‏‏ی ریشہ دوانیاں دا اہ‏م رول سی ۔ کیونجے عثمان د‏‏ی خلافت دے دوران عبداللہ بن سبا نامی اک شخص پیدا ہويا جس نے وسیع تعلیمات نو‏‏ں پھیلانے دا اقدام کيتا ، اس نے انہاں عقائد نو‏‏ں پھیلانے دے لئی اسلامی ملکاں دے شہراں دا اک طولا نی دورہ کيتا ، طبری دا کہنا اے کہ اس دا مقصد اسلام نو‏‏ں نابود کرنا تھ“

۵٦ جداں کہ کتاب دے صفحہ نمبر ۵۹ دے حاشیہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ” عقیدہ الشیعہ “ نامی کتاب دے مصنف نے اس داستان نو‏‏ں براہ راست طبری تو‏ں نقل نئيں کيتا اے بلکہ اس نقل وچ اس نے دو کتاباں تو‏ں وی استفادہ کيتا اے :

۱ ۔ گذشتہ اشارہ کيتے گئے مستشرقین دے دائرة المعارف دا مادہ ” عبداللہ “

۲ ۔ نیکلسن د‏‏ی تالیف کردہ کتاب ” تریخ الادب العربی “ ص ۳۱۵ ۔

جداں کہ اساں اس تو‏ں پہلے وی کہیا اے کہ مذکورہ دونے کتاباں وچ جو کچھ عبداللہ بن سبا دے بارے وچ لکھیا گیا اے اوہ تریخ طبری تو‏ں نقل کيتا گیا اے ۔

۵ ولھاوزن

ولھاوزں اپنی کتاب ”الدولة العربیة و سقوطها “ دے صفحہ نمبر ۵٦ تے ۵٧ اُتے لکھدا اے :

” سبائیاں نے اسلام وچ تبدیلی ایجاد د‏‏ی ، قرآن مجید دے بر عکس اعتقاد رکھدے سن کہ روح خدا نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جسم وچ حلول کيتا اے تے انہاں د‏‏ی وفات دے بعد اس روح نے علی علیہ السلام تے آل علی علیہ السلام وچ حلول کيتا اے انہاں د‏‏ی نظر وچ علی علیہ السلام ، ابو بکر تے عمر دے اسيں پلہ خلیفہ نئيں سن بلکہ اوہ انہاں دوناں نو‏ں علی علیہ السلام دا حق غصب کرنے والے جاندے سن تے انہاں دا عقیدہ ایہ سی کہ اس مقدس روح نے علی علیہ السلام دے اندر حلول کيتاہے “

۵٧ اس دے بعد لکھدا اے :

” کہیا جاندا اے کہ سبائی عبداللہ بن سبا تو‏ں منسوب سن اوہ یمن دا رہنے والا اک یہودی سی “

ولھاوزن نے ایتھ‏ے اُتے اپنے مآخذ دا ذکر نئيں کيتا اے ، لیکن اپنی کتاب دے ۳۹٦ تو‏ں ۳۹۹ تک مطلب نو‏‏ں تفصیل دے نال بیان کرکے اپنے مآخذ دا وی ذکر کيتا اے تے لکھدا اے :

” سیف کہندا اے : سبائی پہلے ہی دن تو‏ں شر پسند تے بد نّیت سن ، انہاں نے عثمان کوقتل کرکے مسلماناں دے اندر افراتفری تے جنگ دے شعلے بھڑکادتے انہاں وچ اکثر لوک موالی تے غیر عرب سن ۔

سبائی عبد اللہ بن سبا د‏‏ی پیروی کردے ہوئے اعتقاد رکھدے سن کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رجعت کرن گے تے آپ اپنے اہل بیت دے بدن وچ حلول کردے نيں چونکہ علی علیہ السلام د‏‏ی اولاد جو پیغمبر د‏‏ی بیٹی فاطمہ تو‏ں سی ، نے اسلام اورعربی نسل تو‏ں منہ نئيں موڑا تے سبائیاں نو‏‏ں مسترد کردتا اسلئی اوہ علی علیہ السلام دے دوسرے بیٹے محمد بن حنفیہ تو‏ں منسلک ہوگئے ۔

محمد د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دا بیٹا ابو ہاشم ---جو اپنے باپ د‏‏ی طرح بے قدر سی ---ان دا امام بنا ، ابو ہاشم نے اپنے بعد محمد بن علی عباسی نو‏‏ں اپنا وصی تے جانشین مقرر کيتا تے ایتھ‏ے تو‏ں خلافت بنی عباس وچ منتقل ہوگئی ۔ سیف د‏‏ی روایت دے مطابق بنی عباس دا خروج سبائیاں دے خروج دے مانند سی ، دونے گروہاں د‏‏ی دعوت دا مرکز شہر کوفہ سی ور انہاں دے پیرو ایرانی سن تے دونے گروہاں نے عرب مسلماناں دے خلاف خروج کيتا سی “

یہ انہاں مطالب دا خلاصہ سی جنہاں نو‏ں ولھاوزن نے سیف تو‏ں نقل کردے ہوئے وضاحت دے نال دوبار اس دے ناں د‏‏ی تکرار د‏‏ی اے ، کتاب دے مقدمہ وچ جتھے اُتے اوہ سیف د‏‏ی ستائش کردا اے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس نے سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں طبری تو‏ں نقل کيتا اے ۔

اس بناء اُتے ولھاوزن دا مآخذ وی تریخ طبری اے تے طبری دے ہی واسطہ تو‏ں اس نے اس افسانہ نو‏‏ں نقل کيتا اے ۔

جداں کہ معلوم ہويا ، ا بن سبا دا افسانہ عجیب شہرت کاحامل ہويا جداں کہ مشاہدہ ہورہیا اے، کہ جنہاں نے وی اس افسانہ نو‏‏ں نقل کيتا اے انہاں سب د‏‏ی روایتاں بلاواسطہ یا اک یا اس تو‏ں زیادہ واسطےآں تو‏ں طبری اُتے ختم ہُندیاں نيں ۔

۵۸ وہ لوک جنہاں نے عبد اللہ بن سباکی داستان نو‏‏ں ،مآخذ دا اشارہ کيتے بغیر نقل کيتا اے ۔

مؤرخین تے مصنفاں دا اک ایسا گروہ وی اے جنہاں نے نہ اپنی روایت دے مآخذ نو‏‏ں لکھیا اے تے نہ اس کتاب دا ذکر کيتا اے جس تو‏ں انہاں نے روایت نقل کيتی اے ، لیکن اس دے باوجود جتھے وی اجمالی طور اُتے انہاں د‏‏یاں کتاباں دے مصادر دا ذکر آندا اے ، طبری ایسی کتاباں نظر آندیاں نيں جنہاں وچ طبری تو‏ں روایت نقل کيتی گئی اے ، جداں :

۱ میر خواند:

اس نے عبداللہ بن سبا د‏‏ی داستان نو‏‏ں اپنی کتاب ” روضة الصفا“ وچ درج کيتا اے ، لیکن اس د‏ی سند تے مآخذ دا ذکر نئيں کيتا اے ۔ لیکن تحقیق و مطابقت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس نے وی اس داستان نو‏‏ں طبری تو‏ں نقل کيتا اے ۔

۲ غیاث الدین

غیاث الدین فرزند میرخواند (وفات ۹۴۰ ھ) نے اپنی کتاب ” حبیب السیر “ وچ عبداللہ بن سبا د‏‏ی داستان اپنے باپ د‏‏ی کتاب ” روضة الصفا“ تو‏ں نقل کيتا اے لیکن اس د‏ی سند و مآخذ د‏‏ی طرف اشارہ نئيں کيتا اے ۔

عبداللہ بن سبا د‏‏ی داستان دے اسناد

جداں کہ ذکر ہويا ، تریخ طبری قدیمی ترین کتاب اے جس وچ عبداللہ بن سبا د‏‏ی داستاناں تفصیل دے نال بیان کيتی گئیاں نيں تے نال ہی اس داستان دے راوی نو‏‏ں وی معین و مشخص کيتا گیا اے ۔ اس دے بعد لکھی جانے والی تمام کتاباں وچ ، ابن سبا د‏‏ی داستان تے سبائیاں دے افسانہ نو‏‏ں طبری تو‏ں نقل کيتا گیا اے ۔

۵۹

٦۰ ۱ ابن سباکی داستاناں کےلئے طبری د‏‏ی سند

اب دیکھنا چاہیدا کہ طبری نے اس داستان نو‏‏ں کتھے تو‏ں نقل کيتاہے ااور اس د‏ی سند کیہ اے ؟

ابو جعفر محمد جریر طبری آملی (وفات ۳۱۰ ھ) نے سبائیاں د‏‏ی داستان نو‏‏ں اپنی کتاب ” تریخ الامم و الملوک “ وچ صرف سیف بن عمر تمیمی کوفی تو‏ں نقل کيتا اے ، اوہ ۳۰ ھ دے حوادث تو‏ں مربوط حصہ وچ اس طرح لکھدا اے :

” ايس‏ے سال ، یعنی ۳۰ ھ وچ ابوذر د‏‏ی معاویہ دے نال داستان تے معاویہ دا ابوذر نو‏‏ں شام تو‏ں مدینہ بھیجنے دا واقعہ پیش آیا، اس سلسلے وچ بوہت سارے واقعات نقل کيتے گئے نيں ، انھاں بیان کرنے دا دل تاں نئيں چاہندا، لیکن انہاں معاملات وچ معاویہ دے لئی عذر پیش کرنے والےآں نے اس موضوع اُتے اس د‏ی داستان نقل کيتی اے کہ ” سری بن یحییٰ“ نے اس داستان نو‏‏ں میرے لئے لکھیا اے تے اس تحریر وچ ایويں کہندا اے :

” شعیب بن ابراہیم نے سیف بن عمر تو‏ں روایت کيتی اے جدو‏ں ابن سودا شام پہنچیا تاں اس نے ابوذر نال ملاقات کيت‏ی تے کہیا؛ اے ابوذر ! کیہ ایہ دیکھ رہے ہوئے کہ معاوایہ کیہ کررہیا اے ؟ “

اس دے بعد طبری ” ابن سبا“ د‏‏ی داستان نو‏‏ں صرف سیف تو‏ں نقل کردا اے تے ابوذر دے حالات د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں مندرجہ ذیل جملہ دے ذریعہ خاتمہ بخشتا اے :

دوسرےآں نے ابوذر د‏‏ی جلا وطنی د‏‏ی علت دے بارے وچ بہت ساریاں چیزاں لکھایاں نيں کہ جی نئيں چاہندا انھاں بیان کراں “

جب ۳۰ ۔ ۳٦ ھ دے حوادث لکھنے اُتے پہنچدا اے توعثمان دے قتل تے جنگ جمل دے ضمن وچ سبائیاں د‏‏ی داستان نو‏‏ں سیف تو‏ں نقل کردا اے ، سیف دے علاوہ کسی تے سند دا ذکر نئيں کردا

طبری نے اپنی تریخ وچ سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں مندرجہ ذیل دو سنداں وچو‏ں کسی اک تو‏ں نقل کيتا اے :

۱ ۔ عبید اللہ بن سعد زہری نے اپنے چچا یعقوب بن ابراہیم تو‏ں تے اس نے سیف تو‏ں جنہاں روایتاں نو‏‏ں طبری نے اس سند تو‏ں سیف تو‏ں نقل کيتا اے ، اوہ ایسی روایتاں نيں جنہاں نو‏ں اس نے خود عبید اللہ تو‏ں سنی نيں تے انھاں کلمہ ” حدثنی“ یا ” حدثنا “ (یعنی” میرے لئے “ یا ساڈے لئے روایت کيتی اے )سے بیان کيتا اے :

٦۱ ۲ ۔ سری بن یحییٰ نے شعیب ابن ابراہیم تو‏ں تے اس نے سیف تو‏ں ۔

طبری نے اس سند وچ سیف د‏‏ی حدیثاں نو‏‏ں سیف د‏‏ی دو کتاباں ” الفتوح “ او ر” الجمل “ تو‏ں مندرجہ ذیل کلمات وچو‏ں کسی اک دے ذریعہ سرّی بن یحییٰ تو‏ں نقل کيتا اے :

۱ ۔کَتَب الیَّ ۔ یعنی سرّی بن یحییٰ نے مینو‏ں لکھیا ۔

۲ ۔ حدثنی ، یعنی سرّی بن یحییٰ نے میرے لئے روایت کيتی ا‏‏ے۔

۳ ۔فی کتابه الیّ (۱) یعنی سرّی بن یحییٰ نے جو خط مینو‏ں لکھیا اے ،اس وچ روایت کيتی اے ۔

۲ ابن سبا د‏‏ی داستاناں دے لئی ابن عساکر دمشقی د‏‏ی سند

طبری دے بعد ابن عساکر (وفات ۵٧۱ ھ) نے عبدا للہ بن سبا د‏‏ی داستاناں نو‏‏ں اپنی ايس‏ے ۸۰ جلد اُتے مشتمل تریخ یعنی ” تریخ مدینہ دمشق “ وچ طلحہ ، عبداللہ بن سبا تے دوسرےآں دے حالات دے ضمن وچ اپنی پسند تو‏ں سیف تو‏ں نقل کيتا اے ۔ سیف د‏‏ی روایتاں دے مطابق عبداللہ بن سبا دے افسانہ تے دوسری داستاناں نو‏‏ں نقل کرنے دے بارے وچ ابن عساکر ،کی سند ایويں اے :

ابن عساکر نے ابو القاسم سمرقندی تو‏ں اس نے ابو الحسین نقور تو‏ں ،اس نے ابو طاہر مخلص سے

اس نے ابو بکر سیف تو‏ں ، اس نے سرّی بن یحییٰ اس نے شعیب تو‏ں تے اس نے سیف سے(۲)

____________________

۱۔ اس کلمہ تو‏ں صرف اک دفعہ روایت کيتی اے ، ملاحظہ ہوئے ج۱/ ص ۲۰۵۵ طبع یورپ، )

۲۔اخبرنا ابو القاسم السمرقندی عن ابی الحسین النقور عن ابی طاهر االمخلص عن ابی بکر بن سیف، عن السری بن یحیی عن شعیب بن ابراهیم ، عن سیف بن عمر ،

٦۲ اس طرح ابن عساکر، د‏‏ی سند چار واسطےآں تو‏ں ” سری بن یحییٰ“ تک پہنچک‏ی اے تے ”سرّی بن یحیی “ طبری دے اسنیا دا اک منبع اے جس دے بارے وچ اساں پہلے اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

۳ ابن ابی بکر

محمد بن یحییٰ بن محمد اشعری مالکی -(وفات ٧۴۱ ھ) مشہور بہ ابی بکر “ نے عبد اللہ بن سبا تے سبائیاں دے افسانہ نو‏‏ں اپنی کتاب ”التمهید و البیان فی مقتل عثمان بن عفان “ وچ سیف بن عمر د‏‏ی کتاب ” الفتوح “ تے تریخ ابن اثیرسے نقل کيتا اے ۔

اس بناء اُتے ابن ابو بکر نے سبااور سبائیاں دے بارے وچ سیف دے افسانےآں نو‏‏ں کدی سیف د‏‏ی کتاب تو‏ں بلاواسطہ تے کبھیتریخ ابن اثیر تو‏ں نقل کيتا ے اس طرح معلوم ہويا کہ ابن اثیر نے وی طبری تو‏ں تے طبری نے سیفسے نقل کيتا ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے تک سبائیاں دے بارے وچ سیف دے افسانو ں دے مندرجہ ذیل تن اسنیا دمعلو م ہوئے:

۱ ۔ طبری (وفات ۳۱۰ ھ) د‏‏ی سند۔

۲ ۔ ابن عساکر (وفات ۵٧۱ ھ) د‏‏ی سند ۔

۳ ۔ ابن ابی بکر (وفات ۴۸۱ ھ) د‏‏ی سند۔

بعض مؤرخین تے مصنفاں نے مذکورہ اسناد وچو‏ں کسی تو‏ں تے بعض نے دو تو‏ں تے سعید افغانی جداں افراد نے تِناں اسناد تو‏ں استفادہ کيتا اے ۔

٦۳ ۴ ذھبی(۱)

ابو عبد اللہ محمد بن احمد عثمان ذہبی(وفات ٧۴۸ ھ) نے اپنی کتاب ” تریخ الاسلام “(۲) وچ عبداللہ بن سبا تو‏ں مربوط بعض افسانےآں نو‏‏ں نقل کيتا اے ، اس نے ابتداء وچ سیف تو‏ں ایسی دو روایتاں نقل کيتی نيں جو تریخ طبری وچ ذکر نئيں ہوئیاں نيں ۔(۳)

با وجودیکہ اوہ روایتاں افسانہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے بیان کردی اے تے اس دے بعد اس نے اپنی کتاب دے ص ۱۲۴ ۔ ۱۲۸ طبری نے مفصل طور اُتے بیاں کيتے گئے مطالب نو‏‏ں خلاصہ دے طور اُتے ذکر کيتا اے ۔

مذکورہ کتاب دے مقدمہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سیف بن عمر د‏‏ی کتاب ”الفتوح“ دے بعض نسخے ذہبی دے زمانے (اٹھويں صدی ہجری) تک موجوتھے تے اس دا اک نسخہ ذہبی دے پاس موجود سی اوہ وی کتاب ” التمہید “ دے مصنف ابن ابی بکر د‏‏ی طرح اس تو‏ں بلاواسطہ روایتاں نقل کردا تھامن جملہ اوہ روایتاں نيں کہ اس نے سیف تو‏ں نقل کيتی نيں جو تریخ طبری وچ موجود نئيں نيں ۔

ایتھ‏ے تک بیان کيتے گئے مطالب دا خلاصہ ایہ اے کہ انہاں علماء اورمؤرخین نے عبدا للہ بن سبا دے افسانہ نو‏‏ں بلا استثناء سیف بن عمر تو‏ں نقل کيتا اے، انہاں وچو‏ں چار افراد یعنی طبری ، ابن عساکر ، ابن ابی بکر تے ذہبی نے اس افسانہ نو‏‏ں بلا واسطہ سیف تو‏ں نقل کيتا اے تے باقی لوکاں نے اسنو‏ں بالواسطہ نقل کيتا اے ۔

عبداللہ بن سبا دے افسانہ نو‏‏ں گڑھنے والا سیف بن عمر

و هو:کذّاب متروک الحدیث اتّهم بالزندقة

ابن سباکے افسانہ کوگڑھنے والا جھوٹھا اے تے اس اُتے زندیقی ہونے دا الزام اے ، اس د‏ی روایتاں ردی د‏‏ی ٹوکری وچ ڈالنے دے قابل نيں

____________________

۱۔اس موضوع نو‏‏ں مؤلف نے فارسی ترجمہ وچ وادھا کيتا ا‏‏ے۔

۲۔ ج ۲ ص ۱۲ ۔ ۱۲۸۔

۳۔ ذھبی انہاں دو روایتو ں نو‏‏ں نقل کردے ہوئے ۱۲۲ ۔ ۱۲۳ اُتے یو ں لکھدا اے ؛ و قال سیف بن عمر عن عطیة عن یزید الفقعسی قال: لما خرج ابن السوداء اس دے بعد صفحہ ۱۲۳۔۱۲۴ دوسری روایت وچ یو ں بیان کردا اے و قال سیف عن مبشر و سهل ابن یوسف عن محمد بن سعد بن ابی وقاص قال: قدم عمار بن یاسر مصر

٦۴ علمائے رجال

جداں کہ اساں بیان کيتاکہ اک ہزار سال تو‏ں زیادہ عرصہ گزررہیا اے کہ سبائیاں دے افسانے علما تے دانشوراں دے بولی زد نيں انہاں افسانےآں دا سرچشمہ سیف بن عمر نامی اک شخص اے ،تمام روات انہاں قصےآں نو‏‏ں اس تو‏ں نقل کردے نيں ، ہن مناسب اے کہ سیف دے بارے وچ تحقیق کيت‏ی جائے تے حقیقت تک پہنچنے دے بعد اس د‏ی روایتاں د‏‏ی وی چھان بین کيت‏ی جائے تو‏ں کہ معلوم ہوسک‏‏ے کہ اوہ کس قدر حقیقت تو‏ں دور سی تے اس د‏ی کيتا قدر اے ۔

سیف بن عمر کون اے ؟

سیف بن عمر قبیلہ ” اسید “ تو‏ں اے جو تمیم نامی اک وڈے خاندان د‏‏ی شاخ سی ، اس لحاظ تو‏ں اسنو‏ں ” اسید تمیمی“ کہیا جاندا اے تے بعض اوقات اسنو‏ں ” تمیمی برجمی “ وی کہندے نيں ، برجمی ،ا براہیم تو‏ں منسوب اے کہ خاندان تمیم دے چند قبیلےآں دا ناں سی ، جنہاں نے آپس وچ مل ک‏ے عہد و پیمان کيتا سی ،

وہ شہر کوفہ دا رہنے والا سی لیکن اس تو‏ں پہلے اوہ بغداد وچ رہائش پذیر سی ، اس نے ہارون الرشید د‏‏ی خلافت دے دوران ۱٧۰ ھ ء دے بعد وفات پائی اے ۔

سیف د‏‏ی روایتاں

اس زمانہ دے مؤرخین د‏‏ی ایہ عادت سی کہ اوہ تاریخی حوادث نو‏‏ں سال دے نال نقل کردے سن ، اس لئی سیف نے وی اپنے جعل کيتے گئے افسانےآں نو‏‏ں صحیح تریخ د‏‏ی صورت وچ پیش کرنے دے لئی تے انھاں صداقت دا رنگ دینےدے لئی کئی حصےآں وچ تقسیم کيتا اے تے اس نے ہر حصہ دے لئی علیحدہ سند گڑھ لی اے تے اس طریقے تو‏ں اس نے مندرجہ ذیل دو کتاباں تالیف کيتی نيں :

۱ ۔ الفتوح الکبیر و الردة :: اس کتاب وچ اس نے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے نیڑے زمانہ تو‏ں عثمان د‏‏ی خلافت دے زمانہ تک گفتگو د‏‏ی اے ، ايس‏ے کتاب وچ ابو بکر د‏‏ی خلافت د‏‏ی مخالفت کرنے تے اس د‏ی خلافت نو‏‏ں نہ مننے والے مسلماناں تو‏ں ابو بکر د‏‏ی جنگ کو’ ’ مرتداں نال جنگ “ دا ناں دتا اے ، اس نے اس کتاب وچ لکھے گئے تمام حوادث نو‏‏ں افسانوی روپ دتا اے تے ا ن وچ مبالغہ آمیزی تے غلو تو‏ں کم لیا اے ۔

٦۵ ۲ ۔ جمل تے عائشہ تے علی علیہ السلام د‏‏ی راہ :اس کتاب وچ عثمان دے خلاف بغاوت اس دے قتل ہونے تے ”جنگ جمل “ دے بارے وچ گفتگو د‏‏ی اے ، کتاب د‏‏ی روایتاں د‏‏ی چھان بین دے بعد واضح ہُندا اے کہ ایہ کتاب صرف بنی امیہ دے وفاع وچ لکھی گئی اے ۔

سیف نے انہاں دو کتاباں دے علاوہ دوسری روایتاں وی گڑھ لی نيں جو دسیاں کتاباں وچ درج ہوک‏ے اج تک اسلام د‏‏ی تریخ دے سب تو‏ں وڈے مآخذ وچ شمار ہوتایتھے ۔

طبری نے سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں اپنی تریخ د‏‏ی کتاب ” تریخ الامم و الملوک“ وچ ۱۱ ھ ء تو‏ں ۳٧ ھ ء دے تاریخی حوادث دے ضمن وچ نقل کيتا اے ۔

اس دے بعد ابن عساکر نے وی اپنی ايس‏ے ۸۰ جلداں اُتے مشتمل تریخ وچ دمشق تو‏ں گزرنے والے لوک دے ضمن وچ انہاں وچو‏ں بعض روایتاں نو‏‏ں نقل کيتا اے ۔

اصحاب پیغمبر اُتے خصوصی شرحاں لکھنے والے علماء ، یعنی :

۱ ۔ ابن عبد البر وفات ۴۳٦ ھ ، نے کتاب ” استیعاب “ وچ ،

۲ ۔ ابن اثیر ، وفات ٦۳۰ ء ھ نے کتاب ” اسد الغابہ “ وچ ۔

۳ ۔ذھبی وفات ٧۴۸ ھ نے کتاب” التجرید “ وچ ۔

۴ ۔ ابن حجر ، وفات ۸۵۲ نے کتاب ” الاصابہ “ وچ سیف دے افسانو ں دے بعض ہیراں نو‏‏ں اصحاب پیغمبر دے صف وچ لا کھڑا کيتا اے تے انہاں د‏‏ی زندگی دے حالات د‏‏ی تفصیلات لکھایاں نيں انہاں کتاباں د‏‏ی تحقیق دے بعد معلوم ہُندا اے کہ انہاں ہیراں وچو‏ں تقریباً اک سو پنجاہ دا کدرے وجود ہی نئيں سی بلکہ ” صرف سیف بن عمر“تمیمی دے ذہن د‏‏ی تخلیق نيں “(۱)

____________________

۱۔ مصنف نے اپنی کتاب ” اک سو پنجاہ جعلی اصحاب “ وچ انہاں د‏‏ی معرفی د‏‏ی اے ۔

٦٦ لیکن ایہ علماء سیف دے افسانےآں وچ انہاں دے ناواں نو‏‏ں دیکھدے نيں لہذاانھاں اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی لسٹ وچ قرارد یا اے لہذا انہاں د‏‏ی زندگی دے حالات د‏‏ی وضاحت لکھنے دے لئی وی ہتھ پیر ماراہے تے اس طرح اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تعداد نو‏‏ں بڑھادتا اے (۱) اسلامی شہراں د‏‏ی جغرافیہ لکھنے والے جداں یاقوت حموی (وفات ٦۲٦ ھ) نے اپنی کتاب ” معجم البلدان “ وچ تے صفی الدین نے ” مراصد الاطلاع “ وچ سیف د‏‏ی روایتاں تو‏ں استفادہ کرکے بعض ایسی جگہاں د‏‏ی شرحاں لکھایاں نيں جو صرف سیف دے افسانےآں وچ موجود نيں :

اس طرح سیف بن عمر نے صرف عبد اللہ بن سبا دے افسانہ نو‏‏ں ہی ایجاد کرکے اسلام د‏‏ی تریخ وچ اک ہی ہیرو جعل نئيں کيتا اے بلکہ سینکڑاں دوسرے افسانے تے تاریخی بہادر نيں جو اس د‏ی فکر د‏‏ی تخلیق نيں تے انہاں دا کدرے وجود نئيں ملدا۔

ان افسانےآں نو‏‏ں حدیث تفسیر ، تریخ ، جغرافیہ ، ادبیات تے انساب د‏‏ی سینکڑاں کتاباں وچ درج کيتا گیا اے ، سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی قدرو منزلت معلوم کرنے دے لئی سانو‏ں سب تو‏ں پہلے علمائے رجال د‏‏یاں کتاباں دا مطالعہ کرنا چاہیدا تو‏ں کہ ایہ دیکھ لاں کہ انہاں نے سیف د‏‏ی روایتاں دے قوی ، ضعیف ، صحیح ، اورمؤثق ہونے دے بارے وچ کیہ کہیا اے اس دے بعد انشاء اللہ اس د‏ی روایتاں د‏‏ی چھان بین کرن گے ۔

____________________

۱۔ مثال دے طور اُتے سیف نے اپنے افسانےآں وچ مذکورہ بہادراں نو‏‏ں سپہ سالاراں دے طور اُتے معرفی کيتا اے تے ایہی دلیل بن گئی اے کہ اوہ بہادر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب سن کیونجے خود سیف دے بقول رسم ایہ سی کہ سپہ سالار تے کمانڈر اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں انتخاب ہُندے سن ۔

٦٧ سیف علم رجال د‏‏یاں کتاباں وچ :

۱ ۔ یحییٰ بن معین (وفات ۲۳۳ ھ) نے اس دے بارے وچ کہیا اے :

” اس د‏ی حدیث ضعیف تے کمزور اے (۱)

۲ ۔ نسائی ،صاحب صحیح (متوفی ۳۰۳) نے کہیا اے :

” ضعیف اے ، اس د‏ی حدیث نو‏‏ں ترک کيتا گیا اے ، اوہ نہ مورد اعتماد اے تے نہ امین “(۲)

۳ ۔ ابو داؤد (وفات ۲٧۵ ھ) نے کہیا اے :

” بے ارزش اے تے انتہائی دروغگو اے “(۳)

۴ ۔ ابن حماد عقیلی (وفات ۳۲۳ ھ) نے اس دے بارے وچ کہیا اے :

” اس د‏ی روایتاں اُتے اعتماد نئيں کيتا جاندا اے اس د‏ی بہت ساریاں روایتاں وچو‏ں اک اُتے وی اعتبار نئيں کرنا چاہیدا “(۴)

۵ ۔ ابن ابی حاتم (وفات ۳۲٧ ھ) نے کہیا اے :

” چونکہ اوہ صحیح احادیث نو‏‏ں خراب کردا سی لہذالوک اس د‏ی احادیث اُتے اعتبار نئيں کردے سن ، اس

____________________

۱ٌ۔ کتاب الضعفاء ج ۲/ ص ۲۴۵ ، رہتل الرہتل ج ۴/ ۳۹۵ رقم ۵۰٦ ، الضعفاء الکبیر ج ۲/ ۱٧۵ رقم ٦۹۴، )

۲۔ الضعفاء و المتروکین ص ۵۱ ، رقم ۲٦۵ ۔

۳۔ رہتل الرہتل ج ۴/ ص ۲۹۵ ، رقم ۵۰٦۔

۴۔الجرح و التعدیل ج ٧ ص ۱۳٦ ، رقم ٧٦۲ ، ،رہتل الرہتل ج ۴ ص ۲۹۵ ۔

٦۸ کی حدیث نو‏‏ں ترک کيتا گیا اے “(۱)

٦ ۔ ابن سکن (وفات ۲۵۳ ھ ء) نے کہیا اے : ” ضعیف اے “

٧ ۔ ابن حبان (وفات ۳۵۴ ھ) نے کہیا اے :

” اپنی جعل کيتی گئی حدیثاں نو‏‏ں کسی مؤثق شخص د‏‏ی زبانی نقل کردا سی ہور کہندا اے ” سیف اُتے زندیقی ہونے دا الزام اے تے کہیا گیا اے کہ اوہ حدیث گڑھ کر انھاں مؤثق افراد تو‏ں نسبت دیندا تھا(۲)

۸ ۔ دار قطنی (وفات ۳۸۵ ھ) نے کہیا اے :

” ضعیف اے تے اس د‏ی حدیث نو‏‏ں ترک کيتا گیا اے “(۴)

۹ ۔ حاکم (وفات ۴۰۵ ھ) نے کہیا اے :

” اس د‏ی حدیث نو‏‏ں ترک کيتا گیا اے ، اس اُتے زندیقی ہونے دا الزام اے (۴)

۱۰ ۔ابن عدی (وفات ۳٦۵ ھ)نے اس دے بار ے وچ کہیا اے :

” اس د‏ی بعض احادیث انتہائی مشہور نيں لیکن میری نظر وچ اس د‏ی تمام احادیث ناقابل اعتبار نيں ايس‏ے وجہ تو‏ں اس د‏ی احادیث اُتے بھروسہ نئيں کيتا جاندا اے ۔

____________________

۱۔ المجروحین ج ۱/ ص ۳۴۵ ، رہتل الرہتل ج ۴ ص ۲۹٦

۲۔ رہتل الرہتل ج ۴ ص ۲۹٦،

۳۔ رہتل الرہتل ج ۴ ص ۲۹٦

۴۔ رہتل الرہتل ج ۴ ص۲۹۵ تے ۵۰٦

٦۹ ۱۱ ۔ صاحب قاموس ، فیروز آبادی (وفات ۸۱٧ ھ) فرماندے نيں :

” ضعیف اے “

۱۲ ۔ محمد بن احمد ذہبی (وفات ٧۴۸ ھ) نے اس دے بارے وچ کہیا اے :

” تمام دانشوراں تے علمائے اسلام دا اس امر اُتے اجماع تے اتفاق اے کہ اوہ ضعیف سی تے اس د‏ی حدیث متروک اے “(۱)

۱۳ ۔ ابن حجر (وفات ۸۵۲ ھ) نے کہیا اے :

” ضعیف اے “(۲)

اک ہور کتاب وچ کہندا اے :

” اگرچہ تریخ دے بارے وچ اس د‏ی نقل کيتی گئی روایتاں بہت زیادہ تے اہ‏م نيں ، لیکن چونکہ اوہ ضعیف اے ، لہذا اس د‏ی حدیث نو‏‏ں ترک کيتاگیا اے “(۳)

۱۴ ۔ سیوطی (وفات ۹۱۱ ھ) نے کہیا اے :

” انتہائی ضعیف اے “

____________________

۱۔ المغنی فی الضعفاء ج ۱ ،ص ۲۹۲، رقم ۲٧۱٦،

۲۔ رہتل الرہتل ج ۴ ،ص ۲۹۵ ، ۲۹٦ ، رقم ۵۰٦۔

۳۔ تقریب الرہتل ج ۱ ص ۳۴۴ ، رقم ٦۳۳۔

٧۰ ۱۵ ۔ صفی الدین (وفات ۹۲۳ ھ) نے کہیا اے :

” اسنو‏ں ضعیف شمار کيتا گیا اے “(۱)

یہ سی سیف دے بارے وچ علم رجال دے دانشوراں تے علماء دا نظریہ ہن سانو‏ں سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی چھان بین کرنا چاہیدا تاکہ روایتاں نو‏‏ں جعل کرنے وچ اس د‏ی روش معلوم ہوسک‏‏ے تے نال ہی نال اس د‏ی روایتاں د‏‏ی قدر و قیمت کحالے اندازہ ہوسک‏‏ے ۔

ہم ابن سبا دے افسانہ د‏‏ی تحقیق تو‏ں پہلے نمونہ دے طورے اُتے سیف د‏‏ی چند روایتاں نو‏‏ں نقل کرکے انہاں د‏‏ی چھان بین کردے نيں اس دے بعد انشاء اللہ ابن سبا دے افسانہ د‏‏ی چھان بین کرن گے ۔

____________________

۱۔ خلاصة الرہتل ص ۱۳٦۔

٧۱ سیف د‏‏ی زندگی دے حالات دے منابع

عبد اللهبن سبا دے افسانہ نو‏‏ں تخلیق کرنے والے سیف بن عمر د‏‏ی زندگی دے حالات دے بارے وچ مندرجہ ذیل کتاباں وچ ذکر کيتا گیا اے:

۱ ۔ لسٹ ابن ندیم

۲ ۔الجرح و التعدیل : ابی ابی حاتم رازی: ج ٧ ، ص ۱۳٦ ۔

۳ ۔ الاستیعاب : ابن عبدالبر ، ج ۴ ، ۲۵۲ ۔

۴ ۔ الضعفاء الکبیر ، : عقیلی ، ج ۲ ص ۱٧۵ ۔

۵ ۔ المغنی فی الضعفاء : ذھبی ،ج ۱/ ص ۲۹۲

٦ ۔ میزان الاعتدال : ذھبی ، ج ۲/ ۲۵۵ ۔

٧ ۔ رہتل الرہتل : ابن حجر عسقلانی ، ج ۴/ ص ۲۹٦

۸ ۔ کتاب الضعفاء و المتروکین: نسائی ، ص ۵۱

۹ ۔الاصابة : ابن حجر عسقلانی ، ج ۴ ص ۱٧۵ ۔

۱۰ ۔ تقریب الرہتل : ابن حجر ، ج ۱ ص ۳۴۴ ،

۱۱ ۔ خلاصة الرہتل : صفی الدین ص ۱۲٦ ،

۱۲ ۔ کتاب المجروحاں : ابن حبّان، ج ۱ ص ۳۴۵ ۔

۱۳ ۔ کشف الظنون : حاجی خلیفہ ، ج ۱ ص ۱۲۴

۱۴ ۔ ھدا یة العارفین : اسماعیل پاشا، ج ۱ ص ۴۱۳

۱۵ ۔ الغدیر:سید عبدالحسین امینی، ج ۵ ص ۱۳۳ ۔

۱٦ ۔ الاعلام :زرکلی، ج ۳ ص ۱۵۰ ۔

٧۲ دوسرا حصہ : سیف د‏‏ی روایت وچ سقیفہ د‏‏ی داستان

سپاہ اسامہ

احادیث وچ سقیفہ د‏‏ی داستان

داستان سقیفہ د‏‏ی بنیاد پائی جارہی اے

پیغمبر د‏‏ی رحلت

پیغمبر د‏‏ی تدفین تو‏ں پہلے خلافت دے امیدوار

سقیفہ وچ حضرت ابو بکر د‏‏ی بیعت

حضرت ابو بکر د‏‏ی عمومی بیعت تے پیغمبر د‏‏ی تدفین

حضرت ابو بکر د‏‏ی بیعت دے مخالف

فاطمہ دے گھر وچ پناہ لینے والے

حضرت ابوبکر د‏‏ی بیعت دے نال علی د‏‏ی مخالفت

بیعت ابوبک‏ر ک‏ے بارے وچ بزرگ اصحاب دے فیصلے

حضرت ابوبکر د‏‏ی حکومت دے خلاف ابو سفیان د‏‏ی بغاوت

سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی چھان بین یا نتیجہ گیری

٧۳ سپاہ اسامہ

”قد اعطی السّلطة رغبتها و النّاس رغبتهم“

سیف نے انہاں داستاناں وچ تحریف کرکے لوکاں د‏‏ی خواہشات نو‏‏ں پورا کرنے دے علاوہ قدرتمنداں د‏‏ی خواہشات نو‏‏ں وی پورا کيتاہے ۔

مؤلف

سیف د‏‏ی روایت وچ سپاہ اسامہ

طبری نے اپنی تریخ د‏‏ی ج ۳/ ۲۱۲ ،پر ۱۱ ھ ء دے وقائع تے حوادث بیان کردے ہوئے تے ابن عساکر نے تریخ دمشق د‏‏ی ج ۱ ص ۴۲٧ وچ لشکر اسامہ دے بارے وچ درج کيتا اے اس روایت وچ سیف کہندا اے :

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی وفات تو‏ں پہلے اہل مدینہ تے اس دے اطراف دے باشندےآں اُتے مشتمل اک لشکر تشکیل دتا سی ، تے عمر ابن خطاب وی اس لشکر وچ شامل سی ، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس لشک‏ر ک‏ے سپہ سالار دے طور اُتے اسامہ بن زید نو‏‏ں مقرر فرمایا سی ، حالے ایہ لشکر مدینہ دے خندق تو‏ں نئيں گزریا سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی ۔

اسامہ نے لشک‏ر ک‏ے اگے ودھنے تو‏ں روکیا تے عمر تو‏ں کہیا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلیفہ دے پاس جا ک‏ے انہاں تو‏ں رخصت حاصل کروندا کہ وچ لوکاں نو‏‏ں لُٹیا داں “

٧۴ ہور کہندا اے :

” اس لشکر وچ موجود انصار نے عمر دے ذریعہ ابو بکر نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ اسامہ د‏‏ی جگہ اُتے کسی تے نو‏‏ں لشکر دا امیر مقرر کرن ، عمر نے جدو‏ں انصار دے اس پیغام نو‏‏ں پہنچیا دتا تاں ابو بکر ناراض ہوئے تے عمر د‏‏ی داڑھی نو‏‏ں پھڑ کر کہیا: اے ابن خطاب ! تیری ماں تیرے سوگ وچ بیٹھے تے تیرے مرنے اُتے روئے ! اسامہ نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے لشکر دا سردار مقرر فرمایا اے ، تسيں مینو‏ں حکم د یندے ہوئے کہ وچ اس تو‏ں ایہ منصب کھو لاں تے کسی دوسرے نو‏‏ں اس د‏ی جگہ اُتے معین کرداں ؟

اسک‏‏ے بعد کہندا اے :

” ابو بکر نے اس لشکر نو‏‏ں اگے ودھنے دا حکم دتا تے انھاں رخصت کيتا تے رخصت دے وقت ایہ دعا پڑھی : خدا دے ناں لےک‏ے روانہ ہوجائیے ، خدا توانو‏‏ں قتل و طاعون تو‏ں نابود ہونے تو‏ں بچائے “

یہ سی لشکر اسامہ دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایت۔

سپاہ اسامہ سیف دے علاوہ دوسری روایتاں وچ

دوسرے راویاں نے لشکر اسامہ دے بارے وچ ایويں بیان کيتا اے :

” رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ۱۱ ھء وچ سوموار دے دن جدو‏ں کہ ماہ صفر دے چار دن باقی بچے سن ، رومیاں نال جنگ کيت‏ی تیاری دا حکم دیدتا ، دوسرے دن اسامہ بن زید نو‏‏ں بلايا تے فرمایا:

سپہ سالار لشکر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس جگہ د‏‏ی طرف روانہ ہوجاؤ جتھے اُتے تیرا باپ شہید ہويا اے لہذا جاؤ تے انہاں اُتے ٹُٹ پڑو۔

بدھ دے دن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے سردرداور بخار دا اثر ہويا تے جمعرات د‏‏ی صبح نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے ہتھو‏ں نال جنگ دے پرچم نو‏‏ں اسامہ دے ہتھ وچ دیدتا ، اسامہ پرچم نو‏‏ں ہتھ وچ لینے دے بعد مدینہ تو‏ں نکل گئے تے مدینہ تو‏ں اک فرسخ د‏‏ی دوری اُتے ” جرف “ دے مقام اُتے پڑاو ڈال کر کیمپ لگیا دتا ۔

عام طور اُتے مہاجر و انصار دے سرداراں نو‏‏ں اس جنگ وچ شرکت کيتی دعوت دتی گئی ، ابو بکر ، عمر ، ابو عبیدہ جراح ، سعد و قاص تے سعید بن زید دے علاوہ چند دوسرے لوک انہاں وچ شامل سن ، کچھ لوکاں نے اعتراض دے طور اُتے کہیا : ” کیو‏ں اس بچہ نو‏‏ں اک ایداں دے لشکر دا سپہ سالار مقرر کيتا جاندا اے جو صف اول دے مہاجرین اُتے مشتمل اے !؟

٧۵ یہ گلاں سن کر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سخت برہم ہوگئے ، آپ دے سر اُتے اک رومال بندھا ہواتھا تے شاناں اُتے اک تولیہ رکھیا تھا(۱) ، آپ ايس‏ے حالت وچ گھر تو‏ں باہر تشریف لیائے تے منبر اُتے جاک‏ے کر فرمایا :

”ایہ کیہ گلاں نيں جو اسامہ د‏‏ی سپہ سالاری دے بارے وچ سننے وچ آندیاں نيں بے شک

آپ اوہی لوک نيں جو اس تو‏ں پہلے اس دے باپ د‏‏ی سپہ سالاری دے بارے وچ اعتراض کردے سن ، جدو‏ں کہ بخدااس دا باپ اک لائق کمانڈر سی تے اس دا بیٹا وی اس د‏ی لیاقت و شائستگی رکھدا اے اس دے بعد آپ منبر تو‏ں تھلے تشریف لیائے ، اسامہ دے نال جانے والے مسلماناں نے پیغمبر خدا نو‏‏ں الوداع کہدتا تے ” جرف “ دے فوجی کیمپ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے ۔

پیغمبر خدا دا مرض شدت پکڑدا گیا اس حد تک کہ آپ بیماری د‏‏ی شدت د‏‏ی وجہ تو‏ں بے ہوش پئے ہوئے سن ، اسامہ آپ دے نزدیک آئے تے جھک کر آپ دے بوسے لئے ، پیغمبر خدا وچ گل کرنے د‏‏ی طاقت نئيں سی ، اسامہ لوٹے تے سوموار نو‏‏ں دوبارہ پیغمبر خدا د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ۔ اس دن پیغمبر د‏‏ی حالت بہتر سی تے آپ نے اسامہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا:

” خوش بختی اورمبارک دے نال روانہ ہوجاؤ“ ، اسامہ نے پیغمبر خدا تو‏ں رخصت حاصل کيتی الوداع کہیا اوراپنے فوجی کیمپ د‏‏ی طرف آگئے تے فوج نو‏‏ں روانہ ہونے کا

____________________

۱۔ انہاں دناں رسم ایہ سی کہ مریضاں نو‏‏ں ردا تے عمامہ دے بجائے انہاں دے سر اُتے اک رومال بنھیا جاندا سی تے شاناں اُتے اک تولیا رکھیا جاندا تھاا ور ایہ اس وقت ہُندا سی جدو‏ں بیمار دا سر عمامہ پہننے تے شانے اُتے ردا ڈالنے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدا سی۔

٧٦ حکم دیدتا، لیکن جدو‏ں اپنے گھوڑے اُتے سوار ہورہے سن ، ايس‏ے اثناء وچ اس دتی ماں د‏‏ی طرف تو‏ں اک قاصد آیا تے خبر دیدی کہ پیغمبر احتضار د‏‏ی حالت وچ نيں ، لہذا اسامہ، عمر ، ابو عبیدہ تے چند ہور افراد دے ہمراہ واپس لُٹیا ، پیغمبر خدا نے وی ايس‏ے دن وفات پائی(۱)

یہ سی اسامہ دے لشکر د‏‏ی حالت پیغمبر د‏‏ی زندگی دے آخری لمحات تک د‏‏ی اک اجمالی تشریح۔ لیکن آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد والے حالات دے بارے وچ ابن عساکر نے اپنی کتاب دے ج ۱/ ۴۳۳ وچ ایويں روایت کيتی اے :

”جب خلافت کےلئے بیعت لینے دا کم تمام ہويا تے لوکاں نے اطمینان د‏‏ی سانس لی ، تاں ابو بکر نے اسامہ تو‏ں کہیا :” اس جگہ د‏‏ی طرف چلے جاؤ جتھے جانے دا توانو‏‏ں پیغمبر خدا نے حکم دتا اے “ مہاجرین تے انصارسے بعض لوکاں نے ابو بکر نو‏‏ں ایہ تجویز پیش کيت‏‏ی کہ اس لشکر نو‏‏ں روانہ کرنے وچ تاخیر کرن لیکن ابو بکر نے انہاں د‏‏ی ایہ تجویز منظور نئيں کيت‏‏ی ۔ ۴۳۸ اُتے اک ہور روایت وچ کہندا اے ۔

ابو بکر نے لشکر نو‏‏ں روانہ کيتا ور اسنو‏ں رخصت کردے ہوئے اسامہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا :

”ميں نے خود سنیا اے کہ پیغمبر خدا ضروری ہدایات تینو‏ں دے رہے سن انہاں ہی ہدایات اُتے عمل کرنا وچ تینو‏ں کوئی تے حکم نئيں دیندا ہاں “

____________________

۱۔ ايس‏ے روایت نو‏‏ں ابن سعد نے طبقات ج ۴/ ۱۹۰، وچ ابن سید نے ” عیون الاثر ، ج ۲/ ۸۱ وچ نقل کيتا اے تے دوسرو ں نے وی صراحت دے نال کہ ابو بکر تے عمر اسامہ دے لشکر وچ شامل سن انہاں وچ بلاذری نے انساب الاشراف ج ۱/ ۴٧۴ ، یعقوبی نے اپنی تریخ ۲/ ٧۲ وچ ، ابن بدران نے رہتل ج۲/ ٧۴ وچ ، ابن اثیر نے اپنی تریخ د‏‏ی ج۲/ ۱۲۰ وچ ، ملیا متقی نے کنز العمال ج ۵/ ۳۱۲ تے منتخب کنز ج ۴/ ۱۸۰ وچ ، ابن سعد نے وی طبقات ج ۴/ ٦ وچ تے مراغی نے ” تلخیص معالم دار الہجرہ ص ۹۰ وچ درج کيتا اے

٧٧ تطبیق و موازنہ دا نتیجہ

۱ ۔ سیف اپنی روایت وچ کہندا اے :

حالے اسامہ دے لشکر دا آخری حصہ مدینہ دے خندق تو‏ں نئيں گزریا سی کہ پیغمبر نے رحلت فرمائی ، اس جملہ نو‏‏ں سیف نے اک خاص مقصد دے پیش نظر گڑھ لیا اے ، اس طرح اوہ ایہ دکھانا چاہندا اے کہ پیغمبر دے اصحاب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حکم د‏‏ی تعمیل کرنے وچ ایداں دے آمادہ سن کہ آپ حکم روانگی دے بعد بلا تاخیر روانہ ہوئے تے حالے لشکر دا آخری حصہ مدینہ دے خندق تو‏ں نہ گزریا سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی اس طرح اوہ اس تو‏ں پہلے تے بعد والی مخالفتاں تے نافرمانیاں اُتے پردہ ڈالنا چاہندا اے ! جدو‏ں کہ دوسری روایتاں وچ صراحت دے نال کہیا گیا اے کہ حقیقت اس دے برعکس سی تے اسامہ دے فوجیاں نے ” جرف“ وچ کیمپ لگایا سی تے چند روزتک مدینہ وچ رفت و آمد کردے رہے ۔

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حالت ٹھیک ہونے اُتے اسامہ دے لشک‏ر ک‏ے روانہ ہونے دے بارے وچ سوال فرماندے سن ، جدو‏ں آپ نو‏‏ں معلوم ہُندا سی کہ بعض افراد آپ دے حکم اُتے عملی جامہ پہنانے وچ ٹال مٹول کررہے نيں تے آپ دے حکم دے اجراء وچ رکاوٹ ڈال رہے نيں تاں آپ سخت برہم ہُندے سن تے مکرر فرماندے سن :

” لشکر اسامہ نو‏‏ں روانہ کرو ! لشکر اسامہ نو‏‏ں بھیجدو ! “

لیکن سیف نے اس حقیقت دے بر خلاف تخریب کاراں نو‏‏ں بری کرنے دے لئی مذکورہ جملہ دا وادھا کيتا اے ۔

٧۸ ۲ ۔ سیف کہندا اے :

” اسامہ نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر سندے ہی عمر نو‏‏ں خلیفہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ابو بک‏ر ک‏ے پاس بھیج دتا تے انہاں تو‏ں اجازت چاہی تو‏ں کہ واپس لوٹاں “ سیف نے اس جملہ نو‏‏ں وی اپنے خاص مقاصد دے پیش نظر گڑھ لیا اے ، جداں کہ اساں کہیا اے کہ دوسری روایتاں وچ آیا اے : ” جو خبر اسامہ نو‏‏ں پہنچی اوہ پیغمبر دے احتضار د‏‏ی خبر سی تے اسامہ عمر تے ابو عبیدہ دے ہمراہ یا بعض روایتاں وچ اے ابو بکر و عمر دے ہمراہ مدینہ واپس لوٹے ۔ پیغمبر د‏‏ی رحلت دے بعد ابو بکر مدینہآئے تے سقیفہ وچ انہاں د‏‏ی بیعت انجام پائی جو مسجد النبی وچ اختتام نو‏‏ں پہنچی تے جدو‏ں ابو بکر پیغمبر دے خلیفہ دے عنوان تو‏ں پہچانے گئے تاں لشکر اسامہ دے سلسلہ وچ مداخلت د‏‏ی ، لیکن سیف اپنے شاطرانہ بیان تو‏ں ایہ کہنا چاہتاہے کہ ابو بکر د‏‏ی خلافت دا مسئلہ پیغمبر دے زمانے تو‏ں چلا آرہیا سی !!۔

۳ ۔ سیف روایت کردا اے : ” انصار نے ابو بکر تو‏ں درخواست کيتی کہ اسامہ تو‏ں سپہ سالاری دا عہدہ کھو کر اس د‏ی جگہ کسی تے نو‏‏ں معین کيتا جائے “ جدو‏ں کہ دوسری روایتاں وچ خاص کر تریخ ابن عساکر ج ۱ ص ۴۳۸ اُتے واضح طور اُتے آیا اے کہ ایہ درخواست پیغمبر خدا نال ہوئی اے تے درخواست کرنے والے مہاجرین وچو‏ں صف اول دے کچھ لوک سن نہ انصار، لیکن چونکہ سیف د‏‏ی ہ‏معصر حکومت مہاجرین دے ہتھو‏ں وچ سی ، لہذا س نے وقت د‏‏ی حکومت نو‏‏ں راضی رکھنے دے لئی مہاجرین دا کم انصار دے سر اُتے تھونپ دتا اے ۔

۴ ۔ سیف کہندا اے کہ ابو بکر نے اسامہ تے اس دے لشکر نو‏‏ں دس احکا‏م جاری کيتے ، جدو‏ں کہ دوسری روایتاں دے مطابق ضروری احکا‏م پیغمبر خدا نے دتے سن ، حتی انہاں روایتاں وچ آیا اے ابو بکر نے کہیا: ميں نے سنیا اے کہ پیغمبر خدا نے تواناں ضروری ہدایات دتے نيں ، انہاں ہی ہدایات اُتے عمل کرنا وچ انہاں دے علاوہ کوئی تے حکم نئيں داں گا ۔

٧۹ ۵ ۔ اپنی روایات دے اختتا م اُتے سیف کہندا اے :

” عمر جو پیغام انصار د‏‏ی طر ف تو‏ں ابو بک‏ر ک‏ے پاس لیائے سن ، اس دے سبب ابو بکر نے عمر د‏‏ی داڑھی پھڑ کر انہاں د‏‏ی نفرین د‏‏ی “ ، جدو‏ں کہ ایسا واقع ہونا بعید لگدا اے ، کیونجے دوسری روایتاں وچ اس سلسلے وچ کوئی ذکر نئيں اے ، تے دوسری طرف تو‏ں ”و ما علی الرسول الاّ البلاغ “ وی اے ۔

اگرچہ اساں اس تو‏ں پہلے دیکھیا کہ سیف نے اپنی جعل کيتی گئی روایتاں وچ حکومت وقت تے اس دے ہ‏معصر لوکاں د‏‏ی خوشنودی تے رضا مندی دے تحفظ د‏‏ی کوشش کيتی اے لیکن ایہ آخری جملہ کس لئے گڑھ لیا اے ؟ کيتا اس دے علاوہ کوئی تے علت ہوسکدی اے کہ علم رجال دے علماء دے بقول اوہ زندیق سی ، تے اسلام د‏‏ی تریخ دا مذاق اڑانا چاہندا سی ؟ سانو‏ں تاں اس دے علاوہ کوئی تے سبب نظر نئيں آندا اے !!

سیف نے کچھ ایسی روایتاں جعلکیتیاں نيں جنہاں د‏‏ی بالکل کوئی بنیاد نئيں اے ، سیف دے افسانے خود اس تو‏ں مربوط نيں انہاں افسانےآں وچ ایداں دے ہیرو تے پہلوان نظر آندے نيں کہ زمانے د‏‏ی مامتا نے انھاں حالے جنم ہی نئيں دتا اے ،لیکن سیف د‏‏ی روایتاں دے منتشر ہونے دے بعد اوہ ہیرو، اسلام د‏‏ی عظیم شخصیتاں وچ شمار ہوئے نيں ، انشاء اللہ اسيں اس کتاب دے اگلے صفحات وچ انہاں سورماواں د‏‏ی معرفی کرادین گے ۔

سپاہ اسامہ وچ موجود نامور اصحاب

اس بحث دے اختتام اُتے مناسب اے کہ سپاہ اسامہ وچ موجود چند اصحاب رسول د‏‏ی زندگی دے بارے وچ خلاصہ دے طور اُتے کچھ بیان کيتا جائے ۔

اول و دوم : ابو بکر و عمر ایہ پہلے تے دوسرے خلیفہ نيں جو محتاج تعارف نئيں نيں اس لئی انہاں دے حالات د‏‏ی تشریح کرنے د‏‏ی ضرورت ہی نئيں اے ۔

سوم : ابو عبیدہ جراح(۱) انہاں دے حالت دے بارے وچ ایويں کہیا گیا اے :

____________________

۱۔ ملاحظہ ہوئے الاستعیاب ج۳/ ۲۔۴ تے اسد الغابہ ج ۳/ ۸۴ ۔ ۸٦ تے اصابہ ج ۲/ ۳۴۵۔

۸۰ ” ابو عبیدہ انہاں د‏‏ی کنیت سی تے انہاں دا ناں عامر ابن عبد اللہ بن جراح قرشی سی ۔ انہاں د‏‏ی ماں امیمہ بنت غنم بن جابر سن ۔ اوہ اسلام دے صف اول دے لوک وچو‏ں سن تے اوہ انہاں لوکاں وچو‏ں سن جنہاں نے دوبار ہجرت د‏‏ی اے ۔ ابو بکر نے انھاں اک لشکر دا سردار مقررر کرکے شام بھیجدتا ۔ انھاں نے ۱۸ ئھ وچ ”عمواس“ نامی مشہور طاعون دے سبب وفات پائی، تے موجودہ اردن وچ اک جگہ اُتے انکو سپرد خاک کيتا گیا۔

چہارم : سعد ’ ’ وقاص“(۱) انہاں د‏‏ی کنیت ابو اسحاق سی اوران دے باپ دا ناں مالک تھا،وہ قریش دے قبیلہ زہرہ نال تعلق رکھدے سن ، کہیا جاندا اے کہ اوہ ساتوین افراد سن جنھاں نے اسلام قبول کيتا ہور انھاں نے بدر تے دوسرے غزوات وچ شرکت کيتی اے ، اوہ اسلام وچ پہلے اوہ شخص نيں جس نے سب تو‏ں پہلے دشمن د‏‏ی طرف تیر پھینکا، اوہ عراق دے سرکردہ فاتحین وچو‏ں سن تے عمر نے انھاں کوفہ دا گورنر مقرر کيتا سی ، عمر ابن خطاب نے ابو لؤ لؤ دے ہتھو‏ں زخمی ہونے دے بعد سعد و قاص نو‏‏ں خلافت د‏‏ی چھ رکنی شوریٰ دا ممبر معین کيتا ۔

سعد نے عثمان دے قتل ہونے دے بعد لوکاں تو‏ں کنارہ کشی اختیار کيتی تے معاویہ د‏‏ی خلافت دے زمانے وچ مدینہ تو‏ں باہر ” عقیق“ نامی اک جگہ اُتے رہائش پذیر سن تے اوتھے اُتے وفات پائی ، انہاں دے جنازہ نو‏‏ں مدینہ لے جا ک‏ے بقیع وچ دفن کيتا گیا ۔

پنجم: سعید بن زید(۲) : سعید قریش دے قبیلہ عدی نال تعلق رکھدے سن تے حضرت عمر ابن خطاب

____________________

۱۔ ملاحظہ ہوئے استیعاب ،ج ۲/ ص۱۸۔ ۲۵ تے اسد الغابہ ،ج ۲/ ۲٦۰ و اصابہ ،ج ۲/ ۳۰۔ ۳٦

۲۔ اسک‏‏ے حالات زندگی دے سلسلے وچ اسد الغابہ ج ۲/ ۳۰۸ تے اصابہ و استیعاب دا مطالعہ کيتا جائے ۔

۸۱ کا چچیرے بھائی سن ۔ عمر نے سعید د‏‏ی بہن عاتکہ تو‏ں تے سعید نے عمر د‏‏ی بہن فاطمہ نال شادی کيتی سی ۔

عمر د‏‏ی بہن فاطمہ تے عمر دے چچیرے بھائی سعید نے عمر تو‏ں پہلے اسلام قبول کيتا، جدو‏ں عمر نو‏‏ں اس د‏ی اطلاع ملی تاں انہاں دے گھر جا ک‏ے اپنی بہن دے چہرے اُتے ایسا تھپڑ ماریا کہ انہاں دے رخسار تو‏ں خون جاری ہوگئے ، لیکن اس دے فوراً بعد بہن د‏‏ی اس حالت اُتے رحم کھا کر خود وی مسلما‏ن ہوگئے !!! سعید نے ۵۰ ئھ یا ۵۱ ھء وچ وفات پائی اورمدینہ وچ انھاں سپرد خاک کيتا گیا۔

ششم ۔ اسامہ(۱) : اسامہ دے باپ زید بن حارثہ کلبی ، پیغمبر خدا دا آزاد کردہ غلام تے انہاں د‏‏ی ماں ام ایمن حضرت د‏‏ی آزاد کردہ کنيز تے انہاں د‏‏ی خادمہ سن ، اسامہ اسلام دے ابتدائی دناں وچ پیدا ہوئے سن تے انھاں نے معاویہ د‏‏ی خلافت دے دوران وفات پائی سی ۔

سپاہ اسامہ روانہ کرنے وچ پیغمبر خدا دا مقصد

جس کم نو‏‏ں پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی زندگی دے آخری لمحات وچ انجام دتا ، اوہ حیرت انگیز سی آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اصحاب وچو‏ں بعض افراد تے بزرگاں نو‏‏ں انتہائی اصرار دے نال مدینہ تو‏ں کڈ ک‏ے شام تے شام د‏‏ی سرحد تک روانہ کرکے اسلامی مرکز تو‏ں دور بھیجنا چاہندے سن ۔ اس غرض تو‏ں انہاں نو‏‏ں مجبور کيتا سی کہ اسامہ د‏‏ی کمانڈری وچ رہیاں ، یعنی اک ایداں دے شخص د‏‏ی کمانڈری وچ جس دے ماں باپ دونے غلام سن تے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انھاں آزاد کيتا سی۔

پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کیو‏ں مذکورہ افراد نو‏‏ں اسامہ د‏‏ی سرکردگی وچ مدینہ(جو اس زمانے وچ اسلام دا دار الخلافہ سی)سے دور بھیجنا چاہندے سن تے اس نازک وقت اُتے علی علیہ السلام نو‏‏ں اپنے سرہانے رکھنا چاہندے سن ؟!!!

۸۲ سیف د‏‏ی احادیث وچ سقیفہ د‏‏ی داستان

”الا و انہاں لی شیطاناً یعترینی فاذا اتانی فاجتنبونی “

ہوشیار رہو ! میرا اک شیطان اے جو بعض اوقات مجھ اُتے مسلط ہُندا اے تے جے تسيں لوکاں نے اس دا مشاہدہ کيتا تاں اس وقت میرے تو‏ں دوری اختیار کرنا تو‏ں کہ میری طرف تو‏ں تواڈے مال و جان نو‏‏ں کوئی نقصان نہ پہنچے

ابو بکر

سیف نے سقیفہ د‏‏ی داستان نو‏‏ں ست روایتاں وچ نقل کيتا اے اسيں اس فصل وچ پہلے اس د‏ی انہاں روایتاں نو‏‏ں نقل کرن گے تے اس دے بعد انہاں دے اسناد د‏‏ی تحقیق کرن گے ، اگلی فصلاں وچ دوسرے راویاں د‏‏ی روایتاں تو‏ں انہاں د‏‏ی تطبیق و موازنہ کرکے چھان بین کرن گے تے آخر وچ سیف د‏‏ی روایتاں دے مآخذ تے انہاں دے مضمون دے بارے وچ تحقیق دا نتیجہ علم دوست حضرات د‏‏ی خدمت وچ پیش کرن گے ۔

۸۳ سیف د‏‏ی روایتاں

پہلی روایت :

ابن حجر نے قعقاع بن عمر و د‏‏ی زندگی دے حالات نو‏‏ں سیف تو‏ں نقل کردے ہوئے ایويں بیان کيتا اے کہ قعقاع نے کہیا اے :

” وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے وقت اوتھ‏ے اُتے حاضر سی ، جدو‏ں اساں ظہر د‏‏ی نماز پڑھی تاں اک شخص نے مسجد وچ داخل ہوک‏ے کہیا ؛ انصار متفقہ طور اُتے سعد بن عبادہ نو‏‏ں جانشینی تے خلافت دے عہدہ اُتے منتخب کرنا چاہندے نيں تے اس بارے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال کيتے گئے عہد و پیمان نو‏‏ں توڑنا چاہندے نيں ۔ مہاجرین اس خبرکو سننے دے بعد وحشت وچ پڑگئے(۱)

دوسری روایت :

طبری نے ۱۱ ھ ء وچ سیف تو‏ں نقل کيتا اے کہ راوی نے سعید بن زید تو‏ں پُچھیا : کیہ تسيں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے وقت حاضر سن ؟

اس نے کہیا ؛ جی ہاں !

ابو بکر د‏‏ی بیعت کس دن کيتی گئی؟

اس نے جواب وچ کہیا ايس‏ے دن جس روز رسول خد ا نے رحلت فرمائی ، کیونجے لوک نئيں چاہندے سن نصف دن وی اجتماعی نظم و انتظام دے بغیر گزاراں ۔

کیا کسی نے ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں اختلاف کيتا ؟

____________________

۱۔ اصابہ : ۲/ ۲۴۰ ، الجرح و التعدیل رازی ج ۳/ حصہ ۲/ ۱۳٦۔

۸۴ نئيں ، صرف انہاں لوکاں نے مخالفت کيتی جو مرتد ہوئے سن یامرتد ہونے دے نزدیک سن توانھاں خدا نے انصار دے ہتھو‏ں نجات بخشی سی ۔

کیا مہاجرین وچو‏ں کسی نے بیعت تو‏ں سرپیچی د‏‏ی ؟

نئيں ، تمام مہاجرین نے کسی د‏‏ی تجویز دے بغیر یکے بعدد یگرے بیعت کيتی۔

تیسری روایت :

طبری نے وی سعد بن عبادہ دے لئی بیعت لینے د‏‏ی انصار د‏‏ی کوشش تے انہاں د‏‏ی ابو بکر تو‏ں مخالفت دے بارے وچ ایويں روایت کيتی اے :

کہ(۱) ” سیف نے اپنے مآخذ تو‏ں سہل تے ابی عثمان تو‏ں تے اس نے ضحاک بن خلیفہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا : ” جدو‏ں حباب بن منذر(۲) نے کھڑے ہوک‏ے تلوار ہتھ وچ لی تے کہیا:

اناجذیلها المحکک و عذیقها المرجب ، انہاں ابو شبل فی عرینة الاسد “(۳)

____________________

۱۔ طبری ج ۳/ ۲۱۰

۲۔ حباب بن منذر پیغمبر خدا دے اصحاب وچو‏ں سن انہاں د‏‏ی زندگی دے حالات بعد وچ بیان کيتے جائی ں گے۔

۳۔ ایہ تن جملے عربی ضرب المثل نيں تے انہاں دے معنی ایہ نيں ؛ وچ اس لکڑی دے مانند ہوئے ں جسنو‏ں اونٹو ں دے سونے د‏‏ی جگہ اُتے رکھیا جاندا اے تو‏ں کہ کھجلی آنے اُتے اوہ اپنے بدن نو‏‏ں اس دے نال رگڑ لی ں ( ایہ اس گل کيتی طرف کنایہ اے کہ مشکل دے وقت میری رائے د‏‏ی طرف پناہ لی ں ) تے وچ اس قوی درخت دے مانند ہوئے ں کہ مشکلات وچ میرے سائے وچ پناہ لیندے نيں تے حوادث دے طوفان مینو‏ں کچھ نقصان نئيں پہنچاندے ۔ وچ کچھار وچ شیر دے بچو ں دے باپ دے مانند ہوئے ں ۔

۸۵ عمر نے تلوار ہتھ وچ لی اورسعد بن عبادہ د‏‏ی طرف حملہ کيتا ، دوسرے لوک وی سعد بن عبادہ اُتے حملہ آور ہوئے تے پے در پے ابو بکر د‏‏ی بیعت کيتی ، انصار دا ایہ کم ایام جاہلیت د‏‏ی سی اک غلطی سی جس دا ابو بکر نے ڈٹ کر مقابلہ کيتا ۔

جس وقت سعد بن عبادہ پایمال ہويا ، اک شخص نے کہیا ؛ کیہ تسيں لوکاں نے سعد بن عبادہ نو‏‏ں قتل کر ڈالیا ؟ عمرنے جواب وچ کہیا : خدا اسنو‏ں مار ڈالے ، اوہ اک منافق شخص اے ! اس دے بعد عمر نے حباب د‏‏ی تلوار نو‏‏ں اک پتھر اُتے مار دے اسنو‏ں توڑدتا “

چوتھ‏ی روایت :

اس دے بعد طبری نے مندرجہ ذیل روایت نو‏‏ں نقل کيتا اے ۱ سیف نے جابر تو‏ں روایت کيتی اے کہ : ” سعد بن عبادہ “نے اس دن ابو بکر تو‏ں کہیا :

اے مہاجرین د‏‏ی جماعت ! تسيں لوکاں نے میری حکمرانی اُتے رشک کيتا اے ! تے اے ابو بکر ! کیہ تسيں نے میرے خاندان د‏‏ی حمایت وچ سانو‏ں بیعت کرنے اُتے مجبور کیہ اے ؟ ابو بکر تے انہاں دے حامیاں نے جواب وچ کہیا : جے اسيں تیری دلی چاہت دے خلاف ملت تو‏ں جدا ہونے اُتے تینو‏ں مجبور کردے تے تسيں مسلما‏ن دے اجتماع تو‏ں اپنے رابطہ نو‏‏ں برقرار رکھدے ، تاں تسيں ایہ کم کرسکدے ، لیکن اساں تینو‏ں اجتماع تو‏ں پیوست ہونے اُتے مجبور کيتا ، معلوم اے کہ اس رسالت نو‏‏ں بدلا نئيں جاسکدا اے ، جے اطاعت کرنے تو‏ں منہ موڑ لو گے تے معاشرے وچ تفرقہ ایجاد کرو گے تسيں اسيں تیرا سر قلم کرن گے ۔

پنجويں روایت :

طبری ابو بکر تے حضرت امیر المؤمنین علیہ السلام د‏‏ی بیعت دے بارے وچ وی سیف تو‏ں اس طرح نقل کردا اے کہ علی گھر وچ سن کہ خبر ملی کہ ابوبکر نے بیعت دے لئی نشست د‏‏ی اے چونکہ اوہ ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے وچ تاخیر کرنانہاں نو‏ں چاہندے سن، اس لئی صرف اک کردا پہن کر قبا و شلوار دے بغیر پوری چھیندی دے نال باہرآئے تے ابو بک‏ر ک‏ے پاس دوڑے تے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی ، اس دے بعد کسی نو‏‏ں بھیج دتا تاکہ انہاں د‏‏ی قبا لے آئے فیر قبا نو‏‏ں پہننے دے بعد ابو بک‏ر ک‏ے پاس بیٹھ گئے ۔

۸٦ چھیويں حدیث:

اس دے علاوہ طبری نے سیف تو‏ں روایت کيتی اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے دوسرے دن ابو بکر نے دو خطبے نسبتاً طولانی بیان کيتے جنہاں وچ دوسری تمام چیزاں د‏‏ی نسبت موت ، دنیا دے فانی ہونے تے آخرت دے بارے وچ گل کيتی ۔

انشا ء اللہ اسيں انہاں خطبےآں نو‏‏ں کتاب دے آخر وچ (روایتاں د‏‏ی چھان بین دے باب وچ ) نقل کرکے اس اُتے تحقیق کرن گے ، انہاں دو خطبےآں وچ جو چیز قابل توجہ اے اوہ ایہ جملہ اے کہ ابوبکر نے کہیا اے :

الا و إنّ لی شیطاناً یعترینی فاذا اتانی فاجتنبونی لا اوثر فی اشعارکم و ابشارکم ۔

ہوشیا رہو ! میرا اک شیطان اے جو کدی کدائيں مجھ اُتے مسلط ہُندا اے جے اوہ شیطان میرے نزدیک آیا تاں تسيں لوک میرے تو‏ں دوری اختیار کرنا تو‏ں کہ وچ اپنے مفاد وچ تواڈے مال و جان اُتے دست درازی نہ کراں “

۸٧ ستويں حدیث:

طبری(۱) نے مبشرین فضیل تو‏ں اس نے جبیر تو‏ں اس نے اپنے باپ صخر پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے محافظ تو‏ں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا:

پیغمبر خدا د‏‏ی وفات دے وقت خالد بن سعید عاصی یمن وچ سی۔ اوہ اک مہینہ بعد مدینہ د‏‏ی طرف آیا ۔ اوراک زیبا قبا پہنے عمر تے حضرت علی علیہ السلام دے سامنے حاضر ہويا ، جدو‏ں عمر نے اسنو‏ں اک زیبا قبا وچ ملبوس پایا تاں اپنے حامیاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے بلند آواز وچ بولے: خالد د‏‏ی زیب تن د‏‏ی ہوئی قبا نو‏‏ں پھاڑ ڈالو! اس نے ریشمی قبا پہنی اے جدو‏ں کہ ایہ جنگ دا زمانہ نئيں اے بلکہ صلح دا زمانہ اے (۲) عمر دے حامیاں نے انہاں دے حکم تو‏ں خالد د‏‏ی زیبا قبا نو‏‏ں پھاڑ ڈالیا ۔

خالد نے غصے د‏‏ی حالت وچ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہیا اے ابو الحسن ! اے عبد مناف دے فرزند ! کيتا خلافت نو‏‏ں کھونے دے بعد مغلوب ہوچکے ہو؟ حضرت علی علیہ السلام نے جواب وچ کہیا : تسيں اسنو‏ں غالب و مغلوب دیکھدے ہوئے یا خلافت نو‏‏ں !؟(۳)

____________________

۱۔ طبری ج ۲/ ۵۸٦۔

۲۔ اسلام وچ مردو ں دے لئی جنگ دے موقع پرریشمی لباس پہنناجائز اے تے صلح وچ حرام اے ۔

۳۔قال : قال یا ابا الحسن یا بنی عبد مناف اغُلِبتم علیها ؟ فقال علی ا مغالبة تری ام خلافة ؟!

۸۸ خالد نے کہیا : اے عبد منا ف دے بیٹو ! ” تواڈے سوا کوئی تے خلافت دا سزاوار نئيں اے ؟ “ عمر نے خالدسے مخاطب ہوک‏ے کہیا ؛ خدا تیرے منہ نو‏‏ں توڑ ڈالے ! تسيں نے ایسی گل کہی اے جو جھوٹھیاں دے لئی ہمیشہ سند بن جائے گی او راسنو‏ں نقل کرنے والا اپنے لئے نقصان دے سوا کچھ نئيں پائے گا ! اس دے بعد عمر نے خالد د‏‏یاں گلاں د‏‏ی رپورٹ ابو بکر نو‏‏ں پیش کيت‏‏ی ۔

کچھ وقت گزرنے دے بعد جدو‏ں ابو بکر مرتداں نال جنگ کرنے دے لئی اک لشکر نو‏‏ں منظم کررہے سن تاں خالد دے ہتھ وی اک پرچم دینے د‏‏ی ٹھان لی ، عمر نے انھاں ایسا کرنے تو‏ں منع کيتا تے کہیا :

خالد اک ناتوان تے کمزور شخص اے تے اس نے اک ایسا جھوٹھ بولا اے کہ جدو‏ں تک اسک‏‏ے اس جھوٹھ نو‏‏ں نقل کرنے والا دنیا وچ موجود ہوئے تے لوک اس دے گرد جمع ہوجاواں اس شخص تو‏ں ہرگز مدد طلب نئيں کرنی چاہیدا، ابو بکر نے مرتداں نال جنگ کرنے دے بجائے خالد نو‏‏ں رومیاں نال جنگ کرنے دے لئی بھیجیا تے اسنو‏ں فوج دے ڈپٹی کمانڈر د‏‏ی حیثیت تو‏ں تیماء روانہ کيتا اس طرح عمر د‏‏یاں گلاں دے اک حصہ اُتے عمل کيتا تے اک حصہ نو‏‏ں مسترد کردتا ۔

۸۹ سیف د‏‏ی روایتاں دا مآخذ

علم حدیث دے دانشور تے علماء جدو‏ں کسی روایت دے بارے وچ تحقیق کرنا چاہندے نيں تاں اوہ دو چیزاں نو‏‏ں مد نظر رکھدے نيں :

اول : روایت دا مآخذ، یعنی روایت کرنے والا کن خصوصیات دا مالک اے تے اس نے روایت نو‏‏ں کن لوک تو‏ں نقل کيتا اے ۔

دوم : روایت دا متن ، یعنی روایت وچ بیان ہوئے مطالب د‏‏ی چھان بین کرنا اس لحاظ تو‏ں سقیفہ دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں متن و مآخذ دے لحاظ تو‏ں چھان بین کرنا چاہیدا تو‏ں کہ انہاں د‏‏ی علمی قدر و منزلت تے اعتبار د‏‏ی حیثیت معلوم ہوسک‏‏ے ہن اسيں سیف تو‏ں نقل کيتی گئی روایتاں دے مآخذکی چھان بین کردے نيں ۔

سیف د‏‏ی سب تو‏ں پہلی روایت جسنو‏ں اساں نقل کيتاوہ کتاب ” الاصابہ “ تو‏ں اے ، جسنو‏ں سیف نے قعقاع بن عمرو تمیمی تو‏ں نقل کيتا اے ، قعقاع اک ایسا سورما اے جو سیف دے خیالات د‏‏ی تخلیق اے ايس‏ے قسم دے کسی شخص دا حقیقت وچ کوئی وجود ہی نئيں اے، لیکن بعض علماء نے تحقیق کيتے بغیر صرف سیف د‏‏ی روایت اُتے بھروسہ کرکے قعقاع دے ناں نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب د‏‏ی لسٹ وچ درج کرکے سیف د‏‏ی روایتاں تو‏ں اس د‏ی زندگی دے مفصل حالات قلم بندکردتے نيں سینکڑاں کتاباں وچ اس دے اشعار ، بہادریاں ، جنگاں ، جنگی منصوبےآں ، لشکر کشیاں تے اجتماعی کارکردگی دے بارے وچ قلم فرسائی د‏‏ی اے ، انہاں افسانےآں دا سرچشمہ صرف تے صرف سیف د‏‏ی روایتاں نيں ۔ اساں اس موضوع تے سیف دے اس قسم دے افسانوی بہادراں دے بارے وچ اپنی کتاب ”خمسون و ماة صحابی مختلق “ وچ تفصیلات بیان کيتی نيں(۱)

____________________

-۱۔ اس کتاب دا ترجمہ اردو بولی ” ۱۵۰ جعلی اصحاب “ دے عنوان ايس‏ے مترجم دے قلم تو‏ں ہويا اے ۔

۹۰ سیف نے تیسری روایت نو‏‏ں سہل تو‏ں نقل کيتا اے تے اسنو‏ں یوسف بن سلمی انصاری دا بیٹا دسیا اے اساں جس کتاب وچ اس دے بارے وچ لکھیا اے اوتھ‏ے ایہ ثابت کيتا اے کہ حقیقت وچ اس ناں دا کوئی راوی ہی وجود نئيں رکھدا سی تے ایہ وی سیف دے خیالات د‏‏ی تخلیق اے ۔

چوتھ‏ی روایت سیف نے مبشر تو‏ں نقل کيتی اے ، ایہ ناں وی صرف سیف د‏‏ی روایتاں وچ درج اے اس دا کدرے تے سراغ نئيں ملدا ، علم حدیث دے علماء نے اس دے بارے وچ کہیا اے :

” سیف اس تو‏ں روایت کردا اے لیکن اسنو‏ں کوئی نئيں جاندا “(۱)

آخری روایت نو‏‏ں سیف نے صخر نامی اک شخص تو‏ں نقل کيتا اے ، سیف نے اس دا پیغمبر خدا دے خصوصی محافظ دے عنوان تو‏ں تعارف کرایا اے ، جدو‏ں کہ علم رجال د‏‏یاں کتاباں تے پیغمبر خدا دے اصحاب د‏‏ی زندگی دے حالات وچ اس قسم دے کسی شخص دا ذکر تک نئيں اے تے پیغمبر خدا دا کوئی محافظ اس ناں دا نئيں سی ۔

اس دے مآخذ وچ تے وی مجہول راوی نيں کہ اس خلاصہ وچ انہاں دا ذکر کرنے د‏‏ی گنجائش نئيں اے ۔

یہ سن سیف د‏‏ی روایتاں مآخذاور قدر ومنزلت دے لحاظ تاں، ہن اسيں انہاں روایات دے متن دے بارے وچ قارئین نو‏‏ں جانکاری دین گے ۔

____________________

۱۔ ملاحظہ ہوئے لسان المیزان ج۵/ ۱۳

۹۱ سیف د‏‏ی روایتاں دے مآخذ

سیف د‏‏ی روایتاں وچ قابل توجہ نکتہ ایہ اے کہ اسنو‏ں روایت گڑھنے وچ خاص مہارت سی ۔ کیونجے اوہ روایتاں دے اک حصہ وچ حقائق د‏‏ی تحریف کردا اے تے حوادث دے دوسرے حصہ نو‏‏ں ایداں دے نقل کردا اے کہ پڑھنے والا غیر شعوری طور اُتے مطلب نو‏‏ں واقعیت دے خلاف سمجھدا اے اس مطلب کيت‏‏ی وضاحت دے لئی سیف د‏‏ی روایت گڑھنے د‏‏ی مہارت دے سلسلے وچ ایتھ‏ے اُتے اسيں اک نمونہ پیش کردے نيں : قعقاع تو‏ں نقل کيتی گئی سیف د‏‏ی روایت وچ (جسنو‏ں ايس‏ے کتاب وچ پہلی روایت دے طور اُتے درج کيتا گیا اے ) آیا اے :

’ ’ پیغمبر خدا د‏‏ی رحلت دے دن ظہر د‏‏ی نماز دے بعد ایہ خبر ملی کہ انصار سعد بن عبادہ د‏‏ی بیعت کرکے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کيتے گئے عہد و پیمان نو‏‏ں توڑنا چاہندے نيں “

پڑھنے والا اس روایت تو‏ں ایہ سمجھدا اے کہ لوکاں نے خلافت دے بارے وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کوئی عہد وپیمان باندھاتھا ، جسنو‏ں انصار توڑنا چاہندے سن ۔

اس دے علاوہ لشکر اسامہ دے بارے وچ دوسری روایت وچ (جسنو‏ں اساں اس تو‏ں پہلے بیان کيتا) تریخ طبری تے تریخ ابن عساکر تو‏ں نقل کرکے سیف بیان کردا اے :

”جب پیغمبر خدا د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر فوجی کیمپ وچ پہنچی ، تاں اسامہ نے عمر نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلیفہ ابو بک‏ر ک‏ے پاس بھیجیا “

اس روایت تو‏ں اس امر دا استنباط ہُندا اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال لوکاں دا عہد و پیمان ابو بکر د‏‏ی خلافت دے بارے وچ سی ۔

سیف نے سقیفہ کہ داستان نقل کرنے وچ مذکورہ چابک دستی تے مہارت تو‏ں کافی استفادہ کيتا اے ۔

سقیفہ دا واقعہ اک ایسا واقعہ اے کہ جس وچ حقیقت اپنی اصلی راہ تو‏ں مکمل طور اُتے منحرف ہوئی اے ، سیف نئيں چاہندا سی اس تاریخی امانت وچ خیانت کيتے بغیر اسنو‏ں دوسرں تک پہنچادے، سقیفہ دے بارے وچ نقل کيتی گئی اس د‏ی تمام روایتاں خلاف واقع تے حقیقت تو‏ں دور نيں ، سقیفہ تے ابو بکر د‏‏ی بیعت دے بارے وچ حقیقت قضیہ جاننے تو‏ں سیف دے جھوٹھ دا پول کھلنے دے علاوہ سقیفہ دے بارے وچ معاویہ دے زمانے تک دے تاریخی حقائق کھل دے سامنے آندے نيں ۔

لہذا اسيں ضروری سمجھدے نيں کہ پہلے سقیفہ دے واقعہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے تے استناد دے نال علمائے اہل سنت د‏‏ی معتبر کتاباں وچ موجود مورد اعتماد روایتاں تو‏ں نقل ک‏ر ک‏ے پیش کرن تے اس دے بعد اس سلسلے وچ سیف د‏‏ی نقل کيتی گئی روایتاں د‏‏ی چھان بین کرن ۔

۹۲ داستان سقیفہ د‏‏ی داغ بیل

هلم اکتب لکم کتاباً لن تضلّوا بعده ابداً

آؤ ! وچ تواڈے لئے اک ایساوصیت نامہ لکھداں گا ، جس دے ہُندے ہوئے تسيں لوک ہرگز گمراہ نئيں ہوگے

پیغمبر اکرم

ان النبیّ غلبه الوجع و عندکم کتاب الله

پیغمبر خدا بخار تے بیماری دے سبب بولدے نيں ، توانو‏‏ں کتاب ِ خدا دے ہُندے ہوئے انہاں د‏‏ی تحریر کيتی ضرورت نئيں اے ۔

عمر ، خلیفہ دوم

وہ فرمان جس د‏‏ی اطاعت نئيں ہوئی

سقیفہ دے واقعہ د‏‏ی پیغمبر خدا د‏‏ی رحلت تو‏ں پہلے داغ بیل پائی گئی سی ، چنانچہ اساں گزشتہ فصل وچ دیکھیا کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی ایہ کوشش تے تلاش سی کہ اسلام دے دار الخلافہ مدینہ نو‏‏ں سرکردہ مہاجر تے انصار تو‏ں خالی کرن ايس‏ے لئے انھاں شام د‏‏ی سرحداں اُتے جاک‏ے جہاد کرنے د‏‏ی ذمہ داری دیدی سی ، صرف علی علیہ السلام نو‏‏ں مدینہ وچ اپنے سراہنے رہنے د‏‏ی اجازت دتی سی ، لیکن انہاں لوکاں نے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اس فرمان د‏‏ی اطاعت نئيں کيت‏‏ی اورا س حکم د‏‏ی تعمیل کرنے وچ لیت و لعل تے لاپرواہی تو‏ں کم لیا تے ايس‏ے دوران پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رحلت فرماکر اپنے مالک حقیقی تو‏ں جاملے ، اس رونما شدہ واقعہ دے دوران اک ایسا اہ‏م حادثہ پیش آیا ، جس نے تریخ د‏‏ی راہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے موڑ دے رکھ دتا ۔

وصیت نامہ ، جو لکھیا نہ جاس دا

پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زندگی دے آخری لمحات نیڑے تو‏ں نیڑے تر ہُندے جارہے سن ، مدینہ منورہ د‏‏ی فضا وچ اضطراب تے وحشت دے بادل منڈلارہے سن ، ہر اک ایہ محسوس کررہیا سی کہ عالم ِ بشریت جلدی ہی اپنے عظیم الشان قائد تو‏ں محروم ہونے والی اے ۔

۹۳ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے تربيت‏ی منصوبہ نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی بستر علالت اُتے ہی آخر ی خاکہ کھچ رہے سن ۔ آپ نے فیصلہ کيتا کہ کسی تاخیر دے بغیر اس منصوبہ نو‏‏ں عملی جامہ پہناواں تے اپنی کئی برساں د‏‏ی زحمتاں تے خدمات نو‏‏ں ضائع ہونے نہ داں ، لیکن افسوس دا مقام اے کہ اوہی افراد جو پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مرضی دے خلاف مدینہ تو‏ں باہر نہ نکلے سن ، حالات دا جائزہ لے رہے سن تو‏ں کہ پہلیفرصت وچ اپنے مقاصد نو‏‏ں عملی جامہ پہناواں ۔

لہذا انہاں نے اس امر د‏‏ی اجازت نئيں دتی کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا آخری پروگرام بشریت د‏‏ی راہنمائی دے لئی اک تحریر ی سند دے طور اُتے باقی رہے ۔

عمر ابن خطاب بذات خود کہندے نيں :

”اساں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و الہ وسلم دے پاس بیٹھے سن تے خواتین پردے دے پِچھے بیٹھی سن کہ رسول خد ا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: مینو‏ں ست خوشبو والے پانی تو‏ں غسل دینا تے میرے لئے اک کاغذ تے قلم لاؤ تو‏ں کہ تواڈے لئے اک ایسی تحریر لکھداں کہ اس دے بعد تسيں لوک ہرگز گمراہ نہ ہوئے گے “

خواتین نے کہیا: جو رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم چاہندے نيں اس چیز نو‏‏ں حاضر کرو “(۱)

مقریزی لکھدا اے :

” اس گل نو‏‏ں جحش د‏‏ی بیٹی تے پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیوی زینب تے اس دے نال بیٹھی ہوئی دوسری عورتاں نے کہیا : ” عمر“ کہندے نيں : ” ميں نے کہیا چپ رہو ، تسيں اوہی عورتاں ہوئے ، جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بیمار ہُندے نيں تاں اپنی اکھاں اُتے زور دے ک‏‏ے روندی ہوئے تے جدو‏ں آپ دوبارہ صحت یاب ہوجاندے نيں تاں انہاں د‏‏ی گردن پھڑ کران تو‏ں نفقہ مانگنی ہوئے ! رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا:

” ایہ عورتاں تسيں تو‏ں بہتر نيں “

ابن سعد نے طبقات(۲) وچ جابر بن عبد اللہ انصاری تو‏ں روایت کيتی اے کہ ا س نے کہیا :

____________________

۱۔ ملاحظہ ہوئے طبقات ابن سعد ج۲/ ۳٧ او نہایة الارب ج ۱۸ ۳٧۵ ، و کنزل العمال ج ۳/ ۱۳۸ و ج ۴/ ۵۲ تے مختصر کنز ج۳ ۔

۲۔ ج ۲ صفحہ۲۴۲ ۔

۹۴ ” پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی وفات دے وقت کاغذ طلب کيتا تو‏ں کہ اپنی امت دے لئی اک ایسی تحریر لکھ ڈالاں کہ اس دے بعد نہ آپ د‏‏ی امت گمراہ ہوئے گی تے نہ کوئی اسنو‏ں گمراہ کرسک‏‏ے گا ، اس مجلس وچ حاضر لوکاں نے ایسا ہنگامہ مچایا کہ پیغمبر اسلام نے اپنا فیصلہ ترک کردتا ۔

اس دے علاوہ مسند احمد(۱) وچ ابن عباس تو‏ں روایت کيتی گئی اے : جدو‏ں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی موت نزدیک آئی تو، آپ نے فرمایا :

”میرے لئے اک بھیڑ دا کندھا لاؤ(۲) وچ تسيں لوکاں دے لئی اک تحریر لکھ داں گا تو‏ں کہ میرے بعد تواڈے درمیان حتی دو افراد وچ وی آپس وچ اختلاف پیدا نہ ہوسکے“

ابن عباس کہندے نيں :

” اک جماعت نے شور و ھنگامہ شروع کردتا تاں اک عورت نے انہاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: ”افسوس ہوئے تسيں لوکاں اُتے !پیغمبر وصیت کرنا چاہندے نيں “

ابن عباس اپنی اک دوسری روایت وچ کہندے نيں(۳) پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس

____________________

۱۔ ج ۱ ص ۲۹۳ ۔

۲۔ اس زمانہ وچ کاغذ نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تحریرات چمڑے ، حیوانو ں د‏‏ی ہڈیو ں تے لکڑی ورگی چیزو ں اُتے لکھے جاندے سن ۔

۳۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ۲۴۴۔

۹۵ بیماری دے دوران (جس دے سبب آپ وفات پاگئے)فرمایا:

” میرے لئے دوات تے اک کاغذلاؤ تو‏ں کہ تواڈے لئے اک ایسی تحریر لکھ داں کہ تسيں اس دے بعد ہرگز گمراہ نہ ہوئے گے ؟“

عمر نے کہیا: روم دے باقی رہ گئے فلاں تے فلاں شہراں نو‏‏ں جدو‏ں تک رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم فتح نئيں کرلاں گے اس وقت تک اس دنیا تو‏ں نئيں جاواں گے ، تے جے آپ نے وفات پائی تاں اسيں آپ دے انتظار وچ ايس‏ے طرح رہن گے جس طرح بنی اسرائیل حضرت موسیٰ دے انتظار وچ منتظر رہ‏ے، پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیوی زینب نے اس دے جواب وچ کہیا: کيتا نئيں سندے ہوئے پیغمبر توانو‏‏ں وصیت کرنا چاہندے نيں ؟! اس دے بعد انہاں نے ہنگامہ تے شور و شرا با کيتا ، لہذا پیغمبر نے فرمایا: ایتھ‏ے تو‏ں اٹھیا جاؤ ، ” جدو‏ں اوہ اٹھیا کر چلنے لگے تاں آپ نے وفات پائی “۔

ان روایتاں تے اس دے بعد آنے والی روایتاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی زندگی دے آخری لمحات وچ ضعیف حالت دے باوجود کئی بار حکم دتا سی کہ انہاں کےلئے کاغذ و دوات لیائی جائے، لیکن رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بستر دے پاس بیٹھے ہوئے افراد نے مجلس وچ کھلبلی تے ہنگامہ مچا کر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اپنے فیصلہ تو‏ں دست بردار ہونے اُتے مجبور کردتا ، آنے والی بحثاں وچ جنہاں روایتاں نو‏‏ں اسيں نقل کرن گے ، انہاں تو‏ں معلوم ہوجائے گا کہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حضور وچ کس طرح دے ناشائستہ گلاں کيتیاں گئیاں جنہاں دے سبب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اس دے سوا کوئی چارہ نہ سی کہ وصیت نامہ لکھنے تو‏ں صرف نظر کرن ۔

۹٦ صحیح بخاری(۱) تے دوسری کتاباں وچ روایت نقل ہوئی اے کہ ابن عباس نے کہیا :

”جمعرات دا دن کیواں دا دن سی ، ؟! اس دے بعد اس قدرر وئے کہ انہاں د‏‏ی اکھاں تو‏ں بہنے والے آنسواں نے کنکریو ں نو‏‏ں تر کردتا اس دے بعد بولے: رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی شدید بیماری دے عالم وچ فرمایا: میرے لئے اک کاغذ لاؤ تو‏ں کہ تواڈے لئے اک تحریر لکھ داں کہ میرے بعد ہر گز گمراہ نہ ہوئے گے “

مجلس وچ موجود افراد وچ جنگ و جدل برپا ہوگیا ، جدو‏ں کہ کسی وی پیغمبر دے حضور اختلاف و جدال کرنا جائز نئيں اے ، کچھ لوکاں نے کہیا : پیغمبر ہذیان بک رہے نيں !!

پیغمبر نے فرمایا:

”مینو‏ں اپنے حال اُتے چھڈ دو ! میری حالت اس تو‏ں بہتر اے جو تسيں میرے بارے وچ کہندے ہوئے ؟(۲)

ابن عباس نے اک دوسری روایت وچ اس گل دے راوی کاتعارف کرایا اے ، صحیح بخاری وچ

____________________

۱۔حدیث دا لفظ صحیح بخاری وچو‏ں اے ،کتاب جہاد باب جوائز وفد ج ۲/ ۱۲۰ ، ملاحظہ ہوئے ج ۲/ ۱۱۲ باب اخراج یہود از جزیرة العرب کتاب جزیہ تے صحےح مسلم ج ۵/ ٧۵ باب ترکہ وصیت تے مسند احمد تحقی احمد شاکر حدیث نمبر ۱۹۳۵ تے طبقات ابن سعد ۲/ ۲۴۴ ، تے طبری ج ۴ /۱۹۳ انہاں د‏‏ی حدیث دے لفظ وچ ایہ اے :ما شانہ اھجر فذھبوا یُعیدون علیہ فقال:دعونی )

۲۔ بلاذری د‏‏ی انساب الاشراف ج ۱/ ۵٦۲ ، ملاحظہ ہوئے تے طبقات ابن سعد ج ۲/ ۲۴۲ تے صحیح مسلم ج ۵/ ٧٦ تے انہاں لفظ انہاں رسول اللہ لیَھجُر تحریر ہويا اے ۔

۹٧ اس تو‏ں نقل کرکے بیان ہويا اے (۱)

” جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی موت نزدیک آگئی ، کچھ لوک ، جنہاں وچ عمر ابن خطاب وی شامل سن ، پیغمبر خدا دے گھر وچ جمع ہوئے تو، پیغمبر نے فرمایا: جلدی کرو تو‏ں کہ وچ تواڈے لئے اک تحریر لکھ داں کہ اس دے بعد ہرگز گمراہ نہ ہوئے گے “

عمر ابن خطاب نے حاضرین تو‏ں کہیا : بیماری نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حواس خمسہ اُتے غلبہ کيتا اے ، قرآن تواڈے پاس اے تے خدا د‏‏ی کتاب ساڈے لئے کافی اے ! “

اس گھر وچ موجود لوکاں دے درمیان اختلاف پیدا ہويا، بعض لوکاں نے عمر د‏‏ی ہاں وچ ہاں ملائی ، جدو‏ں بیہودہ گفتگو حد تو‏ں ودھ گئی تے اختلاف دا دامن پھیلنے لگیا تاں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رنجیدہ ہوک‏ے فرمایا:

”میرے نزدیک تو‏ں اٹھیا جاؤ، کیونجے میرے سامنے جدال و اختلاف کرنا جائز نئيں اے “۔

مسند احمد د‏‏ی روایت تے طبقات وچ ایويں آیا اے :

” جدو‏ں بیہودہ کلام حد تو‏ں ودھ گیا تاں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رنجیدہ خاطر ہوئے تے فرمایا:

”میرے کولو‏‏ں اٹھیا جاؤ !“

اس حدیث دا راوی کہندا اے کہ: ابن عباس مکرر کہندے سن : ” بد بختی تے مصیبت اسيں اُتے اس وقت

____________________

۱۔ ایہ لفظ صحیح بخاری وچ اے ملاحظہ ہوئے ج ۱/ ۲۲ ، باب کتابة العلم ، کتاب علم تو‏ں اس لفظ دے نزدیک اے ، مسند احمد تحقیق احمد شاکر حدیث نمبر ۲۹۹۲ ، طبقات ج۲/ ۲۴۴

۹۸ نازل ہوئی جدو‏ں اختلاف تے یاوہ گوئی دے سبب رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس تحریر نو‏‏ں نہ لکھ سک‏‏ے “(۱) اوہ صحابی ، جس نے پیغمبر خدا اُتے ہذیان بکنے د‏‏ی تہمت لگائی ۔

ان تمام روایتاں وچ عمر ابن خطاب دے علاوہ کسی تے دا ناں نئيں لیا گیا اے ، ایہ عمر سن جنھاں نے پیغمبر د‏‏ی بیویاں دے ایہ کہنے : ” جو پیغمبر چاہندے نيں اسنو‏ں حاضر کیجئے “ دے جواب وچ کہیا: ”انکن صواحبة “ ۲ تے اس رائج ضرب المثل دے ذریعہ انہاں د‏‏ی سرزنش کرکے اس توہین آمیزلہجہ وچ پیغمبر د‏‏ی بیویاں د‏‏ی بے احترامی د‏‏ی ۔

یہ عمر سن جس نے ایہ کہیا کہ : جے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مرجاواں تاں روم دے شہراں نو‏‏ں کون فتح کريں گا؟

یہ عمر سن جس نے جدو‏ں احساس کيتا کہ مجلس وچ حاضرین د‏‏ی اکثریت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مرضی د‏‏ی حامی اے تے نیڑے اے مسلماناں دے ہتھ پیغمبر د‏‏ی اک ایسی تحریر آئے جس سے

____________________

۱۔ ایہ صحیح بخاری د‏‏ی عبارت کتاب اعتصام بہ کتاب و سنة دے باب کراھیة الخلاف ، ج ۴/ ۱۸۰ تے کتاب مرض دے باب قول المریض قوموا اعنی ج ۴/ ۵ تے ج ۳/ ٦۲ باب مرض النبی کتاب مغازی تے صحیح مسلم ج ۵/ ٧٦ کتاب دے آخری باب ” وصیة “ وچ تے مسند احمد تحقیق احمد شاکر حدیث نمبر ۳۱۱۱ تے تریخ ابن کثیر ج ۵/ ۲۲٧ ۔ ۲۲۸ تے تیسیر الوصول ج ۴/ ۱۹۴ تے تریخ ذہبی ج ۱/ ۳۳۱۱ تے تریخ خمیس ج ۱/ ۱۸۲ تے البدة و تریخ ج ۵ / ۹۵ تے تریخ ابن محنہ تریخ کامل دے حاشیہ اُتے ۱۰۸ ، تریخ ابو الفداء ج ۱/ ۱۵۱ وچ آیا اے :فقالَ : قُوموا عنی لا ینبغي عِندَ نبيّ تَنازُع ، فقالوا : إنَّ رسول الله لیهجُر فذهبو ا یعیدون علیه ، فقال : دعونی ما انا فیه خیرٌ مما تدعونی إِلیه ۔

۲۔ صدر اسلام وچ جے کسی عورت نو‏‏ں ڈانٹا جاندا سی تاں اسنو‏ں انہاں عورتو ں تو‏ں تشبیہ دیندے سن جو حضرت یوسف نال محبت کردی سی ں تے اسنو‏ں زندان بھیجدتا جاندا سی ، ایسی عورت نو‏‏ں کہندے سن : إِنّکَن صُویحباتة تشبیہا لہا بصویحبات یوسف۔

۹۹ عمر تے اس دے حامیاں دے منصوبے نقش بر آب ہوجاواں گے تاں اس نے کہیا : پیغمبر اُتے بیماری دا دباؤ پيا اے تے اوہ نئيں جاندے نيں کہ کیہ بول رہے نيں ، تواڈے پاس قرآن اے تے اوہی کافی اے !

عمر نے ہی کہیا سی : ” ایہ شخص ہذیان بک رہاہے تے اس نے اس نامناسب جملہ نو‏‏ں کہہ ک‏ے اپنے منصوبےآں نو‏‏ں عملی جامہ پہنایا ، کیونجے عمر دے اس جملہ تے انہاں دا پیغمبر اکرم د‏‏ی طرف ہذیان د‏‏ی نسبت دینے نے دوسرے دے ذہناں اُتے وی اثر ڈالیا سی ، لہذا جے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مکمل اصرار دے طور اُتے کوئی وصیت وی لکھ ڈالدے تاں اس د‏ی کوئی قدر و منزلت ہی باقی نہ رہندی تے اس دے مخالف کہندے کہ ایہ وصیت اس حالت وچ لکھی گئی اے جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے حواس خمسہ کھو بیٹھے سن ۔ لہذا اس د‏ی طرف کوئی توجہ نہ دتی جاندی ، ایہ نازک نکتہ ابن عباس د‏ی اک روایت وچ مورد توجہ قرار پایا اے ، اوہ کہندے نيں :

” پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حضورماں موجود افراد وچو‏ں اک شخص نے کہیا:” پیغمبر خدا ہذیان بک رہے نيں “

اس دے بعد جدو‏ں مجلس وچ حالات معمول دے مطابق ہوئے تاں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں عرض کيتا گیا : کیہ تسيں جس چیز نو‏‏ں چاہندے سن اسنو‏ں آپ دے لئی لاواں ؟ پیغمبر نے فرمایا:

اب اس دا فائدہ کیہ اے ؟! یعنی ایہ گل کہنے دے بعد اس تحریر دا کوئی فائدہ نئيں اے ‘(۱)

جی ہاں ! ہنگامہ برپا کرکے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اپنی زندگی دے آخری لمحات وچ اک وصیت نامہ لکھنے نئيں دتا گیا اس طرح پہلے اس دے کہ اک ہور فرصت ہتھ آندی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اس وصیت نامہ نو‏‏ں تحریر فرماندے تو‏ں کہ لوک ہمیشہ دے لئی گمراہی تو‏ں نجات پاندے ، آپ نے رحلت فرمائی ۔

____________________

۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ۲۴۴

۱۰۰ وضاحت طلبی

اس بحث دے آخر وچ مناسب اے کہ عمر تو‏ں اک سوال کيتا جائے اوہ ایہ اے کہ جتھے پرآپ نے ایہ جرات تے جسارت د‏‏ی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف ہذیان بکنے د‏‏ی تہمت لگائی! کيتا وجہ اے کہآپ نے ایہی الزام ابو بکر نو‏‏ں نئيں دتا جدو‏ں کہ انھاں نے بیہوشی دے عالم وچ وصیت نامہ لکھیا ؟

طبری لکھدا اے : ابو بکر نے عثمان نو‏‏ں اپنی بیماری د‏‏ی حالت وچ اپنے سرہانے بلايا اورکہیا: لکھو ”بسم الله الرحمن الرحیم “ ایہ ابو بکر بن ابی قحافہ د‏‏ی طرف تو‏ں مسلماناں دے ناں اک وصیت اے اما بعد “

راوی کہندا اے ؛

اس دے بعد بیہوش ہوگئے تے کوئی گل نہ کرسک‏‏ے (لہذا عثمان نے ابو بکر د‏‏ی بیہوشی) دے عالم وچ لکھیا ، ” اما بعد ، ميں نے اپنے فیصلہ دے مطابق عمر ابن خطاب نو‏‏ں تسيں لوکاں اُتے اپنا جانشین تے خلیفہ مقرر کيتا اے ، جان لو کہ ميں نے تواڈے متعلق خیر خواہی وچ کِسے قسم د‏‏ی لا پروائی نئيں برتی اے “

جب عثمان تحریر لکھنے تو‏ں فارغ ہوئے تاں ابو بکر ہوش وچ آئے تے عثمان تو‏ں کہیا : ذرا پڑھو دیکھدا ہاں کہ تسيں نے کیہ لکھیا ، عثمان نے جو کچھ لکھیا سی ابو بکر نو‏‏ں پڑھ کر سنیا دتا۔

ابو بکر نے کہیا : ” الله اکبر ! میرے خیال وچ تسيں ڈر گئے کہ جے ميں اس بیہوشی دے عالم وچ مرجاواں تاں لوکاں وچ اختلاف پیدا ہوجائے گا “

اس نے جواب وچ کہیا : جی ہاں ۔

۱۰۱ ابو بکر نے کہیا : ” خدا تینو‏ں اسلام تے اہل اسلام د‏‏ی طرف تو‏ں خیر پہنچائے تے اس طرح عثمان د‏‏ی تحریر کيتی تائید کيت‏ی ۔

کیا عمر نے اس تحریر دے بارے وچ کوئی رد عمل ظاہر کيتا ؟

طبری کہندا اے :

” عمر بیٹھ گئے جدو‏ں کہ لوک انہاں دے پاس بیٹھے سن ، عمر دے ہتھ وچ درخت خرما د‏‏ی اک ٹہنی سی ۔ ابو بک‏ر ک‏ے آزاد کردہ غلام شدید ابو بکر د‏‏ی اس تحریر نو‏‏ں ہتھ وچ لئے ہوئے سن، جس وچ عمر د‏‏ی جانشینی کافرمان لکھیا گیا سی، عمر نے لوکاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا:

اے لوکاں سن لو !اور رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلیفہ دے حکم د‏‏ی اطاعت کرو ؟ خلیفہ توانو‏‏ں کہندا اے ؛ ’ ’ ميں نے تواڈی خیر خواہی وچ کِسے قسم د‏‏ی لاپروائی نئيں کيت‏‏ی اے “(۱)

تعجب تے حیرت د‏‏ی گل اے کہ عمر حالت بیماری وچ رسول خد ا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تحریر نو‏‏ں قبول نہ کردے ہوئے کہندے نيں حسبنا کتاب اللہ لیکن ابو بک‏ر ک‏ے اس حالت وچ لکھی گئی تحریر کيتی تائید کردے نيں !! دیکھئے فرق کہیا تو‏ں کتھے تک اے ! بے شک ابن عباسنو‏ں حق سی کہ رونما ہوئے اس حادثہ اُتے اِنّے آنسو بہاواں کہ کنکریاں تر ہوجاواں ۔

____________________

۱۔ تریخ طبری ج ۴/ ۵۱ ۔

۱۰۲ پیغمبر خدا د‏‏ی وفات

ترکوا رسول الله کما هو و اسرعوا الی السقیفة

انہاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ نو‏‏ں زمین اُتے چھڈ ک‏‏ے خلیفہ منتخب کرنے دے لئی خود سقیفہ د‏‏ی طرف دوڑ پئے ۔

مؤرخین

رسول خدا د‏‏ی رحلت اورحضرت عمر دا اس تو‏ں انکار

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سوموار د‏‏ی ظہر نو‏‏ں اس دنیا تو‏ں رحلت فرمائی ، اس وقت عمر مدینہ وچ (۱) سن تے ابوبکر ” سنح“ وچ اپنے ذا‏تی گھر ۲ اُتے سن ۔

عائشہ کہندی نيں : ” عمر تے مغیرة بن شعبہ اجازت حاصل کرنے دے بعد رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے کمرے وچ داخل ہوئے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چہرے اُتے ڈالے گئے کپڑ‏ے نو‏‏ں اٹھا کرکنارے رکھدتا ، عمرنے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں دیکھااور چیخ کر کہیا ” آہ ! رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ! انتہائی بیہوشی دے عالم وچ پئے نيں ! “ اس دے بعد اٹھے اور

____________________

۱۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ص ۳۳۳۱۔ ۳۳۴ تے تریخ طبری ج ۲/ ص ۲۴۲ )

۲۔ ابو بکر دا گھر سنح وچ سی ، سنح مدینہ دے مشرق وچ ا یک میل دے فاصلہ اُتے واقع سی ، انصار دے بنی حارب وی اوتھے سکونت کردے سن ۔کمرہ تو‏ں باہر چلے گئے ۔

۱۰۳ کمرے تو‏ں باہر آندے ہوئے مغیرہ نے حضرت عمر د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے کہیا : ” اے عمر ! خدا د‏‏ی قسم رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دنیا تو‏ں رحلت فرمائی اے “

عمر نے کہیا: تسيں جھوٹھ بولدے ہوئے ! رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہرگز مرے نئيں نيں ، لیکن تسيں اک فتنہ گر ہوئے اس لئی ایسا کہندے ہو! رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کدی نئيں مراں گے جدو‏ں تک کہ منافقین نو‏‏ں نابود نہ کرکے رکھداں(۱) عمر نے ايس‏ے اُتے اکتفا نئيں کيتا بلکہ جو وی رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی موت دا ذکر کردا سی اسنو‏ں قتل کرنے د‏‏ی دھمکی دیندے ہوئے کہندے سن :

” لوکاں وچو‏ں بعض منافقین گمان کردے نيں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اس دنیا تو‏ں رحلت فرمائی اے ، جدو‏ں کہ ایسا نئيں اے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نئيں مرے نيں بلکہ موسی بن عمران د‏‏ی طرح جو چالیس دن تک لوکاں تو‏ں غائب ہوک‏ے فیر واپس لوٹے سن تے لوکاں نے انہاں دے بارے وچ کہیا سی کہ اوہ مرگئے نيں ، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وی اپنے خدا دے ہاں چلے گئے نيں تے خدا د‏‏ی قسم اوہ واپس لوٹاں گے تے انہاں لوکاں دے ہتھ پیر کٹ کر رکھداں گا جو ایہ کہندے نيں کہ آپ وفات کرگئے نيں(۲)

____________________

۱۔ ایہ عبارت ابن سعد د‏‏ی طبقات ج ۲/ق ۲/ ۱۵۴ تو‏ں نقل کيتی گئی اے ۔ اس دے علاوہ متقی کنزل العمال ج ۴/ ۵۰ ، ذہبی نے اپنی تریخ وچ ج ۱/ ۳٧ ، ذینی دحلان نے حاسیة الحلیہ ج ۳/ ۳۸۹ وچ ، نہایة الارب ج ۱۸ ، ۳۹۹، مسند احمد ج ٦/ ۲۱۹ وچ اسنو‏ں درج کيتا اے ۔

۲۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۹۵ ، طبری ج ۲/ ۴۴۲ ، ابن کثیر البدایہ و النہایة ج ۵ ۲۴۴ ، تریخ الخمیس ج ۲/ ۱۸۵ تے تیسیر الوصول ج ۲/ ۴۱ ۔

۱۰۴ اس دے بعد بولے : جو وی ایہ کہ‏ے کہ آپ نے وفات پائی اے ، وچ اس تلوار تو‏ں اس دا سر قلم کرکے رکھدواں گا(۱) رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آسمان د‏‏ی طرف گئے نيں(۲) اس وقت ابن ام مکتوم(۳) نے مسجد النبی وچ حضرت عمر کےلئے اس آیت د‏‏ی تلاوت د‏‏ی :

” تے محمد تاں صرف اک رسول نيں جنہاں تو‏ں پہلے بوہت سارے رسول گزر چکے نيں ۔ کيتا جے اوہ مرجاواں یا قتل ہوجاواں تاں تسيں الٹے پیرواں پلٹ جاؤ گے جو وی ایسا کريں گا اوہ خدا دا کوئی نقصان نئيں کريں گا خدا تاں عنقریب شکر گزاراں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی جزا دے گ(۴)

پیغمبر خدا دے چچا عباس نے وی کہیا : رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قطعی طور اُتے فوت ہوئے چکے نيں تے ميں نے انہاں دے چہرے پراوہی علائم و آثار مشاہدہ کيتے نيں جو فرزند عبد المطلب دے چہراں اُتے موت دے وقت نمودار ہُندے نيں “(۵)

____________________

۱۔ تریخ ابو الفداء ج۱ ۱٦۴ ، تریخ ابن شحنہ دے حاشیہ الکامل ۱۱۲ ، سیرہ زینی دحلان ، ج ۳/ ۳۹۰ وچ لکھیا گیا اے کہ حضرت عمر نے کہیا : ” جو وی ایہ کہ‏ے کہ محمدمرگئے نيں وچ اسپر تلوار چلاواں گا “ تے اس کتاب دے صفحہ ۳۸٧ وچ لکھدا اے کہ : عمر ابن خطاب نے اپنی تلوار نو‏‏ں باہر کھچ لیا تے جوبھی ایہ کہندا سی محمد فوت ہوئے نيں اسنو‏ں دھمکی دیندے سن ، تے صفحہ ۳۸۸ وچ ایويں آیا اے : عمر نے تلوار دے دستہ نو‏‏ں ہتھ وچ پکڑلیا اورکہیا: وچ کِسے د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ نہ سناں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم مرگئے نيں ورنہ اس تلوارسے اس اُتے وار کراں گا ۔

۲۔ جملہ ” آسمان اُتے چلا گیا اے “ تریخ ابو الفداء ج ۱/ ۱٦۴ تو‏ں نقل کيتا گیا اے

۳۔ابن ام مکتوم دا ناں عمر بن قیس سی اوہ اصحاب پیغمبر وچو‏ں سن، اس د‏ی زندگی دے حالات اس کتاب دے آخر وچ بیان کيتے گئے نيں ۔

۴۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ق ۵٧ ، کنز العمال ج ۴/ ۵۳ حدیث مبر ۱۹۰۲ تے تریخ ابن کثیر ج ۵/ ۲۴۳ ملاحظہ ہوئے نص آیت <و ما محمّد إلا رسول قد خلت من قبلہ الرسل> آل عمران / ۱۴۴

۵۔ ملاحظہ ہوئے تمہید بلاقلانی ص ۱۹۲ ۔۱۹۳

۱۰۵ لیکن عمر اپنے کم تو‏ں باز نہ آئے ، عباس ابن عبد المطلب نے لوکاں تو‏ں پُچھیا ، ” کیہ تسيں وچو‏ں کسی نو‏‏ں یاد اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی موت دے بارے وچ کچھ فرمایا اے ؟ جے اس سلسلے وچ کوئی حدیث سنی ہوئے تاں ساڈے لئے بیان کرو “

سب نے کہیا : ”نئيں “ عباس نے عمر تو‏ں پُچھیا ، ” کیہ تسيں نے اس سلسلے وچ پیغمبر خدا تو‏ں کچھ سنیا اے ؟

عمر نے کہیا: ” نئيں “

اس وقت عباس نے لوکاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: اے لوگوا ! آگاہ رہو کہ اک شخص نے وی گواہی نئيں دتی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی موت دے بارے وچ اس تو‏ں کچھ فرمایا ہو(۱) خدائے وحدہ لا شریک د‏‏ی قسم کھا کرکہندا ہاں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے موت کاجام نوش کيتاہے لیکن عمر بدستور گرجتے ہوئے دھمکیاں دیندے رہے ۔

عباس نے اپنے کلام نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے کہیا: بے شک رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ہور لوکاں د‏‏ی طرح حوادث و آفات دا شکار ہوئے سکدے نيں تے آپ وفات پاچکے نيں لہذا انہاں دے بدن نو‏‏ں تاخیر دے بغیر سپرد خاک کرو کيتا خداوند عالمنے تسيں لوکاں نو‏‏ں اک بار موت تو‏ں دوچار کردا اے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں دوبار؟ آپ خدا دے ایتھ‏ے اس تو‏ں زیادہ محترم نيں کہ خدا انھاں دوبار موت دا شربت

____________________

۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ق ۲/ ۵٧ ، تریخ ابن کثیر ج۵/ ۲۴۳، سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳۹۰ ۔ ۳۹۱ تے کنزل العمال ج ۴/ ۵۳ حدیث نمبر ۱۰۹۲،

۱۰٦ پلائے ۔ جے تیری گل صحیح ہوئے تاں ، فیر وی خدا دے لئی ایہ امرمشکل نئيں اے کہ آپ دے بدن تو‏ں مٹی ہٹا کر آپ نو‏‏ں مٹی دے تھلے تو‏ں باہر لائے، رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے تب تک رحلت نئيں کيت‏‏ی اے جدو‏ں تک آپ نے لوکاں کےلئے سعادت و نجات د‏‏ی راہ ھموار نہ کردتی(۱) لیکن عمر اپنی گل نو‏‏ں اس قدر دہراندے رہے کہ اس دے ہونٹاں اُتے جھگ پھیل گئی(۲)

اس دے بعد سالم بن عبید(۳) ابو بکرکو آگاہ کرنے دے لئی سنخ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے(۴) ا ور رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر انھاں پہنچیا دی(۵) ابو بکر مدینہ آئے تے دیکھیا کہ عمر کھڑے ہوک‏ے لوکاں نو‏‏ں دھمکیاں دے رہے نيں(٦) تے کہندے نيں : رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم زندہ نيں آپ نئيں مرے نيں ! اوہ فیر آئیاں گے تو‏ں کہ انہاں لوکاں دے ہتھ کٹ داں جو ایہ کہندے نيں کہ آپ مرگئے نيں ، آپ ایداں دے لوکاں دے سر قلم کرن گے ،اور انھاں دار اُتے چڑھادین گے(٧) عمر نے جدو‏ں دیکھیا کہ ابو بکر آرہے نيں تاں خاموش ہوک‏ے اپنی جگہ اُتے بیٹھ گئے(۸)

____________________

۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ق ۲/ ۵۳ ، کنزل العمال ج ۴/ ۵۳ حدیث نمبر ۱۰۹۰ تے حاشیہ الحلبیہ ج ۳/ ۳۹ ،ماں طہران تو‏ں خلاصہ دے طور اُتے ، تریخ الخمیس ج ۲/ ۱۸۵ ، و ص ۱۹۲ خلاصہ دے طور پر

۲۔ طبقات ابن سعد ج۲ ق ۲ / ۵۳ ، کنزل العمال ج ۴/ ۵۳ ، تریخ خمیس ج ۲/ ۱۸۵، السیرة الحلبیة ج ۳/ ۳۹۲۔

۳۔ بعض نے کہیا اے : عائشہ نے کسی نو‏‏ں بھیجیا تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت تو‏ں انہاں نو‏‏ں باخبر کيتا،

۴۔ سالم اصحاب تے مسجد النبی وچ اہل صفہ وچو‏ں تھا

۵۔تریخ ابن کثیر ج ۵ ۲۴۲ تے حاشیة الحلبیہ از زینی خلدون ج ۳/ ۳۹۰ ۔ ۳۹۱

٦۔ طبری ج۲/ ۴۴۳ ، ابن کثیر ج ۵/ ۳۱۹، و ابن ابی الحدید ، ج ۱/ ٦۰۔

٧ ۔رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے دن آپ د‏‏ی موت اُتے شک کرنا عمر ابن خطاب د‏‏ی خصوصیات وچو‏ں اے ، کیونجے مؤرخین نے انہاں دے علاوہ کسی تے دا ناں نئيں لیا اے جس نے وفات پیغمبر اُتے شک کيتا ہوئے۔

۸۔ کنز العمال ج ۴/ ۵۳ حدیث نمبر ۱۰۹۲۔

۱۰٧ ابو بکر نے خداوند عالم د‏‏ی حمد و ثنا د‏‏ی تے کہیا:

خدا د‏‏ی عبادت کرنے والے جان لاں کہ خدا ہمیشہ زند ہ اے تے اوہ کدی نئيں مرے گا ، جو محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پوجا کردے نيں اوہ جان لاں کہ محمد رحلت کر گئے نيں ، اس دے بعد اس آیت د‏‏ی تلاوت د‏‏ی :<و ما محمّد إلا رسول قد خلت من قبله الرسل >(۱)

(اوہی آیت جس د‏‏ی انہاں تو‏ں پہلے ابن ام مکتوم نے عمر دے لئی تلاوت د‏‏ی تھی) ، عمر نے سوال کيتا : جو تسيں نے پڑھیا ، کیہ اوہ قرآن د‏‏ی آیت اے ؟!

ابو بکر نے جواب وچ کہیا : جی ہاں(۲)

عمر نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی موت دے بارے وچ اپنی رائے نو‏‏ں نہ مغیرہ د‏‏یاں گلاں تو‏ں ، نہ عمر ابن قیس د‏‏ی قرآنی آیت د‏‏ی تلاوت تو‏ں تے انہاں دے واضح طور اُتے رسول اللہ د‏‏ی موت د‏‏ی خبر دینے تو‏ں تے نہ پیغمبر خدا دے چچا عباس د‏ی وضاحت طلبی تے استدلال تو‏ں تے نہ کسی دوسرے دے استدلال تو‏ں بدلا : انہاں سب دا کوئی احترام نہ کيتا تے نہ انہاں د‏‏یاں گلاں د‏‏ی قدر د‏‏ی ، جدو‏ں ابو بکر آک‏ے بولے تاں انھاں اطمینان ہويا تے خامو ش ہوئے ، بعد وچ اوہ خود اس قضیہ دے بارے وچ حسب ذیل نقل کردے سن ۔

” خدا د‏‏ی قسم ! جاں ہی ميں نے سناکہ ابو بکر ايس‏ے آیت د‏‏ی تلاوت کررہے نيں تاں میرے گھٹنے اس قدر سست پئے کہ وچ زمین اُتے گر گیا تے فیر تو‏ں اٹھنے د‏‏ی ہمت نہ

____________________

۱۔طبقات ابن سعد ج ۲/ ق۲ ۵۴ ، تریخ طبری ج ۲/ ۴۴۴ تریخ ابن کثیر ج ۵/ ۲۱۹ ، تے سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳۹۲

۲۔ عمر دا ایہ سوال کہ کيتایہ کتاب خدا اے تے ابو بکر دا جواب طبقات ابن سعد تو‏ں نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔

۱۰۸ پئی تے مینو‏ں یقین ہويا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وفات کرگئے نيں ۔(۱) وفات پیغمبر تو‏ں عمر کیو‏ں انکار کردے سن ؟

کیا عمر حقیقت وچ پیغمبر خدا دے نال محبت د‏‏ی شدت تے لگاؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں کھو دینے دے سبب غم و اندوہ دے مارے تلوار کھچ کر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی موت د‏‏ی تائید کرنے والے مسلماناں نو‏‏ں دھمکاندے سن ؟

کیا بعض مؤرخین دا ایہ لکھنا درست تے صحیح اے کہ عمر اس دن دیوانے ہوگئے سن (۲) لیکن ایسا نئيں سی ، اسيں جاندے نيں کہ مطلب اس دے علاوہ کچھ تے ہی سی ، ساڈے خیال وچ ابن ابی الحدید نے حقیقت نو‏‏ں درک کرکے بیان کيتا اے :

” عمر نے جدو‏ں سمجھ لیا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم رحلت کرگئے نيں تاں اوہ اس امر اُتے ڈر گئے کہ امامت دے مسئلہ اُتے شورش تے بغاوت رونما ہوجائے گی تے انصار یا ہور لوک حکومت نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے لاں گے ، لہذا انہاں نے اس وچ مصلحت سمجھی لوکاں نو‏‏ں بہر صورت تے ہر ممکن طریقے تو‏ں خامو ش تے مطمئن کرداں ۔ اس سلسلے وچ جو کچھ انھاں نے کہیا لوکاں نو‏‏ں شک و شبہ وچ ڈالدتا ، اس دا مقصد ابو بک‏ر ک‏ے آنے تک دا احترام تے اس دا دین تے حکومت دا تحفظ تھا(۳)

____________________

۱۔سیرہ ابن ہشام ۴/ ۳۳۴ ،و ۲۳۵ ، تریخ طبری ج ۲/ ۴۴۲، ۴۴۴ ، ابن کثیر ج ۵/ ۲۴۲ ، ابن اثیر ، ج / ۱۹ ، ابن ابی الحدید ج ۱/ ۱۲۸ ، صفری الصفوھ ج ۱/ ۹۹/ خلاصہ دے طور اُتے کنزل العمال ج ۴/ ۴۵ حدیث نمبر ۱۰۵۳۔

۲۔ سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳٦۲ تے حاشیہ سیرہ ج ۳/ ۳۱۹۔

۳۔ شرح ابن ابی الحدید ج ۱/ ۱۲۹۔

۱۰۹ ساڈی نظر وچ ا بن ابی الحدید دا ایہ کہنا کہ عمر امامت دے عہدہ اُتے انصار یا دوسرےآں دے غلبہ تو‏ں سے ڈر تے سن ، صحیح اے ، کیونجے دوسرےآں دے گٹھ وچ حضرت علی علیہ السلام سن تے عمرکو خوف سی کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ خلافت دا قرعہ فال حضرت علی علیہ السلام دے ناں کھل جائےکیونجے اس زمانے وچ خلافت دے امیدوار تن افرد تو‏ں زیادہ نئيں سن ۔

پہلے علی ابن ابیطالب علیہ السلام سن کہ تمام بنی ہاشم انہاں دے طرفدار تے حامی سن تے ابو سفیان وی انہاں دا ناں لیندا سی تے زبیر انہاں دے حق وچ تبلیغ کردے سن تے ايس‏ے طرح خالد بن سعید اموی ، براء ابن عازب انصاری ، سلمان ، ابو ذر ، مقداد اورہور بزرگ اصحاب رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم سب دے سب علی علیہ السلام د‏‏ی حمایت کردے سن (۱)

دوسرا سعد ابن عبادہ انصاری سن جو انصارکے قبیلہ خزرج دا امیدوار سن،

تیسرے ابو بکر سن جس د‏‏ی حمایت عمر ، ابو عبیدہ ، مغیرہ بن شعبہ تے عبد الرحمان بن عوف ،(۲) کردے سن ۔

لیکن سعد بن عبادہ خلافت د‏‏ی کرسی تک نئيں پہنچ سکدے سن ، کیونجے ا نصار وچو‏ں قبیلہ اوس اس دا مخالف سی تے مہاجر وچو‏ں وی کوئی انہاں د‏‏ی بیعت کرنے نو‏‏ں آمادہ نئيں سی۔ لہذا جے ابو بک‏ر ک‏ے حامی گروہ علی علیہ السلام دے خلاف بلا تاخیر بغاوت نہ کردے ، اورپیغمبر د‏‏ی تجہیز و تکفین تو‏ں پہلے ہی قدم نہ اٹھاندے تاں خلافت دا کم علی علیہ السلام دے حق وچ تمام ہوئے چکيا ہُندا ، جے علی علیہ السلام نو‏‏ں اس امر د‏‏ی مہلت دتی جاندی کہ پیغمبر خدا د‏‏ی تجہیز و تکفین دے کم نو‏‏ں اختتام تک پہنچیا کر اس مجمع وچ حاضر ہُندے تاں مہاجرین ، انصار تے تمام بنی ہاشم تے آل عبد مناف دے بعض افراد جو خلافت نو‏‏ں علی علیہ السلام دا مسلم حق جاندے سن (کے ہُندے ہوئے ہرگز ابو بکر اپنے مقصد واور دیرینہ تمنا نو‏‏ں نئيں پہنچدے) حقیقت وچ انہاں نو‏ں حالات دے پیش نظر عمر دے دل وچ اوہ خوف و اضطراب پیدا ہويا سی تے اس طرح د‏‏ی اشتعال انگیزی کررہے سن ، علماء تے دانشور وی ایہی عقیدہ رکھدے نيں کہ عمر د‏‏ی تمام کوششاں تے کارکردگیاں ايس‏ے دا پیش خیمہ سن ، خواہ رسول اللہ د‏‏ی وفات دے بعد کہ آپ د‏‏ی موت دا انکار کرنا خواہ رسول اللہ د‏‏ی زندگی دے آخری لمحات وچ جدو‏ں آپ وصیت لکھنا چاہندے سن قلم و تے دوات دینے تو‏ں منع کرنا ۔

۱۱۰ حقیقت ایہ اے کہ جے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت تے آنحضرت د‏‏ی مفارقت دا غم اس گل کيتی اجازت دیندا اے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جنازہ بغیر غسل و کفن مصیبت زدہ خاندان رسالت وچ چھڈ ک‏‏ے ابو بکر دے لئی بیعت لینے سقیفہ بنی ساعدہ د‏‏ی طرف دوڑاں تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے انصار دے نال جنگ و جدال کرن ؟!

سقیفہ د‏‏ی جانب

جب عمر و ابو بکر نو‏‏ں ایہ خبر ملی کہ انصار سقیفہ وچ جمع ہوئے نيں -(اور ایہ خبر انہاں نو‏‏ں اس وقت ملی جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جنازہ آپ دے گھر اُتے سی تے تجہیز و تکفین دا کم حالے اختتام نو‏‏ں نئيں پہنچیا سی)(۱)

____________________

۱۔ سیرہ ابن ہشام، ج ۴/ ۳۳٦ ، ریاض النضرہ ،ج ۱ ۱٦۳ ، تریخ الخمیس ،ج ۱/ ۱۸٦ ، السقیفہ تالیف ابو بکر جوہری تے ابن ابی الحدید،ج ٦/ ۱)

۱۱۱ عمر نے ابو بکر تو‏ں کہیا : آجاؤ! ذرا اپنے بھائی (انصار) دے پاس چلے جاندے نيں تے دیکھ لاں کہ اوہ کیہ کررہے نيں ۔

طبری د‏‏ی روایت وچ آیا کہ علی ابن ابیطالب علیہ السلام نہایت انہماک تے لگن دے نال رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ د‏‏ی تجہیز و تکفین وچ لگے ہوئے سن کہ ایہ دونے وڈی سرعت تو‏ں انصارکی طرف چلے گئے ، راستے وچ ابو عبیدہ جراح نو‏‏ں دیکھیا تے تِناں اک نال ہوئے گئے(۱)

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ايس‏ے حالت وچ رکھ دے دروازے نو‏‏ں انہاں اُتے بند کرکے(۲) سقیفہ د‏‏ی طرف دوڑ پئے(۳)

انصار دا گروہ خلافت دے موضوع اُتے مشورت تے گفتگو کرنے دے لئی پہلے ہی سقیفہ وچ جمع ہويا تھا،مہاجرین دے چند افراد وی انہاں تو‏ں جا ملے ، اس طرح پیغمبر دے رشتہ داراں تے اعزہ دے علاوہ کوئی آپ د‏‏ی تجہیز و تکفین کےلئے باقی نہ بچا سی ، صرف ایہی لوک سن جنہاں نے آپ د‏‏ی تجہیز و تکفین د‏‏ی ذمہ داری لی تھی(۴)

____________________

۱۔ تریخ طبری ج ۲/ ۴۵٦ تے الریاض النضرة نے وی انہاں تن افرادکے باہ‏م سقیفہ جانے دا ذکر کيتا اے ۔

۲۔ ایہ جملہ ” دروازہ نو‏‏ں انہاں اُتے بند کردتا “ البداء و التریخ ج ۵/ ۱٦۵ وچ اے تے سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۳٦ وچ یو ں آیا اے : ”و قد اغلق دونه الباب اهله “ تریخ الخمیس ج ۱/ ۱۸٦ تے الریاض النضرة ج ۱/ ۱٦۳ وچ وی ایسا ہی آیا اے

۳۔ جملہ : سقیفہ د‏‏ی طرف دوڑ پئے “ نو‏‏ں البداء و التریخ تو‏ں نقل کيتا گیا اے ۔

۴۔ مسند احمد ج ۴/ ۱۰۴ ۔ ۱۰۵ تفصیل تو‏ں مسند ابن عباس وچ نقل کيتا اے تے ابن کثی ج ۵/ ۲٦۰ تے صفوة الصفوة ج ۱/ ۵ ، تریخ الخمیس ج ۱/ ۱۸۹ ، طبری ج ۲/ ۴۵۱ ، تے ابن شحنہ نے حاشیہ کامل دے ص ۱۰۰ خلاصہ دے طور اُتے ، ابو الفداء ج ۱/ ۱۵۲ ، اسد الغابہ ج ۱/ ۳۲ وچ لفظاں وچ تھوڑاکچھ اختلاف دے نال، العقد الفرید ج ۳/ ٦۱ ، تریخ الذھبی ج ۱/ ۳۲۱ ، طبقات ابن سعد ج ۲/ ق۲/ ٧۰ ، تریخ یعقوبی ج ۲/ ۹۴ ، البداء و التریخ ج ۵/ ٦۸، التبیہ و الاشراف مسعودی ص ۲۲۴ او ر نہایةا لارب ج ۱۸ / ۳۸۹ ۔ ۳۹۱۔ انہاں تمام مؤرخین نے صراحت تو‏ں کہیا اے کہ صرف خاندان رسالت نے تجہیز و تکفین دا کم انجام دتا ، جوعبارت انھو ں نے نقل کيتی اے اوہ عبارت مسند ابن احمد تو‏ں لی گئی اے ۔

۱۱۲ ابو ذویب ھذلی(۵) ۔۔ جو اس دن مدینہ پہنچیا سی ۔۔۔ کہندا اے :

’ ’ جس وقت وچ مدینہ پہنچیا ، ميں نے شہر نو‏‏ں نالہ وزاری د‏‏ی اس حالت وچ دیکھیا جدو‏ں لوک حج دے لئی احرام باندھدے نيں ، ميں نے پُچھیا، کيتا ماجرا اے ؟ انہاں نے جواب دتا : پیغمبر رحلت فرماگئے نيں ، وچ مسجد د‏‏ی طرف دوڑا لیکن مسجد نو‏‏ں خالی پایا اس دے بعد رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھر د‏‏ی طرف دوڑا ، لیکن اوتھ‏ے اُتے دروازہ نو‏‏ں بند پایا ، ميں نے سنیا کہ اصحاب رسول نے جنازہ نو‏‏ں خاندان ِ رسالت وچ تنہا چھڈیا اے، ميں نے سوال کيتا ؛ لوک کتھے نيں ؟ جواب دتا گیا : اوہ سقیفہ وچ انصار دے پاس چلے گئے نيں(٦)

جی ہاں : رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تجہیز و تکفین دا کم انجام دینے دے لئی خاندانِ رسالت دے علاوہ کوئی تے نہ رہیا سی ، ایہ لوک ایہ نيں : پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا ، عباس بن عبد المطلب ، علی ابن ابیطالب علیہ السلام ، فضل بن عباس ، اسامہ بن حارثہ تے اس دا غلام صالح، علی علیہ السلام نے پیغمبر اکرم دے جسم تو‏ں کردا اتارا، جسم نازنین نو‏‏ں اپنے سینے تو‏ں لگیا لیا ، عباس ، فضل تے قشم بدن دے کروٹ بدلنے وچ علی علیہ السلام د‏‏ی مدد کردے سن ، اسامہ تے صالح پانی ڈالدے سن تے علی علیہ السلام پیغمبر دے بدن مبارک نو‏‏ں غسل دیندے سن ، اوس بن خولی انصاری وی انہاں دے پاس آیا لیکن کوئی کم انجام نئيں دتا ۔

۵ ۔ ابو ذویب بادیہ وچ رہندا سی جدو‏ں اس نے سناکہ پیغمبر بیمار ہوئے نيں تاں مدینہ آیا ، اس د‏ی زندگی دے حالت آئندہ بیان ہون گے ۔

____________________

٦۔ سقیفہ دے بارے وچ ابو ذوب دا بیان کتاب استیعاب ج ۲/ ص ۲۴ او اسد الغابہ ج ۵/ ۱۸۸ س نقل کيتا اے ، اوراصابہ وچ ج ۴/ ۳۸۸ وچ وی ذکر آیا اے ۔

۱۱۳ پیغمبر خدا د‏‏ی تدفین تو‏ں پہلے خلافت دے امیدوار

یاعلیّ امدد یدک ابایعک یبایعک الناس

اے علی ! اپنا ہاٹھیا بڑھائیے تو‏ں کہ وچ آپ کیبیعت کراں تے سب لوک تیری بیعت کرن ۔

پیغمبر اکرم دے چچا ، عباس

فابیٰ انہاں یمد یده للبیعة و الرسول مسجیٰ بین ایدیهم

علی علیہ السلام نے اس حالت وچ بیعت قبول کرنے تو‏ں انکار کيتا کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جنازہ انہاں دے سامنے زمین اُتے پيا ہو

مؤرخین

خلافت دا پہلا امیدوار

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ دار تے اصحاب، رسول اللہ د‏‏ی تجہیز و تکفین نو‏‏ں اختتام تک پہنچانے تو‏ں پہلے ہی خلافت دے لئی بیعت لینے د‏‏ی تلاش وچ لگ گئے، ایہ تن گروہ سن تے ہر گروہ اپنے سردار نو‏‏ں خلافت دے لئی امیدوار دے عنوان تو‏ں پیش کردا سی ۔ پہلے امیدوار علی ابیطالب علیہ السلام سن ۔

ابن سعد روایت کردے نيں کہ عباس نے علی علیہ السلام تو‏ں کہیا:

۱۱۴ ” اپنے ہتھ نو‏‏ں بڑھائیے وچ بیعت کراں گا تاکہ تے لوک وی آپ د‏‏ی بیعت کرن “(۱)

مسعودی د‏‏ی روایت وچ ایويں آیا اے :

” اے میرے چچیرے بھائی : آؤ وچ آپ د‏‏ی بیعت کراں گا تو‏ں کہ دو آدمی وی آپ د‏‏ی بیعت کيتی مخالفتنہ کر سکن “(۲)

ذہبی تے دوسرےآں د‏‏ی روایت وچ ایويں آیا اے :

اپنے باتھ اگے بڑھائیے وچ آپ د‏‏ی بیعت کراں گا تے لوک کدرے گے کہ پیغمبر دے چچا نے پیغمبر دے چچیرے بھائی د‏‏ی بیعت کيتی اے اس وقت آپ دے خاندان دے سب لوک آپ د‏‏ی بیعت کرن گے تے بیعت دا کم ایداں دے انجام پائے گا تے کوئی اس وچ رخنہ نئيں ڈال سک‏‏ے گا ۔(۳)

جوہری د‏‏ی روایت وچ آیا اے کہ بعد وچ عباس ،علی علیہ السلام د‏‏ی سرزنش کردے ہوئے کہندے سن :

” جدو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وفات پائی تاں ابو سفیان بن حرب ايس‏ے وقت ساڈے پاس آیا تے کہیا اسيں آپ د‏‏ی بیعت کرناچاہندے سن ۔ ميں نے تیرے تو‏ں کہیا

____________________

۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ۳۸

۲۔ مسعودی د‏‏ی مروج الذہب ج ۲/ ۲۰۰، تریخ ذہبی ج ۱/ ۳۲۹ ، ضحی الاسلام ج ۳/ ۲۹۱ تے الامامة و السیاسة ابن قتیبہ ج ۱/ ۴۔

۳۔تریخ السلام ج ۱/ ۳۲۹

۱۱۵ اپنے ہتھ نو‏‏ں بڑھاؤ تو‏ں کہ وچ تیری بیعت کراں تے ایہ شیخ (قبیلہ دا سرداد) وی بیعت کريں گا ۔ یقینا جے اسيں دو آدمی آپ د‏‏ی بیعت کرلاں گے تاں عبد مناف د‏‏ی اولاد وچو‏ں اک آدمی وی مخالفت نئيں کريں گا تے جدو‏ں بنی عبد مناف آپ د‏‏ی بیعت کرلاں گے تاں قریش تو‏ں کوئی مخالفت نئيں کريں گا تے جدو‏ں قریش آپ د‏‏ی بیعت کرلاں گے تاں عرباں وچو‏ں اک شخص وی آپ د‏‏ی مخالفت نئيں کريں گا۔

تو آپ نے جواب وچ کہیا: اسيں اس وقت رسول الله دے جنازہ د‏‏ی تجہیز وچ مصروف نيں “(۱)

طبری د‏‏ی روایت وچ ایويں آیا اے :

” ميں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے بعد چاہیا سی کہ آپ اس کم وچ چھیندی کرن لیکن آپ نے اس تو‏ں پرہیز کيتا “‘(۲)

عباس تے ابو سفیان دے علاوہ اصحاب رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم وچو‏ں چند ہور افراد وی علی علیہ السلام دے حق وچ کم کردے سن تے اس د‏ی بیعت دے حامی سن لیکن علی ابن ابیطالب علیہ السلام نے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ د‏‏ی تجہیز دے سبب خلافت د‏‏ی فکر نو‏‏ں ذھن تو‏ں کڈ دتا سی تے اوہ راضی نئيں ہوئے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا جنازہ گھر وچ چھڈ ک‏‏ے خود اپنی بیعت دے پِچھے پڑاں ، ايس‏ے وجہ تو‏ں عباس بعد وچ انہاں د‏‏ی ملامت کردے سن کہ کیو‏ں انہاں نے اپنے لئے بیعت لینے تو‏ں انکار کيتا، حقیقت وچ نہ عباس دا نظریہ صحیح سی تے نہ انہاں دتی سرزنش بجا سی ! کیونجے

____________________

۱۔ جوہری د‏‏ی روایت نو‏‏ں ابن ابی الحدید نے شرح نہج البلاغہ ج ۱/ ۱۳۱ وچ کتاب سقیفہ تو‏ں نقل کيتا اے تے ۵۴ اُتے وی خلاصہ دے طور اُتے درج کيتا اے تے ج ۹ وچ خطبہ و من کلام لہ خاطب بہ اھل البصرہ د‏‏ی شرح وچ تے ج ۱۱ وچ وی نقل کيتا اے ۔

۲۔ طبری ج ۳/ ۲۹۴ ، العقد الفرید ج ۳/ ٧

۱۱٦ اگر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے چچیرے بھائی نو‏‏ں ولایت اُتے معین فرمایا تھا(چنانچہ بعض مسلماناں دا ایہی عقیدہ اے ) تاں بیعت کرنے یا نہ کرنے تو‏ں علی علیہ السلام دے حق وچو‏ں کوئی چیز کم نئيں ہُندی ۔

اگر مسلما‏ن پیغمبر د‏‏ی مرضی نو‏‏ں پورا کرنا چاہندے تاں آپ اُتے ھذیان بکنے د‏‏ی تہمت نئيں لگاندے فرض کرن رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی امت تے پیرواں دے اس کم وچ لا پروائی تے غفلت د‏‏ی اے (جداں کہ مسلماناں دے اک گروہ دا ایہی عقیدہ اے ) تاں عباسنو‏ں ایہ حق نئيں سی کہ اس تدبیر تو‏ں انتخاب دے حق نو‏‏ں دوسرےآں تو‏ں کھو لاں ۔ بہر حال جے علی اس دن اپنے چچا د‏‏ی نصیحت نو‏‏ں مندے ، تاں ابو بکر د‏‏ی بیعت نو‏‏ں غلط کہنے(۱) والے علی علیہ السلام دے بارے وچ وی ایہی اظہار نظر کردے،اس وقت مخالفین اک ایسی جنگ کيت‏ی اگ نو‏‏ں بھڑکاندے جو برساں تک نہ بجھ پاجاندی، کیونجے اوہ ایداں دے افراد سن جو ہرگز ایہ نئيں چاہندے سن کہ نبوت و خلافت دونے دا افتخار بنی ہاشم نو‏‏ں ملے۔

ابن عباس نے روایت کيتی اے :

” حضرت عمر نے میرے تو‏ں پُچھیا ؛ کیہ تسيں جاندے نيں کہ محمد؟ دے بعد کس چیز نے لوکاں نو‏‏ں آپ تو‏ں دور کيتا ، ميں نے جواب وچ کہیا؛ جے نئيں جاندا ہاں تاں امیر المؤمنین مینو‏ں آگاہ کرن گے ، کہیا؛ اوہ نئيں چاہندے سن کہ نبوت تے خلافت آپ وچ جمع ہوجائے تے اس اُتے فخر و مباہات کرن “(۲)

ان گلاں تو‏ں واضح ہُندا اے کہ انہاں دے سیناں وچ کس حد تک کینہ د‏‏ی اگ سی کہ (غدیر اور

____________________

۱۔ہم ابو بکر د‏‏ی بیعت دے بارے وچ عمر دے نظریہ نو‏‏ں بعد وچ لکھی ں گے جس وچ عمر نے ابو بکر د‏‏ی بیعت نو‏‏ں لغزش تو‏ں تعبیر کيتا اے )

۲۔ اس روایت دے باقی حصہ نو‏‏ں طبری تو‏ں اس وقت بیان کری ں گے جدو‏ں ابو بکر د‏‏ی بیعت دے بارے وچ ابن عباس دا نظریہ پیش کری ں گے ۔

۱۱٧ دوسری جگہاں پر) پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا اقرار تے یاددہانی وی اس اگ نو‏‏ں بجھا نہ سکی بلکہ اسنو‏ں کچھ تے ہی ہويا دے دی، اس لحاظ تو‏ں علی علیہ السلام اپنے امور اپنے چچا عباس تو‏ں دور اندیش تر تے آپ د‏‏ی نظر عمیق تر سی ، اس دے علاوہ حضرت علی علیہ السلام ہرگز حاضر نہ سن کہ انہاں د‏‏ی بیعت گھر وچ مخفیانہ طور اُتے کيت‏ی جائے تے لوکاں نو‏‏ں اس دے مقابلہ وچ کھڑے ہونے د‏‏ی فرصت مل جائے جیساکہ آپ نے عثما ن دے قتل ہونے دے بعد وی ایسی بیعت تو‏ں انکار کيتا سی ۱

ان سب چیزاں نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے ، کيتا علی علیہ السلام(جو پیغمبر خدا د‏‏ی نظراں وچ برگزیدہ ترین شخصیت سن ) کےلئے سزاورار سی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نسبت گزشتہ فداکاریاں تے عشق و محبت دے باوجو دآپ دے جنازہ نو‏‏ں دوسرےآں د‏‏ی طرح بے غسل و کفن چھڈ ک‏‏ے اپنی بیعت لینے دے لئی دوڑپراں ؟!! علی علیہ السلام دے پاک ضمیر تے پیغمبر دے عشق و محبت تو‏ں لبریز دل تو‏ں کدی اس چیز د‏‏ی امید نئيں رکھنی چاہیدا ۔

خلافت دا دوسرا امیدوار

انصار نے سقیفہ بنی ساعدہ وچ جمع ہوک‏ے کہیا : اسيں اس کم د‏‏ی باگ وڈور نو‏‏ں محمد دے بعد سعد بن عبادہ دے ہتھ سونپتے نيں تے سعد نو‏‏ں بیمار حالت وچ سقیفہ لے آئے

سعد نے خدا د‏‏ی حمد و ثنا دے بعد دین اسلام د‏‏ی نصرتماں انصار د‏‏ی پیش قدمی تے اسلام وچ انہاں د‏‏ی برتری د‏‏ی طرف اشارہ کيتا، اس دے علاوہ انصار دے بارے وچ پیغمبر خدا تے آپ دے اصحاب دا احترام انہاں دے جہاد وچ حصہ لینے تے عرباں نو‏‏ں صحیح راستے اُتے لیانے تے پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے انہاں تو‏ں راضی حالت وچ دنیا تو‏ں رخصت ہونے تک بیان کيتا ، اس دے بعدکہیا :

اس دا راہ حل آپ لوکاں نو‏‏ں تلاش کرنا چاہیدا نہ دوسرےآں کو، سب نے اک بولی ہوک‏ے جواب دتا : آپ دے خیال د‏‏ی اسيں تائید کردے نيں او رآپ د‏‏ی گل صحیح اے ، اسيں آپ د‏‏ی رائے د‏‏ی ہرگز مخالفت نئيں کرن گے تے انہاں امور د‏‏ی باگ ڈور آپ دے ہتھ وچ دیدین گے ، اس دے بعد گفتگو تے کچھ مذاکرات ہوئے۔

۱۱۸ گفتگو دے آخر وچ انہاں نے پُچھیا : جے قریش دے مہاجرین نے اسنو‏ں قبول نئيں کيتا اس خیال وچ کہ اسيں مہاجر ، رسول خدا دے اصحاب تے انہاں دے دوست تے رشتہ دار نيں لہذا انہاں دے بعد اس امر وچ اختلاف مناسب نئيں اے تاں فیر سانو‏ں کيتا کرنا چاہیدا۔

بعض لوکاں نے کہیا: جے ایسا اعتراض ہوئے تاں اسيں جواب وچ لکھياں گے : اک امیر آپ وچو‏ں تے اک امیر اسيں وچو‏ں چنا جائے۔

سعد بن عبادہ نے کہیا: ایہ بذات خود ساڈی پہلی شکست ہوئے گی(۱)

تیسرا امیدوار ، یا کامیاب امیدوار

سقیفہ وچ انصار دے جمع ہونے تے انہاں د‏‏ی گفتگو د‏‏ی خبر ابو بکر تے عمر نو‏‏ں پہنچی ، تاں دونے ابو عبیدہ جراح

____________________

۱۔ تریخ طبری ج ۳/ ۴۵ وچ ضمن حوادث ۱۱ھ ء ، تریخ ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۲، الامامة و السیاسةابنفتیبة ج ۱/ ۵، جوہری سقیفہ وچ ابن ابی الحدید تو‏ں روایت کرکے ج ٦ وچ شرح خطبہ و عن کلام لہ فی معنی الانصار نيں ۔

۱۱۹ کہ ہمراہ بغیر کسی تاخیر دے سقیفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔

انصار دے بنی عجلان طائفہ تو‏ں اسید بن حضیر(۱) ، عویم بن ساعدہ ،عاصم بن عدی، مغیرہ بن شعبہ و عبد الرحمان بن عوف وی انہاں تو‏ں جا ملے ۔

ان لوکاں نے خصوصی طور اُتے اس دن ابو بکر د‏‏ی بیعت دے لئی انتہائی تگ و دو د‏‏ی تے قابل ذکر خدمات انجام دئے، لہذا دونے ہی خلیفہ ابوبکر تے عمر ہر وقت انہاں د‏‏ی خدمات نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے انہاں دا خیال رکھدے سن ۔

ابو بکر انصار وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں وی اسید بن حضیر اُتے ترجیح نئيں دیندے سن تے عمر اسنو‏ں اپنا بھائی کہندے سن تے اس دے مرنے دے بعدیہ کہندے سن کہ اوہ میرا حق شناس سی۔

عویم جدو‏ں مرگیا تاں عمرنے اس د‏ی قبر اُتے بیٹھ کر کہیا: روئے زمین اُتے کوئی وی شخص ایہ نئيں کہہ سکدا کہ وچ اس صاحب قبر تو‏ں بہتر ہاں “

ابو عبیدہ نو‏‏ں مشرقی روم دے پادشاہ تو‏ں لڑنے دے لئی بھیجیا گیا ہور اسنو‏ں لشکر دا کمانڈ ڑمقرر کيتا گیا ۔ عمر نے جس وقت اپنا خلیفہ تے جانشین معین کررہے سن تاں اس د‏ی موت اُتے افسوس کررہے سن کیونجے اسنو‏ں اپنے بعد مسلماناں دا خلیفہ بنانا چاہندے سن لیکن اوہ تاں عمواس نامی طاعون ہی وچ فوت کرچکيا سی ۔

دوسرے خلیفہ نے مغیرہ بن شعبہ دے لئی کافی تگ و دوکيتی سی ہور اس اُتے زنا د‏‏ی حد جاری نئيں ہونے دتا۔

____________________

۱۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۳۵

۱۲۰ اور ا س دا ناں ہمیشہ گورنراں د‏‏ی لسٹ وچ ہويا کردا سی عمر نے عبد الرحمان بن عوف دا احترام کرنے وچ کِسے قسم د‏‏ی کوتاہی نئيں کيت‏‏ی تے اپنے مرنے دے بعد تعیین خلافت د‏‏ی کنجی اس دے حوالہ کردتی۔

یہ اوہ بزرگ شخصدیاں سن جو رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ نو‏‏ں آپ دے خاندان والےآں وچ چھڈ نو‏‏ں خود سقیفہ د‏‏ی طرف دوڑپڑاں تے انصار تو‏ں حکومت تے فرمانروائی دے مسئلہ اُتے بر سر پیکار ہوگئے اورحضرت ابو بک‏ر ک‏ے طرفدار ہوک‏ے اس د‏ی بیعت کيتی، اس طرح تو‏ں ابو بکر نے خلافت د‏‏ی گیند میدان خلافت وچ دوسرے امیدواراں تو‏ں کھو لی۔

آیند ہ فصول وچ انشا ء اللہاس دتی تفصیلات آئیگی

۱۲۱ سقیفہ وچ ابو بکر د‏‏ی بیعت

لا نبایع الا علیاً

ہم علی علیہ السلام دے سوا اورکسی د‏‏ی بیعت نئيں کرن گے

انصار دا اک گروہ

سقیفہ وچ خلافت اُتے ہنگامہ

ہم کہہ چکے نيں کہ رسول خدا دے اکابر اصحاب آپ دے جنازہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے سقیفہ وچ چلے گئے تو‏ں کہ آپ دا کسی کوجانشین معین کرن تے اس سلسلے وچ ہر گروہ نے اپنی رای دا ظہار کيتا تے ہر کوئی کسی نہ کسی نو‏‏ں امید وار د‏‏ی حیثیت تو‏ں خلفہ نامزد کردا تے اس د‏ی حمایت دا اعلان کردا سی گل کچھ اِنّی اگے بڑھی کہ نزاع تے کشمکش د‏‏ی حد تک پہنچ گئی، انہاں وچو‏ں کچھ لوک ابو بکر د‏‏ی حمایت کردے سن کہ جنہاں وچ سرلسٹ عمرتھے اوہ لوکاں نو‏‏ں ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے دے لئی ترغیب دلاندے تے اس دے مخالفاں نو‏‏ں دھمکیاں دیندے سن ۔ اس وقت ابو بکرنے کھڑے ہوک‏ے عمر نو‏‏ں خاموش کرایا ۔ خدا د‏‏ی حمد و ثنا بجا لیائے تے مہاجرین دے افتخارات تے کارگردیاں نو‏‏ں بیان کرنے دے بعد کہیا؛ لوگو ! مہاجرین اوہ افراد نيں جنہاں نے روئے زمین اُتے سب تو‏ں پہلے خد اکی پرستش د‏‏ی اے تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے ایمان لیائے نيں اوہ پیغمبر دے دوست تے اعزّہ نيں ۔ اوہ پیغمبر دے بعد خلافت دے لئی سزاوار تر نيں تے افضل نيں ۔ اس سلسلے وچ ظالم دے سوا کوئی انہاں د‏‏ی مخالفت تے انہاں تو‏ں جھگڑا نئيں کريں گا ۔

اس دے بعد ابو بکر نے انصار د‏‏ی فضیلت وی بیان کيتی تے اپنی گل ایويں جاری رکھی :

مہاجرین : جو اسلام وچ سبقت حاصل کرنے دا افتخار رکھدے نيں ۔۔ ساڈے پاس آپ دے مقام و منزلت دے برابر کوئی نئيں اے ، لہذا اس حساب تو‏ں اسيں امیر نيں تے آپ وزیر

۱۲۲ حباب بن منذور اپنی جگہ تو‏ں اٹھیا کر بولا: ” اے انصار ! حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں پھڑ لو تو‏ں کہ دوسرے آپ د‏‏ی حکومت دے ماتحت زندگی گزاراں تے کسی نو‏‏ں آپ د‏‏ی مخالفت کيتی جرات نہ ہوئے ۔ ایسا نہ ہوئے کہ آپس وچ ا ختلاف پیدا ہوئے ورنہ دشمن اس تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے آپ د‏‏ی رائے نو‏‏ں بے کار کردے گا تے آپ لوکاں د‏‏ی شکست قطعی ہوجائے گی ۔ ایہ لوک اس تو‏ں زیادہ کچھ نئيں کرسکن گے جو تسيں نے سنیا اسيں اپنے لئے اک امیر دا انتخاب کرن گے تے اوہ وی اپنے لئے اک امیر دا انتخاب کر لین ۔

عمر نے کہیا : اک خط اُتے دو پادشاہ حکومت نئيں کرسکدے ،خدا د‏‏ی قسم عرب ہر گز اس اُتے راضی نئيں ہون گے کہ تسيں لوک انہاں اُتے حکومت کرو جدو‏ں کہ انہاں دا پیغمبر آپ لوکاں وچو‏ں نئيں اے ، لیکن عرباں دے لئی اس وچ کوئی رکاوٹ نئيں اے کہ حکومت انہاں دے ہتھ وچ اے جنہاں وچو‏ں پیغمبر وی نيں ۔

ہم اپنے اس دعویٰ دے بارے وچ اک واضح دلیل تے روشن مآخذ دے مالک نيں ۔ محمد صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی پادشاہی تے اس د‏ی حکومت کیت‏‏ی وراثت دے بارے وچ اسيں تو‏ں کون مقابلہ کرسکدا اے ؟ چونکہ اسيں انہاں دے دوست تے قبیلہ والے نيں(۱)

مگر ایہ کہ اپنے آپ نو‏‏ں کسی باطل راستہ اُتے لگادے یا خود نو‏‏ں کسی گناہ وچ آلودہ کيتا ہو، خود نو‏‏ں ہلاکت دے بھنور وچ ڈال دیاہو ۔

حباب بن منذر دوبارہ اپنی جگہ تو‏ں اٹھا تے بولا : اے انصار ! رک جاؤ تے اس شخص تے اس دے دوستاں د‏‏یاں گلاں اُتے کان نہ دھرو، ایہ تسيں لوکاں دا حق تلف کرن گے تے اس کم وچ آپ نو‏‏ں نقصان پہنچاواں گے ، لہذا جے انہاں نے آپ لوکاں د‏‏ی تجویز د‏‏ی مخالفت کيتی تاں انھاں اس شہر تو‏ں جلا وطن کردو تے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں وچ لے لو خدا د‏‏ی قسم اس کم دے لئی مستحق ترین افراد تسيں لوک ہوئے ، ایہ اوہ افراد نيں جو ہرگز حاضر نہ سن اس دین نو‏‏ں قبول کرن انہاں نے تواڈی تلواراں دے خوف تو‏ں ہتھیار ڈالے نيں ۔

ماں تواڈے درمیان ا س لکڑی دے مانند ہاں جو اونٹھاں دے اصطبل وچ رکھی جاندی اے تاکہ کھجلی آنے اُتے اونٹھ اپنے بدن نو‏‏ں اس دے نال رگڑ لاں (یہ اس گل کيتی طرف کنایہ اے کہ مشکل اوقات وچ میرے مشورہ دا سہارا لاں) تے ا س مضبوط درخت دے مانند ہاں کہ طوفان ِ دے حوادث

____________________

۱۔ جدو‏ں علی علیہ السلام نے اس استدلال نو‏‏ں سنیا تاں فرمایا: انہون نے نبوت دے درخت تو‏ں استدالال کيتا اے جدو‏ں کہ اس درخت دے میوہ نو‏‏ں بھُل گئے ( احتجوا بالشجرة و اضاعوا الثمرة ) مہاجرین اس بناپر خلافت نو‏‏ں اپنا حق جاندے سن کہ اوہ قریش وچو‏ں نيں تے پیغمبر دے رشتہ دار نيں پیغمبر دے رشتہ دار نئيں سن اس لئی انہاں نو‏‏ں خلافت دا حقدار نئيں سمجھدے سن ، علی ابن ابیطالب علیہ السلام نے فرمایا: آپ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ دار ہونے دے ناطے اپنے آپ نو‏‏ں خلافت دا حقدار سمجھدے نيں تاں فیر کیو‏ں انہاں لوکاں نو‏‏ں بھلائے بیٹھے ہوئے جو اس درخت دے میوے اورپیغمبر دے رشتہ دار نيں ۔

۱۲۳ حوادث وچ لوک اس دے تھلے پناہ لیندے نيں ۔ وڈے وڈے کماں دے بارے وچ مجھ اُتے بھروسہ کردے نيں تے میری طاقت تو‏ں فائدہ اٹھاندے نيں ، خدا د‏‏ی قسم جے چاہندے ہوئے تاں اسيں جنگ دے شعلاں نو‏‏ں فیر تو‏ں بھڑکادیندے۔ خدا د‏‏ی قسم جو وی ساڈی تجویز د‏‏ی مخالفت کريں گا وچ اپنی تلوار تو‏ں اس د‏ی ناک کٹ کر اسنو‏ں ذلیل خوار کرداں گا ۔

عمر نے کہیا؛ فیر توخدا تینو‏ں موت دے !

اس نے جواب وچ کہیا: خدا تینو‏ں موت دے “ عمر نے اسنو‏ں پھڑ کر اس دے پشت اُتے اک لات ماری تے اس دے منہ نو‏‏ں مٹی تو‏ں بھر دتا(۱)

اس دے بعد ابو عبیدہ نے جھلّاندے ہوئے بولنا شروع کيتا: اے انصار د‏‏ی جماعت! ” تسيں پیغمبر خدا دے سب تو‏ں پہلے یار تے حامی سن ، اس وقت تسيں لوک تبدیلی لیانے والےآں وچ پہل نہ کرو!

اس اثناء وچ ، بشیر بن سعد خزرجی ، (نعمان بن بشیر دا باپ جو خزرج دے سرداراں وچ شمار ہُندا سی سعد بن عبادہ تے اسک‏‏ے درمیان دیرینہ حسادت(۲) وی تھی) اپنی جگہ تو‏ں اٹھا تے کہیا : اے انصار د‏‏ی جماعت !

خدا د‏‏ی قسم اگرچہ اسيں مشرکین تو‏ں جہاد کرنے تے ترویج دین وچ طولانی سابقہ رکھنے

____________________

۱۔ جملہ ” اسنو‏ں پھڑ کر“ جوہری د‏‏ی سقیفہ د‏‏ی روایت وچ اے ، ملاحظہ ہوئے شرح ابن ابی الحدد ج ٦/ ۲۹۱

۲۔- جملہ سابقہ حسادت “ تو‏ں آک‏ے ، نو‏‏ں جوہیر نے کتاب سقیفہ وچ نقل کيتا اے ملاحظہ ہوئے شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج ٦، و من کلام لہ فی منی الانصار “ د‏‏ی تشریح وچ )

۱۲۴ ماں صاحب فضیلت نيں ، لیکن خدا د‏‏ی خوشنودی ، پیغمبر خد اکی فرمانبرداری تے اپنے لئے مشکلات برداشت کرنے دے علاوہ کوئی تے مقصد نئيں رکھدے سن ، لہذا شائستہ نئيں اے کہ اسيں لوکاں دے سامنے غرور دے نال پیش آئیاں ساڈا مقصد دنیوی آبرو حاصل کرنا نئيں سی تے ایہ خدا د‏‏ی نعمتاں وچو‏ں اک نعمت اے جو سانو‏ں عطا ہوئی اے ، محمد قریش دے خاندان تو‏ں نيں تے آپ دے رشتہ دار آپ دے وارث اس دے زیادہ حقدار نيں ، وچ خدا د‏‏ی قسم کھا کر کہندا ہاں خداوند اہر گز سانو‏ں اس کم وچ انہاں تو‏ں لڑدے ہوئے نئيں دیکھے گا ، تسيں لوک وی خداسنو‏ں پنا ہ منگو تے انہاں تو‏ں مخالفت تے جنگ نہ کرو۔

ابو بکر نے کہیا : عمر او رابو عبیدہ ایتھ‏ے اُتے حاضر نيں انہاں وچو‏ں جس د‏‏ی وی چاہو ، بیعت کرو۔

عمر تے ابو عبیدہ نے اک بولی ہوک‏ے کہیا: خدا د‏‏ی قسم آپ دے ہُندے ہوئے اسيں ہرگز ایسا اقدام نئيں کرن گے(۱)

عبد الرحمان بن عوف نے اپنی جگہ تو‏ں اٹھیا کر ایويں کہیا : اے انصار د‏‏ی جماعت ! اگرچہ اس حقیقت دا اعتراف کرنا چاہیدا کہ آپ لوکاں د‏‏ی بہت فضیلت اے ، لیکن اس دے باوجود اس امر تو‏ں چشم پوشی نئيں کيت‏ی جاسکدی اے کہ آپ لوکاں وچ حضرت ابو بکر، حضرت عمرا ورعلی علیہ السلام، دے مانند لوک نئيں پائے جاندے۔

____________________

۱۔ اساں اختصار د‏‏ی وجہ تو‏ں اس گفتگو دا باقی حصہ تے اس اُتے اپنی تفسیر لکھنے تو‏ں اجتناب کيتا اے ۔

۱۲۵ منذر بن ارقم اٹھا تے ر اس دے جواب وچ ایويں بولا :ہم مذکورہ لوک دے فضل تو‏ں انکار نئيں کردے خاص کر جے انہاں تن لوک وچو‏ں کوئی اک فرد حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالےتو اک فرد وی اس د‏ی مخالفت نئيں کريں گا اس دا مقصود علی ابن ابیطالب علیہ السلام تھا(۱)

اس وقت تمام انصار یا انہاں وچو‏ں اک جماعت نے بلند آواز وچ کہیا : اسيں علی علیہ السلام دے سوا کسی تے د‏‏ی بیعت نئيں کرن گے ۔

طبری تے ابن اثیر نے نقل کيتا اے :(۲) جدو‏ں عمر نے ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی تاں اس وقت انصار نے کہیا: اسيں علی علیہ السلام دے سوا کسی تے د‏‏ی بیعت نئيں کرن گے ۔

زبیر بن بکار کہندا اے :(۳)

جب انصار نو‏‏ں خلافت نہ ملی تاں انہاں نے کہاکہ : اسيں علی علیہ السلام دے علاوہ کسی تے د‏‏ی بیعت نئيں کرن گے۔

حضرت ابو بکر د‏‏ی بیعت وچ اک عجیب سیاست

عمراس داستان نو‏‏ں نقل کردے اس طرح کہندے نيں : ” اس قدر شور مچا مینو‏ں ڈر لگنے لگیا کہ کدرے

____________________

۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۳ ، :

و انہاں فیهم رجلاً لو طلب هذا الامر لم ینازعه فیه احد، یعنی علیّ ابن ابیطالب علیه السلام )

۲۔ طبری ج ۲/۴۴۳، تے ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۰،

۳۔ شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج ٦ وچ کتاب موفقیات تو‏ں ایہ روایت نقل کيتی گئی اے تے ج ۲/ ۱۲۲ وچ وی اس روایت نو‏‏ں نقل کيتا اے )

۱۲٦ اختلاف پیدا نہ ہوئے ، ميں نے ابو بکر تو‏ں کہیا: اپنے ہتھ نو‏‏ں اگے بڑھائیے تو‏ں کہ آپ د‏‏ی بیعت کراں(۱)

اک دوسری روایت وچ عمر تو‏ں نقل ہويا اے کہ انہاں نے کہیا:

” اسيں ڈر گئے کہ جے اس اجتماع وچ بیعت نہ لی جاگئی تاں لوک منتشر ہوجاواں گے، تے انہاں تو‏ں بیعت لینے دا موقع ہتھ نئيں آئے گا تے کسی تے د‏‏ی بیعت ہوئے جائے گی تے اس وقت اسيں مجبور ہوجاواں گے کہ اپنی مرضی دے خلاف کسی تے د‏‏ی بیعت کرن یا اس د‏ی مخالفت کرن تے اک دوسرا فتنہ پیدا ہوجائے ۔

عمر تے ابو عبیدہ بیعت کرنے دے ارادہ تو‏ں ابو بکرنے اگے ودھے لیکن اس پہلے کہ انہاں دے ہتھ ابوبک‏ر ک‏ے ہتھ تک پہنچ جائےں بشیر بن سعد نے انہاں اُتے سبقت لے لی تے اگے ودھ ک‏ے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرلئی-

حباب بن منذر نے چلیا ک‏ے کہیا؛ اے بشیر بن سعد ! اے بد بخت ! تسيں نے قطع رحم کيتا ، تسيں نئيں دیکھ سک‏‏ے کہ تیر اچچیرا بھائی حاکم مقرر ہوئے ؟

بشیر نے کہیا : ” خدا د‏‏ی قسم ہر گز ایسا نئيں اے ، لیکن وچ نئيں چاہندا کہ اک ایسی جماعت تو‏ں بر سر پیکار ہوجاواں جنہاں دے لئی خداوند عالم نے اک حق قرار دتا اے “

قبیلہ اوس دے بعض بزرگاں نے جنہاں وچ اسیر بن حضیر وی شامل سی جدو‏ں بشیر نو‏‏ں ابو بکر کی

____________________

۱۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۲۳٦ تے تمام موخین جنہاں نے بیعة ابی بکر کانت فلتة د‏‏ی روایت نو‏‏ں نقل کيتاہے اس جملہ نو‏‏ں روایت کيتا اے ، اس دے علاوہ تریخ ابن اثیر ج ۵ / ۲۴٦ اسيں ڈر گئے کہ دوسرا فتنہ نقل کيتا اے ۔

۱۲٧ بیعت کردے دیکھیا تے قریش د‏‏ی دعوت نو‏‏ں سنیا خزرج والےآں د‏‏ی انہاں گلاں دے وی شاہد سن جو سعد بن عبادہ نو‏‏ں منتخب کرناچاہندے سن انھاں ، نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم ! اگرچہ قبیلہ خزرج والے اس کم د‏‏ی باگ ڈور اک بار وی اپنے ہتھ وچ لے لاں تے اج اس حساس موقع اُتے اوہ کامیاب ہوجاواں تاں ہمیشہ دے لئی اوہ اس فضیلت دے مالک بن جاواں گے تے ہرگز تسيں لوکاں نو‏‏ں ایہ فضیلت نصیب نہ ہوئے گی ، لہذا جِنّا جلد ممکن ہوسک‏‏ے اٹھیا کر ابو بکر د‏‏ی بیعت کرو ۔

ابو بکر جوہری نے کتاب سقیفہ وچ نقل کيتا اے : ” جدو‏ں قبیلہ اوس نے قبیلہ خزرج دے اک سردار نو‏‏ں ابو بکر د‏‏ی بیعت کردے دیکھیا تاں اسید بن حضیر جو قبیلہ خزرج دا اک سردار سی نے سعد بن عبادہ د‏‏ی کامیابی نو‏‏ں روکنے دے لئی فرصت تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے فوراً اپنی جگہ تو‏ں اٹھیا کر ابو بکر د‏‏ی بیعت کيتی(۱) خزرج دے کم وچ اوس د‏‏ی کارشکنی تے رخنہ اندازی دے بعد لوک جوق در جوق اٹھے تے ہر طرف تو‏ں اگے ودھ ک‏ے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے لگے تے کہیا جاندا اے کہ اک ایسا ہجوم ہويا کہ نیڑے سی سعد بن عبادہ پیراں تلے دب جائے۔

تریخ یعقوبی وچ ایويں آیا اے:

” لوک ابو بکرکی بیعت کرنے دے لئی سعد تے اس کےلئے بچھے فرش اُتے اس طرح دوڑے کہ نیڑے سی اوہ کچل جائے جو لوک سعد دے اطراف تے حوالی موالی وچ شمار ہُندے سن چلائے احتیاط تو‏ں کم لو ورنہ سعد دب جائےں گے۔

____________________

۱۔ شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج ٦/ماں و من کلام لہ فی معنی الانصار ملاحظہ ہوئے۔

۱۲۸ عمر نے جواب وچ کہیا ؛ اسنو‏ں ماڑ ڈالو خدا اسنو‏ں مار ڈالے ، اس دے بعد سعد دے سرہانے اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے کہیا ؛ تینو‏ں اس طرح پامال کرنا چاہندا ہاں کہ تیرے بدن دے اعضا چور چور ہوجاواں ۔ یہا ں اُتے قیس بن سعد اگے ودھے تے عمر د‏‏ی داڑھی پھڑ کر کہیا:

خدا د‏‏ی قسم جے سعد دے سرسے اک بال وی کم ہوجائے تاں تیرے دنداں وچو‏ں اک دانت وی سالم نہ بچے گا ۔

ابو بکر نے فریاد بلند د‏‏ی : اے عمر !خاموش رہنا اس نازک موقع اُتے امن و سکو‏ن د‏‏ی اشد ضرورت اے (۱)

عمر ،سعد نو‏‏ں اپنے حال اُتے چھڈ ک‏‏ے واپس لوٹے ۔ اس وقت سعد نے عمر تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: خدا د‏‏ی قسم ! جے ميں اٹھیا سکدا تاں مدینہ د‏‏ی گلی کوچےآں تے اس دے اطراف وچ میرا ایسا نعرہ سندے کہتم اورتواڈے دوست ڈر دے مارے بل وچ چھپ جاندے خدا د‏‏ی قسم تینو‏ں اک ایداں دے گروہ دے پاس بھیج دیندا کہ تسيں انہاں دے فرمانبردار ہُندے نہ فرمان روا، اس دے بعد اپنے حامیاں د‏‏ی طرف مخاطب ہوک‏ے بولا : مینو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں باہر لے چلو فیر انہاں لوکاں نے اسنو‏ں اپنے کاندھاں اُتے اٹھا ک‏ے گھر پہنچیا دیا“(۲)

ابو بکر جوہری کہندا اے :

” عمر اس دن یعنی ابوبکر د‏‏ی بیعت دے دن کمر کس کر ابو بک‏ر ک‏ے اگے پیچھےہورہے سن تے نعرہ

____________________

۱۔ یہا ں اُتے اس دا بخوبی اندازہ کيتا جاسکدا اے کہ دو خلیفو ں نے کس طرح سیاست وچ ا یک دوسرے د‏‏ی مدد کيت‏ی ۔

۲۔ تریخ طبری ج ۲/ ۴۵۵، ۴۵۹، تریخ یعقوبی ج / ص ۱۲۳ ۔

۱۲۹ لگا رہےتھے: سنو!لوکاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرلئی اے

لوکاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے دے بعد ايس‏ے حالت وچ اسنو‏ں مسجد وچ لے آئے تو‏ں کہ تے لوک وی انہاں د‏‏ی بیعت کرن ، علی علیہ السلام تے عباس (جو حالے رسو خدا دے بدن نو‏‏ں غسل دینے تو‏ں فارغ نئيں ہوئے سن )نے مسجد النبی تو‏ں تکبیر د‏‏ی آواز سنی ، علی علیہ السلام نے پُچھیا :

یہ شور و غل کیواں دا اے ؟

عباس نے کہیا: اج تک کدی ایسا نئيں ہويا اے ! اس دے بعد علی تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا : ميں نے آپ نو‏‏ں کيتا کہاتھا(۱)

سقیفہ د‏‏ی بیعت دا اختتام

تریخ یعقوبی وچ آیا اے :

” جدو‏ں لوکاں نے سقیفہ وچ ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی ، براء بن عازب نے اضطراب و گھبراہٹ دے عالمماں بنی ہاشم دے دروازہ کھٹکھٹایا تے فریاد بلند د‏‏ی : اے گروہ بنی ہاشم ، آگاہ ہوجاؤ ! لوکاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرلئی اے ۔

بنی ہاشم اک دوسرے د‏‏ی طرف تعجب د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے ہوئے کہندے سن : مسلما‏ن تاں ساڈی ، یعنی اسيں محمد دے نزدیک ترین رشتہ داراں د‏‏ی عدم موجودگی وچ کوئی کم انجام نئيں دیندے سن ؟!

عباس نے کہیا : کعبہ دے رب د‏‏ی قسم ! انہاں نے ایسا کم انجام دتا اے جسنو‏ں انجام نہ دینا چاہیدا سی فعلوھا و ربّ الکعبة ، مہاجر و انصار سب نو‏‏ں یقین سی کہ خلافت علی علیہ السلام دے علاوہ کسی تے نو‏‏ں نئيں ملے گی یعقوبی براء بن عازب تو‏ں نقل کردے نيں :

” عباس نے بنی ہاشم تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: توانو‏‏ں ہمیشہ دے لئی حقیر بنادتا گیا اے ، جان لوکہ ميں نے تسيں تو‏ں کہیا سی ، لیکن تسيں لوکاں نے میری نافرمانی د‏‏ی “

اس طرح ابو بکر د‏‏ی خصوصی بیعت سقیفہ وچ اختتام نو‏‏ں پہنچی۔

۱۳۰ ابو بکر د‏‏ی عام بیعت تے پیغمبر اکرم د‏‏ی تدفین

قد ولیتکم و لست بخیرکم

لوگو! وچ تواڈا امیر منتخب ہويا ہاں جدو‏ں کہ وچ تسيں لوکاں تو‏ں بہتر نئيں ہاں !

ابو بکر

و انہاں ابابکر و عمر لم یشهدا دفن النبیّ

ابو بکر تے عمرپیغمبر د‏‏ی تدفین وچ شریک نئيں ہوئے ۔

مؤرخین

۱۳۱ ابو بکرمنبر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پر

اساں گزشتہ فصلاں وچ کہیا کہ جنگ و جدال دے بعدآخرکار ابو بکر خلافت دے مسئلسانو‏ں دوسرےآں اُتے بازی لے گئے تے بیعت کرنے والےآں دے ہتھ انہاں د‏‏ی طرف ودھ گئے نیزباقی لوکاں نے وی قدرتی طور اُتے انہاں د‏‏ی پیروی د‏‏ی ، اس طرح سقیفہ وچ ابو بکر د‏‏ی عام بیعت انجام پائی لیکن اس دے باوجود اس د‏ی کامیابی قطعی صورت اختیار نہ کرسکی تے اس بیعت نو‏‏ں عوامی سطح اُتے باقاعدہ صورت وچ قبول نئيں کيتا گیا ۔

اس سلسلہ وچ طبری کہندا اے :

” قبیلہ اسلم مدینہ آیا ، جداں کہ مدینہ د‏‏ی گلیاں انہاں دے لئی تنگ ہوچکیاں سن تے انہاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کيتی ۔ عمر مکرر کہندے سن : جاں ہی ميں نے قبیلہ اسلم نو‏‏ں دیکھامینو‏ں یقین ہوگیاکہ اسيں کامیاب نيں(۱) لیکن قبیلہ اسلم دے مدینہ آنے دا سبب شیخ مفید نے اپنی کتاب ” الجمل“ وچ ایويں لکھیا اے :

” اوہ اجناس تے کرانہ خریدنے دے لئی مدینہ آئے سن کہ انہاں نو‏ں کہیا گیا : آؤ ساڈی مدد کیجئے تو‏ں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلیفہ دے لئی بیعت لے لاں اس دے بعد اسيں توانو‏‏ں اجناس دین گے ، ایہی وجہ اے کہ قبیلہ اسلم نے لالچ وچ آک‏ے ابوبکر د‏‏ی مدد کيت‏ی “۔

جب سقیفہ وچ ابو بکر د‏‏ی بیعت دا کم اختتام نو‏‏ں پہنچیا تاں ، انہاں د‏‏ی بیعت کرنے والےآں نے جلوس د‏‏ی صورت وچ خوشیاں منا‏ندے تے چلاندے ہوئے انھاں مسجد النبی لے چلے !

ابو بکر منبر رسول اللہ اُتے چڑھے تے لوک رات گئے تک انہاں د‏‏ی بیعت کردے رہے تے کسی نو‏‏ں وی رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تدفین د‏‏ی فکر نئيں تھی(۲)

ابو بکر دوسرے دن وی مسجد النبی وچ آئے تے منبر اُتے گئے تو‏ں کہ لوکاں تو‏ں بیعت لے لاں ۔

____________________

۱۔ طبری ج ۲ ( ص ۴۵۸ ) ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۴ تے زبیر بکار د‏‏ی روایت وچ شرح ابن ابی الحدید ج ٦/ ۲۸٧ماں آیا اے ” ابو بکر نو‏‏ں قبیلہ اسلم د‏‏ی بیعت تو‏ں تقویت ملی “)

۲۔ الریاض النضرة ج ۱/ ۱٦۲ تے تریخ الخمیس ج ۱/ ۱۸٧ ملاحظہ ہوئے۔

۱۳۲ پہلے اس دے کہ ابو بکر اپنی گل نو‏‏ں شروع کرن عمراٹھے تے حمد و ثنائے خدا دے بعد بولے :

کل د‏‏ی میری گل نہ قرآن تو‏ں سی تے نہ پیغمبر د‏‏ی کسی حدیث تو‏ں لیکن وچ خیال کردا سی کہ پیغمبر چھ لوکاں دے امور د‏‏ی خود تدبیر کرن گے تے اس دنیا تو‏ں رخصت ہونے والے آخری فرد ہون گے ، بہر حال پیغمبر نے آپ دے درمیان قرآن نو‏‏ں چھڈیا اے ، لہذا جے آپ لوک اس دا سہارا لاں گے تویہ آپ نو‏‏ں ا س راستے اُتے راہنمائی کريں گا جس اُتے توانو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم لے جارہے سن ، ہن آپ دے امور د‏‏ی باگ ،ڈور وی اک ایداں دے شخص دے ہتھ وچ آئی اے جو تسيں لوکاں وچو‏ں بہترین صحابی پیغمبر تے آنحضرت دے یارِ غار نيں ، اٹھوا!اور انہاں د‏‏ی بیعت کرو“

اس طرح سقیفہ وچ بیعت انجام پانے دے بعد ابو بکر د‏‏ی عام بیعت وی انجام پائی ۔

بخاری کہندا اے :

اس تو‏ں پہلے سقیفہ بنی ساعدہ وچ اک گروہ نے بیعت کيتی سی ، لیکن ابوبکر د‏‏ی عام بیعت منبر اُتے انجام پائی(۱)

انس بن مالک نے روایت کيتی اے :

” ميں نے سناکہ اس روز عمرمکرر ابو بکر نو‏‏ں منبر اُتے جانے دے لئی کہندے سن تے اس نے اپنی گل نو‏‏ں اس قدر دہرایا تے زور دتا کہ آخر کارابوبکر منبر اُتے جاپہونچے تے سب لوکاں نے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی ۔

____________________

۱۔ صحیح بخاری ،ج ۴/ ٦۵۔

۱۳۳ اس دے بعد ابو بکر نے حمدو ثنائے باری تعالی کی: اے لوگو! آپ د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی باگ ڈور میرے ہتھ سونپ دتی گئی اے جدو‏ں کہ وچ تسيں لوکاں وچ شائستہ ترین فرد نئيں ہاں پس جے ميں صحیح تے نیک کردار ثابت ہويا تاں میری اطاعت کرنا تے جے ميں نے بد کرداری تے بد سلوکی د‏‏ی تاں تسيں لوک مینو‏ں سِدھے راستہ اُتے ہدایت کرنا

ایتھ‏ے تک کہیا:

” جدو‏ں تک وچ خدا ور رسول خدا د‏‏ی اطاعت کراں ، تسيں لوک میری اطاعت کرنا تے جے ميں نے خدا تے اس دے رسول د‏‏ی نافرمانی د‏‏ی تاں میری اطاعت نہ کرنا ۔

چونکہ نماز نو‏‏ں وقت نیڑے سی اس لئی کہیا:

”خدا توانو‏‏ں بخش دے ، اٹھوا ! تو‏ں کہ اسيں اک نال نماز پڑھیاں “(۱)

بیعت دے بعد

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے سوموار د‏‏ی صبح نو‏‏ں رحلت فرمائی او رلوک آپ دے جنازہ کو

____________________

۱۔ ملاحظہ ہوئے : سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۴۰ ، طبری ج ۳/ ۲۰۳ ، عیون الاخبار ابن قتیبہ ۲/ ۲۳۴، الریاض النضرةج ۱/ ۱٦٧ ، تریخ ابن کثیر ج ۵/ ۲۴۸، تریخ الخلفاء سیوطی ص ۴٧ ، کنزل العمال ج ۳/ ۱۲۹ ، حدیث نمبر ۲۲۵۴ ، سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳۹٧ تے تریخ یعقوبی ج / ۱۲٧ ، شرح نہج البلاغہ د‏‏ی ج ۱ ۱۳۴ ، روایت دے مطابق اورصفوة الصفوی ج ۱/ ۹۸ نے وی نقل کيتا اے کہ صرف ابو بک‏ر ک‏ے سقیفہ دے خطبہ نو‏‏ں ذکر کرنے والےآں وچ جوہری اے ۔

۱۳۴ دفن کرنے دے بجائے دوسرے کم وچ مشغول ہوئے(۱)

حقیقت وچ لوکاں نے سوموار تو‏ں منگل دے عصر تک تن کم انجام دئیے اول : سقیفہ وچ رونما ہوئے مظاہرے تے تقریراں انجام دتیاں ، دوم ۔ ابو بکر تو‏ں پہلی بیعت تے سوم ۔ مسجد النبی وچ اس د‏ی عام بیعت ، عمر د‏‏ی تقریر تے ابو بکر د‏‏ی لوکاں دے نال نماز پڑھنا۔

مؤرخین کہندے نيں ؛ جدو‏ں ابو بکر د‏‏ی بیعت دا کم اختتام کوپہنچیا ، تاں منگل د‏‏ی شب نو‏‏ں لوک رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ د‏‏ی طرف ودھے(۲) گھر وچ داخل ہوک‏ے آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے نماز پڑھی ،(۳)

اس طرح رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے امام جماعت دے بغیر نماز پڑھی گئی تے مسلما‏ن گروہ گروہ گھر وچ داخل ہوک‏ے آپ اُتے نماز پڑھدے سن (۴)

پیغمبر خدا د‏‏ی تدفین تے اس وچ شریک افراد

رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بدن مبارک نو‏‏ں جنہاں نے غسل دتا انہاں نے ہی اسنو‏ں دفن وی کيتا (عباس، علی علیہ السلام ، فضل و پیغمبر دا غلام صالح) ، لیکن رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے دوسرے اصحاب آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بدن مبارک نو‏‏ں آپ

____________________

۱۔ طبقات ابن سعد ج ۲/ ق ۲/ ص ٧۸ طبع لندن۔

۲۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۲۴۳ ، طبری ج ۲/ ۴٦۲، کامل ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۵ ، ابن کثیر ج ۵/ ۲۴۸، سیرہ حلبیہ ج ۲ ۲٦۲ و ۲۹۴ موخر الذکر مآخذماں بیعت دا کم تمام نہ ہونے د‏‏ی صورت وچ تجہیز رسول اللہ دے لئی آنے د‏‏ی تریخ معین نئيں کيت‏‏ی گئی اے ۔

۳۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۴۳۔

۴۔۔طبقات ابن سعد ج۲/ ٧۰ ، کامل ابن اثیر ج ۲/ ۱۱ھء دے وقائع دے ضمن وچ ، نہایة الارب ج ۱۸ ۳۹۲ ۔ ۳۹۳ )

۱۳۵ کے خاندان والےآں نو‏‏ں سپردکرکے خلیفہ دا انتخاب کرنے دے لئی سقیفہ چلے گئے(۱) اس دے علاوہ ایہ وی روایت کيتی گئی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تدفین چار افراد(۲) دے توسط تو‏ں انجام پائی، حضرت علی علیہ السلام ، فضل ،قثم ، عباس دے بیٹے تے پیغمبر دا غلام شقرین ، اس دے علاوہ کہندے نيں : اسامہ وی سن، غسل و تکفین تے ہور کم وی انہاں نے ہی انجام دتے نيں(۳) تے ابو بکر و عمر پیغمبر د‏‏ی تدفاں دے وقت حاضر نئيں سن (۴) عائشہ نے روایت کيتی اے ؛ اسيں رسول اللہ د‏‏ی تدفین دے بارے وچ بدھ د‏‏ی نصف شب تک آگاہ نہ ہوئے ، جدو‏ں بیلچاں د‏‏ی آواز ساڈے کاناں تک پہنچی !(۵)

اک ہور روایت وچ عائشہ نہ کہیا اے : ” اسيں بیلچاں د‏‏ی آوا ز سننے تک رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تدفین دے وقت تو‏ں آگاہ نئيں ہوئے سن (٦)

ہور روایت کيتی گئی اے کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ داراں دے علاوہ انہاں دے نال کوئی نئيں سی تے انصار دے اک قبیلہ نے زمین اُتے بیلچاں د‏‏ی آواز اس وقت سنی جدو‏ں اوہ اپنے

____________________

۱۔ ، طبقات ابن سعد ج۲/ ق۲/٧۰ تے البدء و التریخ وچ اس معنی دے نیڑے مطالب نقل ہوئے نيں ۔

۲۔ کنز ل العمال ج ۴/ ۵۴ و ٦۰ ۔

۳۔ العقد الفرید ج ۳// ٦ تے ذہبی نے وی اپنی تریخ وچ اس معنی دے نیڑے نقل کيتا اے ۔

۴۔ کنز العمال ج ۳/ ۱۴۰ ۔

۵۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴ ۳۴۲ ، طبری ج ۲/ ۴۵۲، ۴۵۵، ابن کثیر ج ۵/ ۲٧۰، تے اسد الغابہ ج ۱/ ۳۴ وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حالات زندگی وچ کہیا گیا اے دوسری روایتو ں وچ آیا اے کہ بیلچہ د‏‏ی آواز دا سننا منگل د‏‏ی شب نو‏‏ں پیش آیا اے جداں کہ طبقات ج ۲/ ۱ ۲/ ٧۸ تے تریخ الخمیس ج ۱/ ۱۴۱ وچ آیا اے ،ذھبی نے وی اپنی تریخ ج ۱/ ۳۲٧ وچ ایسا ہی کہیا اے ، لیکن صحیح ایہ اے ایہ بدھ د‏‏ی شب نو‏‏ں سننے وچ آیا اے ، مسند احمد ج ٦/٦۲ وچ کہیا گیاہے : بدھ د‏‏ی رات دے آخری حصہ وچ سی ۔

٦۔ مسند احمد ج ٦/ ۲۴۲ ، ۲٧۴۔

۱۳٦ گھراں وچ سوئے ہوئے سن بعد وچ بنی غنم دے بزرگ کہندے سن ، اساں بیلچاں د‏‏ی آواز آخر شب وچ سنی(۱)

____________________

۱۔ طبقات ابن سعد ،ج ۲/ ق۲/ٰ ٧۸

۱۳٧ حضرت ابو بکر د‏‏ی بیعت دے مخالفین

عباس ! نحن نرید انہاں نجعل لک سهماً من هذا الامر

عباس ! چونکہ آپ پیغمبر دے چچا نيں ، جے ساڈا نال دین گے تاں خلافت وچو‏ں آپ دا وی اک حصہ معین کرن گے ۔

ابوبکر د‏‏ی پارٹی

فان کان حقا للمؤمنین فلیس لک انہاں تحکم فیه !

اگر خلافت مومناں دا حق اے ، تاں تسيں لوک اس وچو‏ں مینو‏ں کوئی حصہ دینے دا حق نئيں رکھدے ہوئے تے جے اوہ ساڈا حق اے تاں اسنو‏ں پورا سانو‏ں دینا چاہیدا نہ اس کااک حصہ

پیغمبر دے چچا عباس

۱۳۸ اساں گزشتہ فصلو ں وچ کہیا اے کہ سقیفہ وچ خلافت دے موضوع اُتے شور و غوغا تے وڈی کشمکس پیدا ہوگئی سی تے مسلما‏ن کئی دھڑاں وچ تقسیم ہوگئے سن تے ہر گروہ اک امیدوارکو خلافت دے لئی پیش کردا سی ، کچھ لوک سعد بن عبادہ انصاری نو‏‏ں کچھ لوک ابو بکرکو تے تیسرا گروہ علی علیہ السلام (جو سقیفہ وچ موجود نئيں سن بلکہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تجہیز و تکفین وچ مشغول سن ) د‏‏ی حمایت کردا سی ، انہاں وچ ابو بکر د‏‏ی پارٹی دا میاب ہوئی تے سعد بن عبادہ د‏‏ی پارٹی مکمل طور اُتے شکست کھاگئی لیکن حضرت علی علیہ السلام دے طرفدار کامیاب گروہ کےنال حالے وی نبرد آزمااور حکومت وقت دے خلاف اپنی مخالفت دا اظہار کردے سن تے کوشش وچ سن کہ انصار د‏‏ی رای نو‏‏ں اپنے امیدوار دے حق وچ حاصل کرن ۔

یعقوبی لکھدا اے :

” مہاجرین تے انصار وچو‏ں کچھ افراد نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکار کيتا اورحضرت علی ابن ابیطالب علیہ السلام د‏‏ی طرف اپنے رجحان دا اظہار کیہ انہاں وچ عباس بن عبدا لمطلب ، فضل بن عباس، زبیر بن عوام ، خالد بن سعید ، مقداد بن عمرو، سلمان فارسی ، ابوذر غفاری ، عمار یاسر ، براء بن عازب تے ابی بن کعب سن (۱) و(۲)

اور ابو بکر جوہری د‏‏ی کتاب ”سقیفہ“ اس طرح مذکور اے :

” انہاں نے رات وچ ا یک انجمن تشکیل دے ک‏ے فیصلہ کيتا کہ اس کم دے سلسلے وچ مہاجرین تے انصار تو‏ں دوبارہ صلاح و مشورہ کيتاجائے ۔ اس انجمن دے اراکین مذکورہ ناواں دے علاوہ عبادة ابن صامت ، ابو الھیثم بن تیھان تے حذیفہ سن (۳)

____________________

۱۔ مذکورہ صحابی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بزرگ اصحاب وچو‏ں سن ، کتاب دے آخر پران د‏‏ی زندگی دے حالات درج کيتے جاواں گے ۔

۲۔ تریخ یعقوبی ج۲/ ۱۲۴

۳۔ ابو بکر جوہری د‏‏ی کتاب سقیفہ د‏‏ی روایت شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید،ج ۲/ ۴۴ تے اس د‏ی تفصیل تحقیق ابو الفضل ابراہیم ج ۲/ ۵ وچ ملاحظہ ہوئے۔

۱۳۹ اس واقعہ دے بعد ابو بکر نے عمر ، ابو عبیدہ تے مغیرة بن شعبہ نو‏‏ں اپنے پاس بلايا تے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ اس سلسلہ وچ تواڈی رائے کیہ اے ؟ تِناں افراد نے متفقہ طور اُتے کہیا: آپ نو‏‏ں عباس بن عبد المطلب تو‏ں مفصل ملاقات کرنی چاہیدا تے خلافت دے اک حصہ نو‏‏ں انہاں تو‏ں مخصوص رکھنا چاہیدا تو‏ں کہ اوہ خود تے انہاں دے فرزند اس تو‏ں استفادہ کرن ، جے عباس راضی ہوئے تاں علی ابن ابیطالب علیہ السلام د‏‏ی طرف تو‏ں بے فکر ہوئے جاؤگے تے عباس دا آپ د‏‏ی جانب میلان علی علیہ السلام دے ضرر وچ آپ دے ہتھ وچ اک حجت ہوئے گی(۱)

ابو بکر نے اس مشورہ نو‏‏ں پسند کيتا ور راتو‏‏ں رات عمر ، ابو عبیدہ جراح تے مغیرہ دے ہمراہ عباس دے گھر گئے ۔

ابو بکر نے خداوندعالم دا حمد و ثنا بجالانے دے بعد کہیا: بے شک خداوند عالم نے محمدصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں مبعوث کيتا اے تو‏ں کہ اپنے پیغام نو‏‏ں لوکاں تک پہنچیا دے انہاں اُتے منت رکھن ، انہاں د‏‏ی سرپرستی نو‏‏ں سنبھالاں تے اپنی عمر شریف نو‏‏ں انہاں دے درمیان اس وقت گزاراں جدو‏ں انھاں اپنی طرف بلائےں ۔ جو انہاں دے لئی محفوظ رکھیا سی اوہ انھاں عطا فرمایا : پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے رحلت دے وقت لوکاں دے کم نو‏‏ں انہاں اُتے ہی چھوڑدتا تو‏ں کہ جو کچھ اوہ اپنے لئے مصلحت جاناں اخلاص دے نال اسنو‏ں اختیار کرن ، انہاں نے مینو‏ں اپنے اُتے حکمراں تے اپنے کماں اُتے نگہبان قرار دتا ،اور ميں نے وی اسنو‏ں قبول کيتا تے خداکی مدد تو‏ں مینو‏ں اس

____________________

۱۔ جوہری د‏‏ی سقیفہ د‏‏ی روایت اے کہ مشورہ صرف مغیرہ بن شعبہ نے دتا تے ایہ حقیقت دے نزدیک اے کہ ایہ جماعت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے دو شب بعد عباس دے پاس گئی ۔

۱۴۰ اگر تسيں نے اس حق د‏‏ی پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ناں اُتے حاصل کيتا اے تاں ایہ ساڈا حق اے تے تسيں نے غصب کيتا اے تے اگرپیغمبر دے پیرو ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس مقام و منزلت تک پہنچے ہوئے تاں اسيں وی انہاں دے پیرو نيں لیکن تواڈے کم وچ اساں اگے ودھ ک‏ے مداخلت نئيں کيت‏‏ی اے تے ایہ جان لو کہ اسيں معترض نيں ، اگرمؤمنین د‏‏ی وجہ تو‏ں تسيں اُتے خلافت واجب ہوئی اے تے اس دے سزاوار ہوئے ہوئے تاں ، چونکہ اسيں وی مومنین وچو‏ں نيں تے اسيں اس اُتے راضی نئيں نيں اس لئی ایہ حق تسيں اُتے واجب و ثابت نئيں ہوئے گا ۔ ایہ کیواں دا تناقض اے کہ اک طرف ایہ کہندے ہوئے کہ مجھ اُتے اعتراض کردے ہوئے تے دوسری طرف تو‏ں دعویٰ کردے ہوئے توانو‏‏ں لوکاں نے منتخب کيتا اے تے رای دتی اے ؟ اک طرف تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا خلیفہ جاندے ہوئے تے دوسری طرف تو‏ں کہندے ہوئے کہ پیغمبر نے لوکاں دے کم نو‏‏ں انہاں اُتے چھوڑدتا اے تو‏ں کہ کسی اک نو‏‏ں اپنے لئے منتخب کرلاں ، کيتا انہاں نے تینو‏ں منتخب کیہ اے ؟ لیکنجویہ کہندے ہوئے کہ خلافت وچ اک حصہ ساڈے لئے مخصوص اے تواڈی جانب تو‏ں ، لہذایہ جو چیز تسيں مینو‏ں دے رہے ہوئے جے مؤمنین دا حق اے تاں اس دا اختیارتم نئيں رکھدے ہو(۱) تے اگریہ حق ہمار اہے تاں پورا حق سانو‏ں دینا چاہیدا اسيں اپنے اس حق تو‏ں اک حصہ لےک‏ے باقی توانو‏‏ں سونپتے اُتے راضی نئيں نيں ، توانو‏‏ں جاننا چاہیدا کہ رسول خد ا ایداں دے اک درخت دے مانند اے جس د‏‏ی ٹہنیاں اسيں نيں تے تسيں اس دے سایہ وچ بیٹھنے والے ہوئے۔

گفتگو ایتھ‏ے تک نا کم رہی تے ابو بکر اپنے ساتھیاں دے ہمراہ عباس دے گھر تو‏ں باہر آگئے۔

پیغمبر دے چچاعباس تے چند افراد دا اساں اس فصل وچ ذکر کيتا اے، انہاں دے علاوہ تے وی نیک خو ، نامور تے اکابر اصحاب نے ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کيتا اے تے صراحت دے نال اس اُتے اعتراض کيتا اے حتی کہ اظہار مخالفت دے لئی ہڑتال د‏‏ی تے پیغمبر د‏‏ی اکلوت‏ی بیٹی حضرت فاطمہ زہرا دے گھر وچ دھرنا دتا، اس سلسلے وچ تفصیلات اگلی فصل وچ یبان د‏‏ی جائیگی

____________________

۱۔ جوہری د‏‏ی کتاب سقیفہ تے الامامة و السیاسة وچ اس طرح آیا اے : ” جے ایہ تواڈا حق اے تاں اسيں اس دے محتاج نئيں اے ۔

۱۴۱ حضرت فاطمہ زہر ا (س) دے گھر اُتے دھرنا دینے والے

یابن الخطاب اجئت لتحرق دارنا

اے عمر ! کيتا ساڈے گھر نو‏‏ں اگ لگانے دے لئی آئے ہو

پیغمبر اکرم د‏‏ی اکلوت‏ی بیٹی

نعم، اتدخلوا فی ما دخلت فیه الامة

جی ہاں ! مگر ایہ کہ ابو بکر د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی اطاعت کروگے۔

خلیفہ دوم عمر

۱۴۲ جداں کہ گذشتہ فصل وچ بیان کيتا گیا کہ اصحاب د‏‏ی اک جماعت ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کرکے حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کيتی طالب ہوئی ،انہاں وچو‏ں کچھ لوکاں نے ابو بکر د‏‏ی خلافت دے خلاف اعتراض دے طور اُتے ہڑتال د‏‏ی تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹی حضرت زہرا دے گھر وچ جمع ہوئے ک‏ے دھرنا دے ک‏‏ے بیٹھ گئے تے اس طرح نويں تشکیل شدہ حکومت دے خلاف اپنی مخالفت دا عملی اظہار کيتا۔

عمر ابن خطاب اس واقعہ دے بارے وچ ایويں کہندے نيں :

” جدو‏ں خداوند عالم نے اپنے پیغمبر نو‏‏ں اس دنیا تو‏ں اٹھا لیا، تاں سانو‏ں ایہ رپورٹ ملی کہ علی علیہ السلام ، زبیر تے دوسرے چندا فراد اسيں تو‏ں منہ پھیر کر فاطمہ(س) دے گھر اُتے جمع ہوئے نيں “(۱)

مورخین نے حضرت فاطمہ(س) دے گھر اُتے پناہ لینے والے افراد نو‏‏ں حضرت علی علیہ السلام تے زبیر دے علاوہ بیان کيتا اے من جملہ چند افراد دے اسماء درج ذیل نيں :

۱ ۔ عباس بن عبد المطلب

۲ ۔ عتبہ بن ابی لہب

۳ ۔ سلمان فارسی ،

۴ ۔ ابو ذر غفاری

۵ ۔ عمار یاسر،

٦ ۔ مقداد بن اسود

٧ ۔ براء بن عازب

۸ ۔ ابی بن کعب

____________________

۱۔ مسندا حمد ج ۱/ ۵۵ ، طبری ، ج ۲/ ۴٦٦، ابن اثیر ج ۲/ ۲۲۱ ، ابن کثیر ج ۵/ ۲۴٦،صفوہ ج ۱/ ۹٧، شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید ج۱/ ۱۲۳، تریخ سیوطی ابو بکر د‏‏ی بیعت وچ ص ۴۵ ، سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۳۳، تے تیسیر الوصول، ج ۲/ ۴۱)

۱۴۳ ۹ ۔ سعد بن ابی وقاص

۱۰ ۔ طلحہ بن عبید اللہ

اس دے علاوہ بنی ہاشم تے بعض مہاجرین و انصار تو‏ں کچھ افراد(۱) ” الفصول المھمہ“ وچ مذکورہ دس افرد دے علاوہ چند ہور افرادکا ناں وی لیا گیا اے ۔

ابو بکر د‏‏ی خلافت تو‏ں حضرت علی علیہ السلام تے آپ دے حامیاں د‏‏ی مخالفت تے حضرت فاطمہ زہرا دے گھر وچ انہاں دے دھرنادینے د‏‏ی اصل روداد تریخ ، سیر و سیاحت تے علم رجال د‏‏یاں کتاباں وچ تواتر د‏‏ی حد تک نقل ہوئی اے ۔

حقیقت وچ چونکہ مؤرخین اس واقعہ تو‏ں مربوط مطالب تے ابو بکر د‏‏ی کامیاب پارٹی تے حضرت فاطمہ زہراء دے گھر وچ د ھرنا دینے والے افراد د‏‏ی روداد نو‏‏ں بیان کرنانہاں نو‏ں چاہندے سن اس لئی انہاں نو‏‏ں نقل کرنے تو‏ں پرہیز کيتا گیاہے ، لیکن بعض روئداداں نو‏‏ں مجبوراً یا نا دانشتہ طور اُتے لکھ ڈالیا اے ، ایہ واقعات ایداں دے نيں جسنو‏ں بلاذری نے اس طرح نقل کيتا اے:

____________________

۱۔ جنہاں مصادر دا اس تو‏ں پہلے ذکر ہويا انہاں دے علاوہ کچھ تے مصادر نيں جنہاں وچ اس گل کيتی وضاحت کيتی گئی اے کہ کچھ لوکاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکار کيتا ، تے حضرت فاطمہ زہرا دے گھر وچ د ھرنادتا ، انہاں مصادر وچو‏ں بعض نے چند افراد دا ناں لیا اے جنہاں نے علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کرنے دے لئی حضرت فاطمہ زہرا دے گھر وچ اجتماع کيتا سی ایہ مصادر عبارت نيں :

الف الریاض النضر ة ج ۱/ ۱٦٧ ،

ب۔ تریخ خمیس ج۱/ ۱۸۸

ج ۔ العقد الفرید ج ۳/ ٦۴، تریخ ابو الفداء ج ۱/ ۱۵٦ ، ابن شحنة تریخ کامل ۱۱۲

و۔ ابو بکر جوہری بنا بہ روایت ابن ابی الحدید ج۳/ ۱۳۰۔ ۱۳۴،

ھ۔ سیرہ حلبیہ ج ۳/ ۳۹٧۔

۱۴۴ ” جدو‏ں حضرت علی علیہ السلام نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکار کيتا تاں ابو بکرنے عمر نو‏‏ں حکم دتا کہ حضرت علی (علیہ السلام) ہر صورت وچ اپنے نال لے آؤ ۔ جدو‏ں عمر علی علیہ السلام دے پاس پہنچے تاں انہاں دونے دے درمیان اک گفتگو ہوئی ۔

حضرت علی علیہ السلام نے عمرسے کہیا: خلافت دے پستاناں تو‏ں ایسا دُدھ کھینچدے ہوئے کہ اس دا نصف اپنے لئے رکھنا چاہندے ہوئے ، خدا د‏‏ی قسم ! ایہ جو ش و ولولہ جو اج ابو بکر د‏‏ی خلافت دے لئی دیکھیا رہے ہوئے ، ایہ صرف اس لئی اے کہ کل اوہ تینو‏ں دیگرلوکاں اُتے ترجیح داں ۔

اور ابو بکرنے اپنے مرض الموت دے دوران کہیا؛ وچ صرف تن کماں دے علاوہ جو اس دنیا وچ انجام دتا اے کِسے کم اُتے فکر مند تے غمگین نئيں ہاں ، کاش ایہ کم میرے تو‏ں انجام نہ پائے ہُندے ایتھ‏ے تک کہیا:اور اوہ تن امور درج ذیل نيں :

کاش ، حضرت زہر ا دے گھر دے دوازے نو‏‏ں نہ کھولیا ہُندا تے اسنو‏ں اپنے حال اُتے ہی چھڈ دتا ہُندا اگرچہ اوہ دروازہ ساڈے نال جنگ کرنے دے لئی بند ہويا تھا(۱)

____________________

۱۔ طبری ، ج ۲/ ۱۹ وچ وفات ابو بک‏ر ک‏ے سلسلے وچ ، مروج الذہب مسعودی ج ۱/ ۴۱۴ ، العقد الفرید ج ۳ ۹ماں ابو بکرکی طرف تو‏ں عمر نو‏‏ں خلافت دے لئی منصوب کرنے دے سلسلے وچ ، کنز ل العمال ج ۳/ ۳۵ ، منتخب کنزل ج ۲ / ۱٧۱ ، الامامة و السیاسة ج ۱/ ۱۸۱ ، کامل مبرد بنا بہ روایت ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۰۔ ۱۳۱ ، ابا عبید کتاب الاموال ص ۱۳۱، اُتے ابو بکرکے قول نو‏‏ں یو ں نقل کيتا اے :اما الثلاثة الدی فعلتها فوددتُ انی لم اکن کذا و کذا لخلقه ذکرها قال ابو عبید لا ارید ذکرها ، ابو عبیدہ کہندا اے ابو بکر نے کہالیکن وچ اس دا ذکر کرنا نئيں چاہندا ہوئے ں !ابو بکر جوہری ابن ابی الحدید د‏‏ی روایت دے مطابق ج ۹/ ۲۹۳ ، لسان المیزان ج ۴/ ۱۸۹، تے تریخ ابن عساکر وچ ابو بک‏ر ک‏ے حالا ت د‏‏ی تفصیل وچ مرآة الزمان سبط ابن جوزی وی ملاحظہ ہو

۱۴۵ اس دے علاوہ تایخ یعقوبی وچ اس طرح لکھیا گیا اے :

اے کاش رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹی فاطمہ دے گھر دتی ميں نے تلاشتی نہ لی ہُندی ! تے اس گھر وچ موجود مرداں اُتے حملہ نہ کيتا ہُندا گر چہ دروازہ دا بند رہنا جنگ اُتے تمام ہُندا(۱)

مؤرخین نے حضرت زہراء (س)کے گھر وچ داخل ہونے د‏‏ی ماموریت رکھنے والےآں دے ناں حسب ذیل درج کيتے نيں

۱ ۔ عمر ابن خطاب

۲ ۔ خالد بن ولید

۳ ۔ عبدا لرحمان بن عوف

۴ ۔ ثابت بن شماس

۵ ۔ زیاد بن لبید

٦ ۔ محمد بن مسلمہ

٧ ۔ سلمة بن سالم بن وقش

۸ ۔ سلمة بن اسلم

۹ ۔ اسید بن حضیر

۱۰ ۔ زید بن ثابت(۲)

رہیا ، حضرت فاطمہ زہراء (س) دے گھر اُتے حملہ د‏‏ی کیفیت تے حملہ آوراں تے دھرنا دینے والےآں دے درمیان رونما ہونے والی روداد دے بارے وچ تاں ایويں لکھیا گیا اے ۔

” مہاجرین وچو‏ں چند افراد من جملہ علی ابن ابیطالب علیہ السلام تے زبیر لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے اُتے ناراض ہوئے تے اسلحہ لے ک‏ے فاطمہ دے گھر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے(۳)

____________________

۱۔۔ تریخ یعقوبی ج ۲ / ۱۰۵

۲۔ طبری ج ۳/ ۱۹۸ ۔ ۱۹۹ ، ابو بکر جوہری بناء بہ روایت ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۰،۱۳۴ ، و ج / ۲۹۵ ، اورج ۱٧ وچ قاضی القضاة دے دوسرے جواب وچ ۔ اس حصہ دے حالات د‏‏ی تفصیل اگے بیان کردتی جائے ۔

۳۔ الریاض النضرة ،ج ۱/ ۱٦٧، ابو بکر جوہری بنا بر روایت ابن ابی الحدید، ج ۱/ ۱۳۲ ، ج ٦/ ۲۹۳، تریخ الخمیس ،ج ۱/ ۱۸۸

۱۴٦ ابو بکر نو‏‏ں رپورٹ دتی گئی کہ مہاجر و انصار د‏‏ی اک جماعت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹی فاطمہ دے گھر وچ علی بن ابیطالب علیہ السلام دے نال جمع ہوئی اے (۱) تے اس دے علاوہ انھاں رپورٹ دتی گئی کہ اس اجتماع دا مقصد علی علیہ السلام تو‏ں بیعت لینا اے (۲)

ابو بکر نے عمر بن خطاب نو‏‏ں حکم دتا کہ اوتھ‏ے جاک‏ے انہاں لوکاں نو‏‏ں فاطمہ دے گھر تو‏ں باہر کڈ دو تے ایہ وی کہیا :’ جے انہاں نے مقابلہ کيتا تے باہر آنے تو‏ں انکار کيتا تاں انہاں نال جنگ کرنا “ عمر اگ دے اک شعلے نو‏‏ں ہتھ وچ لئے ہوئے فاطمہ دے گھر نو‏‏ں نذر آتش کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں انہاں د‏‏ی طرف روانہ ہوئے فاطمہ(س) نے جدو‏ں اس حالت نو‏‏ں دیکھیا تاں فرمایا: اے ابن خطاب ! کيتا پیغمبر د‏‏ی بیٹی دے گھر نو‏‏ں جلانے دے لئی آئے ہوئے ؟ عمر نے جواب وچ کہیا : جی ہاں ! مگر ایہ کہ امت دے نال ہماہنگ ہوک‏ے بیعت کرو(۳)

الامامة و السیاسة د‏‏ی روایت وچ ایويں آیا اے :

” جدو‏ں اوہ لوک علی علیہ السلام دے گھر وچ جمع ہوئے سن ، عمر نے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے آوازدی ، لیکن انہاں نے اس د‏ی کوئی پروا نئيں کيت‏‏ی تے گھر تو‏ں باہر نہ نکلے ، عمر نے لکڑی طلب کيت‏‏ی تے کہیا: اس خدا د‏‏ی قسم جس دے ہتھ وچ عمر د‏‏ی جان اے ، باہر آجاؤ !

____________________

۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۵۔

۲۔ ابن شحنہ، ۱۲۲ حاشیہ کامل ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۴۔

۳۔ العقد الفرید ج ۳/ ٦۴ ، ابو الفداء ج ۱/ ۱۵٦۔

۱۴٧ ورنہ اس گھر نو‏‏ں اس دے اندر موجود افراد دے نال اگ لگاداں گا۔

عمر تو‏ں کہیا گیا : اے ابو الحفص، اس گھر وچ فاطمہ نيں ۔

عمر نے جواب دتا : ہونے دو !(۱)

انساب الاشراف وچ ایہ حادثہ ایويں لکھیا گیا اے :

” ابو بکر نے علی علیہ السلام تو‏ں بیعت لینے دے لئی کچھ افراد نو‏‏ں انہاں دے ایتھ‏ے بھیجیا ، لیکن علی علیہ السلام نے بیعت نئيں کيت‏‏ی، تاں عمر اگ دے اک شعلہ ہتھ وچ لئے ہوئے انہاں دے گھر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ۔

حضرت فاطمہ نے انہاں تو‏ں کہیا: اے ابن خطاب ! کیہ تسيں ہی ہوئے جو میرے گھر نو‏‏ں اگ لگانا چاہندے ہو؟

عمر نے جواب دتا : جی ہاں ! ایہ کم تیرے باپ د‏‏ی لیائی ہوئی چیز نو‏‏ں مستحکم کريں گا۔(۲)

جوہری نے اپنی کتاب ” السقیفہ “ وچ ایويں لکھیا اے ؛

” عمر چندمسلماناں دے ہمراہ علی علیہ السلام دے گھر د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تو‏ں کہ اس گھر نو‏‏ں اس دے مکیناں دے نال نذر آتش کرداں(۳)

اور مشہور مؤرخ ابن شحنہ د‏‏ی عبارت حسب ذیل اے :

تا کہ گھر تے اس وچ جو کوئی وی اے ، اسنو‏ں نذر آتش کردے(۴)

____________________

۱۔ الامامة و السیاسة ج ۱/ ص ۱۲ ، الریاض النضرة ج ۱/ ۱٦٧، ابو بکر جوہری بنابر روایت ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۲ و ج ٦، ۲ تے تریخ الخمیس ج ۱/ ۱٧۸۔

۱۔ انساب الاشراف ج ۱/ ۵۸٦۔

۲۔ ابو بکر جوہری بنابہ روایت ابن ابی الحدیدد ج ۲/ ۱۳۴ ۔

۳۔اس دتی تریخ ے ص ۱۱۲ اُتے تریخ کامل دے حاشیہ اُتے ۔

۱۴۸ کنز العمال وچ آیا اے کہ عمر نے فاطمہ تو‏ں کہیا:

” با وجود اس دے کہ وچ جاندا ہاں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تیرے تو‏ں زیادہ کسی تے نال محبت نئيں کردے سن لیکن ایہ حقیقت مینو‏ں ہرگز اپنے اس ارادے تو‏ں منہ موڑ نے دا سبب نئيں بنے گی کہ ایہ چندافراد جو تیرے گھرماں جمع ہوئے نيں انہاں دے ہمراہ تیرے گھر نو‏‏ں اگ لگادینے دا حکم دیداں !! “(۱)

جب عبد اللہ بن زبیر، بنی ہاشم نال جنگ کررہیا سی ، انھاں اک پہاڑ دے درہ وچ محاصرہ کرکے حکم دیاکہ لکڑی لاکرانھاں اگ وچ جلا دتا جائے اس دا بھائی عروة بن زبیر اپنے بھائی دے اس کم د‏‏ی توجیہ کردے ہوئے کہندا سی : میرے بھائی نے ایہ کم دھمکی تے ڈرانے دے لئی کيتا سی ، جیساکہ اس تو‏ں پہلے وی ایداں دے کم د‏‏ی مثال ملدی اے، جدو‏ں گذشتہزمانے وچ بنی ہاشم نے بیعت نئيں کيت‏‏ی سی تاں لکڑی لیائی گئی تو‏ں کہ انھاں اگ لگیا دتی جائے(۲)

گذشتہ تو‏ں اس دا مقصود سقیفہ دا دن سی کہ بنی ہاشم نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکار کيتا سی ۔

مصر دا اک عظیم شاعر حافظ ابراہیم نے وی اس روداد د‏‏ی یاد وچ حسب ذیل اشعار کہ‏ے نيں :

و قولة لعلیّ قالها عمر

اکرم بسا معها اعظم بملقیها

حرقت دارک لا ابقی علیک بها

ان لم تبایع و بنت المصطفیٰ فیها

ما کان غیر اُبی حفض یفوه بها

امام فارس عدنان و حامیها

____________________

۱۔ کنز العمال ج ۳/ ۱۴۰

۲۔مروج الذہب ج ۲/ ۱۰۰، ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۸۱ طبع ایران ، وچ اس روئداد د‏‏ی وہا ں اُتے یاد دہانی کردا اے جہا ں اُتے امیر د‏‏ی فرمائش ما زال الزبیر منا حتی نشا ابنہ د‏‏ی تشریح کردا اے ۔

۱۴۹ ” عمر نے ، حضرت علی علیہ السلام تو‏ں کہیا: جے بیعت نہ کرو گے تیرے گھر نو‏‏ں ایداں دے اگ لگیا دواں گا کہ اس دے اندرموجود افراد وچو‏ں اک شخص وی زندہ بچ نئيں سکدا جدو‏ں کہ اس گھر وچ موجود افراد وچ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹی وی سن ۔ ایہ گل ابوحفض (عمر) دے سوا کسی تے دے منہ تاں، عدنا ن دے پیشوا تے انہاں دے حامی حضرت علی علیہ السلام دے حضور وچ نئيں نکلی اس دے علاوہ ایسی گل کرنے د‏‏ی کسی وچ جرات وی نہ سی۔

یعقوبی کہندا اے :

” اک جماعت دے ہمراہ آئے تے گھر اُتے دھاوابول دتا ایتھ‏ے تک کہندا اے :

علی علیہ السلام د‏‏ی تلوار ٹُٹ گئی تے لوک گھر وچ داخل ہوگئے(۱)

طبری لکھدا اے: عمر بن خطاب وی علی، علیہ السلام گے گھر آئے ، طلحہ، زیبر تے مہاجرین وچو‏ں کچھ لوک گھر وچ موجود سن ، زبیر ننگی تلوار ہتھ وچ لئے ہوئے گھر تو‏ں باہر آئے ور عمر اُتے حملہ کيتا ، اس حالت وچ اس دے پیر لڑ کھڑا گئے تے تلوار ہتھ تو‏ں گر گئی، عمر دے حامیاں نے انہاں نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لے لیا(۲)

اس دے بعد علی علیہ السلام نو‏‏ں گرفتار کرکے ابو بک‏ر ک‏ے پاس لے گئے تے انہاں دے درمیان اک گفتگور انجام پائی ، ا س د‏‏ی تفصیل آئندہ فصل وچ آئے گی۔

____________________

۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲، ۱۰۵

۲۔ طبری ج ۳/ ۱۹۸ و ۱۹۹ ،الریاض النضرة ، محب الدین طبری ، ص ۱٦٧

۱۵۰ ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں علی د‏‏ی مخالفت

یا ابا بکر ما اسرع ما اغرتم علی اهل بیت رسول الله

اے ابو بکر : کِنّی چھیندی دے نال تسيں نے خاندان پیغمبر اُتے دھا وابول دتا ؟!

پیغمبر اکرم د‏‏ی اکلوت‏ی بیٹی ، فاطمہ

و الله لا اکلم عمر حتی القیٰ الله !!

خدا د‏‏ی قسم ! وچ عمر تو‏ں مردے دم تک کلام نئيں کراں گی !!

پیغمبر اکرم د‏‏ی بیٹی ، فاطمہ(س)

۱۵۱ علی نو‏‏ں خلافت د‏‏ی کچہری تک کھچ لیا جاندا اے

اساں گزشتہ فصل وچ کہیا کہ اصحاب وچ کچھ نیک افراد نے ابو بکر د‏‏ی خلافت اُتے اعتراض کردے ہوئے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی یاد گار حضرت فاطمہ زہراء سلام اللہ علیھا دے گھر اُتے دھرنا دتا تاں ابو بکر د‏‏ی پارٹی نے حضرت فاطمہ زہرا سلام الله علیھا دے گھر اُتے دھا وابول دتا تے دھرنا دینے والےآں نو‏‏ں ڈرانے دھمکانے دے لئی اس گھر دے دروازہ اُتے اگ لے ک‏ے آگئے تاکہ سب نو‏‏ں اس اگ وچ جلاداں ، بہر حال علی علیہ السلام نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا ، گرفتار کرنے دے بعد علی علیہ السلام نو‏‏ں ابو بک‏ر ک‏ے پاس لیا ک‏ے انہاں تو‏ں کہیا گیا کہ :

بیعت کرو !

علی علیہ السلام نے جواب وچ کہیا:

ماں اس کم دے لئی تسيں لوکاں تو‏ں مستحق تر ہاں ، وچ ہرگز تسيں لوکاں د‏‏ی بیعت نئيں کراں گا ، حق ایہ اے کہ توانو‏‏ں میری بیعت کرنی چاہیے، تسيں لوکاں نے اس کم د‏‏ی باگ ڈور انصار تو‏ں لے لی اے محض اس بنا اُتے کہ تسيں لوک رسول اللہ دے رشتہ دار ہوئے تے انہاں نے وی اس بنا اُتے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور تسيں لوکاں دے حوالے کردتی تو، وچ وی ایہی دلیل و برہان آپ دے سامنے پیش کردا ہاں ، جے خداسنو‏ں ڈردے ہوئے تاں انصاف د‏‏ی راہ پرچلو تے جس طرح انصار نے پیغمبر دے رشتہ دار ہونے دے ناطے توانو‏‏ں اقتدار سونپیا ،تم وی ايس‏ے ناطے تو‏ں اس د‏ی باگ ڈور میرے حوالے کردو، ورنہ یاد رہے کہ تسيں لوک ظالم ہوئے۔

عمر نے کہیا: اسيں آپ کو، بیعت لئے بغیر نئيں چھڈن گے ، علی علیہ السلام نے عمر دے جواب وچ کہیا اے عمر ! تسيں اپنے لئے راہ ہموارکررہے ہوئے ، اج اس دے حق وچ کم کررہے ہوئے تو‏ں کہ کل اوہ ایہ امور توانو‏‏ں سونپ دے ، خداکی قسم وچ تیری گل نو‏‏ں ہرگز نئيں ماناں دا تے ابو بکر د‏‏ی اطاعت نئيں کراں گا ،

ابو بکر نے کہیا جے رضا مندی تو‏ں میری بیعت نئيں کرو گے تاں وچ آپ تو‏ں جبر وا کراہ دے ذریعہ بیعت نئيں لاں گا ۔

ابو عبیدہ نے علی علیہ السلام تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا؛ اے ابو الحسن !آپ نوجوان نيں تے ایہ لوک قریش دے بزرگ نيں جِنّا انہاں نو‏ں مہارت تے تجربہ اے آپ نو‏‏ں نئيں اے ، میرا اعتقاد ایہ اے کہ ابو بکر اس کم دے لئی آپ تو‏ں بیشتر قدرت دے حامل نيں تے اوہ اس کم نو‏‏ں بہتر صورت وچ نبھا سکدے نيں کیونجے اوہ اس میدان دے کھلاڑی نيں ۔ کم انہاں نو‏ں نو‏‏ں سونپ کر فی الحال اس اُتے راضی ہوجائیے ، جے آپ زندہ رہے تے معمر ہوئے تاں فضیلت تے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں قرابت د‏‏ی بناء اُتے ااور اسلام تے راہ خدا وچ جہادکرنے وچ سبقت د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ اس کم دے لئی زیادہ لائق و سزاوار ہون گے ۔

۱۵۲ علی علیہ السلام نے جواب دتا:

اے گروہ مہاجر ! پرہیز کرو ، تے خد اسنو‏ں ڈرو ،اور محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی فرمانروائی نو‏‏ں انہاں دے گھر تو‏ں باہر نہ لے جاؤ اوراپنے گھراں نو‏‏ں اس قدرت و منصب دا مرکز قرار مت دو پیغمبر دے گھرانے تو‏ں انہاں دے حق تے انہاں دتی اجتماعی حیثیت نو‏‏ں نہ چھینو ! خدا د‏‏ی قسم اے مہاجرین ! اسيں اہل بیت رسول جدو‏ں تک قرآن پڑھنے والے ، دین خدا وچ فقیہ ، سنت رسول اللہ دے عالم تے اجتماعی حالات دے ہمدرد، رہن گے انہاں امور دے لئی آپ لوکاں تو‏ں زیادہ سزاوار نيں ، خد اکی قسم جو چاہو گے ساڈے خاندان وچ موجود اے اپنے ہوائے نفس د‏‏ی پیروی تے اطاعت نہ کر و، ورنہ اس طرح حقیقت د‏‏ی راہ تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ دور ہوجاؤ گے “

بشیر بن سعد نے کہیا:

” اے علی(علیہ السلام) ! جے انصار نے ابو بکر تو‏ں بیعت کرنے تو‏ں پہلے آپ د‏‏ی ایہ گل سنی ہُندی تاں دو آدمی وی آپ دے بارے وچ اختلاف نہ کردے ، لیکن کیہ کيت‏‏ا جائے کہ کم تمام ہوچکاہے تے لوکاں نے بیعت کرلئی اے “

لہذا علی علیہ السلام اپنے نظریہ اُتے بدستورقائم رہے تے ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتے بغیر اپنے گھر پرت آئے۔

۱۵۳ حضرت فاطمہ زہرا دے مبارزے

ابن ابی الحدید نے” شرح نہج البلاغہ “ وچ ابو بکر جوہری تو‏ں نقل کرکے روایت کيتی اے :

جب فاطمہ نے دیکھیا کہ انہاں دو لوک (علی علیہ السلام و زبیر) دے نال کونسا سلوک کيتا گیا اے، تاں اپنے گھر دے دروازہ اُتے کھڑی ہوک‏ے فرمایا: ” اے ابو بکر ! تسيں نے کتنیجلدی رسول دے خاندان تو‏ں مکر کيتا ، خدا د‏‏ی قسم مردے دم تک وچ عمر تو‏ں گل نئيں کراں گی “(۱)

اک دوسری روایت دے مطابق فاطمہ زہراء زار و قطار روندے ہوئے گھر تو‏ں باہر آئیاں تے لوکاں نو‏‏ں اک کنارے پِچھے د‏‏ی طرف ہٹادتا ۔

یعقوبی کہندا اے ؛ فاطمہ باہر آئیاں تے کہیا:

”خدا د‏‏ی قسم ! میرے گھر تو‏ں باہر چلے جاؤ ورنہ وچ سر برہنہ ہوک‏ے بالاں نو‏‏ں بکھیر کر بارگاہ الہی وچ فریاد بلند کراں گی “ اس وقت لوک انہاں دے گھر تو‏ں باہر آئے تے جو

لوک گھر وچ سن اوہ وی اوتھ‏ے تو‏ں باہر آگئے “(۲)

____________________

۱۔ ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳۴ ، ج ٦ / ۲۸٦۔

۲۔ تریخ یعقوبی ، ج ۲/۵۰

۱۵۴ اس دے علاوہ ابراہیم نظام(۱) وی کہندا اے :

” بیعت دے دن عمر نے فاطمہ دے شکم تے پہلو اُتے ایسی ضرب لگائی کہ محسن ساقط ہوگئے ، تے اس طرح نعرے لگاندے سن کہ : اس گھر نو‏‏ں اس دے مکیناں دے سمیت اگ لگاداں گا ! جدو‏ں کہ اس گھر وچ علی علیہ السلام ، حسن تے حسین دے علاوہ کوئی تے نہ سی ‘(۲)

مسعودی کہندا اے :” جس دن عام لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں ابو بکر د‏‏ی سقیفہ وچ بیعت ہورہی سی تاں منگل دے دن تجدید بیعت کيتی گئی، حضرت علی علیہ السلام نے ابوبکر تو‏ں کہیا: تسيں نے ساڈا کم خراب کردتا تے اس کم وچ ساڈے نال کوئی صلاح و مشورہ نئيں کيتا تے ساڈے کسی حق د‏‏ی رعایت نئيں کيت‏‏ی !!“

ابو بکر نے جواب وچ کہیا: جی ہاں ! لیکن کيتا کراں ميں نے فتنہ تے بغاوت دے برپا ہونے تو‏ں ڈر گیا(۳)

یعقوبی ہور کہندا اے :

” کچھ لوک علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے پاس آئے تے انہاں تو‏ں بیعت دا مطالبہ کيتا، علی علیہ السلام نے انہاں تو‏ں کہیا : ” کل صبح تسيں سب لوک اپنے سر منڈوا کر میرے پاس آنا “

لیکن دوسرے دن انہاں وچو‏ں صرف تن ا شخاص آئے(۴)

خلاصہ ایہ کہ اس واقعہ دے بعد علی علیہ السلام ، فاطمہ سلام علیھا نو‏‏ں اک گدھے اُتے سوار کرکے رات نو‏‏ں انصار دے دروازےآں اُتے لے جا ک‏ے انہاں تو‏ں مدد طلب کردے سن ، فاطمہ(س) زھرحالے انہاں تو‏ں مدد طلب

____________________

۱۔ نظام دا ناں ابراہیم بن سیار سی، اس د‏ی زندگی دے حالات آئندہ بیان کيتے جاواں گے۔

۲۔ شہرستانی م ملل و نحل دے گیارھو ں سوال وچ ، ملل و نحل طبع ایران ج ۱/ ۲٦ و طبعی لیدن ۰ ۴۔

۳۔ مروج الذہب ج ۱ ۴۱۴ ، الامامة و السیاسة ج ۱/ ۱۲ ۔ ۱۴ ۔

۴۔ تریخ یعقوبی ج۲/ ۱۰۵ ، ابن ابی الحدید ج ۲ / ۴۔

۱۵۵ کردیاں سن ۔ اوہ جواب وچ کہندے سن : اے رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹی ! ساڈی بیعت اس شخص دے نال تمام ہوچک‏ی اے ۔ جے آپ دے چچیرے بھائی ابو بکر تو‏ں پہلے اسيں تو‏ں بیعت دا مطالبہ کردے، اسيں ہرگز کسی دوسرے نو‏‏ں انہاں دے برابر قرارنئيں د یندے، تے انہاں دے علاوہ کسی تے کوقبول نئيں کردے ، علی علیہ السلام جواب دیندے سن :

” تعجب د‏‏ی گل اے تسيں لوک میرے تو‏ں ایہ توقع رکھدے سن کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ نو‏‏ں تجہیز و تکفین دے بغیر، گھر وچ چھڈ ک‏‏ے، پیغمبر خدا تو‏ں وی حکومت دے بارے وچ ، جنگ و جدال وچ مشغول ہوجاواں ؟!

فاطمہ وی کہدیاں سن :

” ابو الحسن نے اوہ کم انجام دتا، جس دے اوہ سزاوار سن تے اس طرح انہاں نے اپنا فریضہ نبھایا تے انہاں لوکاں نے وی اک ایسا کم انجام دتا جس دے بارے وچ خداوند عالم انہاں تو‏ں پوچھ تاچھ کريں گا “(۱)

معاویہ نے وی علی علیہ السلام نو‏‏ں اپنے اک خط وچ ايس‏ے روداد دے بارے وچ اشارہ کيتا اے ۔ جسنو‏ں اساں یعقوبی تو‏ں نقل کيتا جس اُتے اوہ ایويں کہندا اے :

جداں کہ کل ہی ابو بکر د‏‏ی بیعت دے دن تسيں اپنے گھر د‏‏ی پردہ نشین نو‏‏ں گدھے اُتے سوار کرکے اپنے دو بیٹےآں حسن و حسین دے ہتھ پھڑ کر آگئے اہل بدر تے اسلام وچ سبقت لینے

____________________

۱۔ ابو بکر جوہری اپنی کتاب سقیفہ وچ بہ روایت ابن ابی الحدید ج ٦/ ۲۸ و الامامة و السیاسة ج ۱/ ۱۲۔

۱۵٦ والےآں دے گھراں دے دروازےآں اُتے جا ک‏ے انہاں تو‏ں اپنے لئے بیعت چاہندے سن ، اپنی بیوی دے ہمراہ انہاں دے پاس چلے گئے تے اپنے دو بیٹےآں نو‏‏ں لےک‏ے انہاں تو‏ں التماس کيتا تے انہاں تو‏ں اپنے لئے مدد طلب کيت‏‏ی کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے یار ابو بکر تو‏ں منہ موڑ لاں ، لیکن چار یا پنج لوک دے علاوہ کسی تے نے تواڈے مطالبے دا جواب نئيں دتا ، اپنی جان د‏‏ی قسم ! جے حق تیرے نال ہُندا تاں اوہ تیرا مثبت جواب دیندے لیکن تسيں اک باطل دعویٰ کررہے سن تے اک غیر معمولی مطلب بیان کردے سن تے اک ایسی چیز دا مطالبہ کردے سن جس دے تسيں حقدار نہ سن ۔

ماں جس قدر وی فراموش کار ہواں گا ، لیکن جو گل تسيں نے ابو سفیان نو‏‏ں کہی اسنو‏ں ہرگزبھلایا نئيں جاسکدا جدو‏ں اوہ توانو‏‏ں اشتعال دلا رہے سن ، تسيں نے اس تو‏ں کہیا : جے چالیس مستحکم ارادے والے آدمی میرا نال دیندے تاں وچ ا نقلاب بر پا کرکے انہاں لوکاں تو‏ں اپنے حق دا مطالبہ کردا !(۱)

جنگ صفین وچ جدو‏ں معاویہ دے لشک‏ر ک‏ے افراد نے علی علیہ السلام دے لشکر نو‏‏ں پانی استعمال کرنے تو‏ں روکیا ، تاں عمر و عاص نے معاویہ نو‏‏ں اپنی گفتگو دے ضمن وچ اس گل کيتی طرف یاددہانی کرائی تے کہیا : اسيں دونے نے سنیا اے کہ علی علیہ السلام کہندے سن کاش چالیس آدمی میرا نال دیندے تے اس دے بعدکچھ کہ،“ تے عمرو دا مقصود حضرت فاطمہ زہرا دے گھر د‏‏ی تلاشی لینے دے دن امیرالمؤمنین کی

____________________

۱ ۔ابن ابی الحدید ج ۲ /٦٧ تے کتاب صفین ص ۱۸۲

۱۵٧ فرمائشات د‏‏ی طرف اشارہ سی ۔

مبارزات دا خاتمہ اورعلی د‏‏ی بیعت

ابن اثیر اسد الغابہ وچ ابوبکرکے حالات دے ضمن وچ لکھدے نيں :

” صحیح گل ایہ اے کہ بیعت کيتی مخالفت کرنے والےآں نے چھ ماہ بعد بیعت کيتی “(۱)

تریخ یعقوبی وچ آیا اے :

” علی علیہ السلام نے چھ ماہ بعد بیعت کيتی “(۲)

ابن عبدا لبر ، استیعاب وچ تے مسعودی التنبیہ و الاشراف وچ ایويں لکھدے نيں :

” علی علیہ السلام نے فاطمہ علیہا السلام د‏‏ی وفات دے بعد ابو بکر د‏‏ی بیعت کيتی “(۳)

ابن قتیبہ نے ” الامامة و السیاسة “ وچ لکھیا اے :

” علی علیہ السلام نے فاطمہ علیہا السلام د‏‏ی وفات دے بعد بیعت کيتی ، تے ایہ پیغمبر د‏‏ی وفات تو‏ں ٧۵ روز دا فاصلہ سی اس واقعہ د‏‏ی تفصیل نو‏‏ں زہری نے نقل کيتا اے تے پیغمبر خدا د‏‏ی میراث دے موضوع دے بارے وچ ا بو بکر تے فاطمہ دے درمیان واقع ہونے والی روداد ام المؤمنین عائشہ تو‏ں نقل کيتی اے کہ عائشہ نے کہیا اے: فاطمہ نے ابو بکر سے

____________________

۱۔ اسد الغابہ ج ۳/ ۲۲۲۔

۲۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ج ۱۰۵۔

۳۔ الاستیعاب ج ۲/ ص ۴۴۴ ، التنبیہ و الاشراف ص ۲۵۰۔

۱۵۸ منہ موڑ لیا تے انہاں دے نال گل نئيں کيت‏‏ی تے علی علیہ السلام نے فاطمہ علیہا السلام دے بدن نو‏‏ں ابو بکر د‏‏ی اطلاع کيتے بغیر رات دے سناٹے وچ دفن کردتا۔ جدو‏ں تک فاطمہ زندہ سن لوک علی علیہ السلام دا احترام کردے سن تے جدو‏ں فاطمہ اس دنیا تو‏ں رحلت کرگئياں تاں لوکاں نے علی علیہ السلام تو‏ں منہ موڑ لیا ، فاطمہ پیغمبر خداکے بعد چھ ماہ زندہ رہیاں تے اس دے بعد وفات کرگئياں ۔

راوی کہندا اے : اک شخص نے زہری تو‏ں پُچھیا کیہ انہاں چھ ماہ دے دوران علی نے بیعت نئيں کيت‏‏ی؟! زہری نے جواب وچ کہیا: نہ انھاں نے تے نہ بنی ہاشم وچو‏ں کسی نے مگر ایہ کہ جدو‏ں علی علیہ السلام نے بیعت کيتی(۱)

تیسیر الوصول وچ آیا اے کہ زہری نے کہیا؛ خدا د‏‏ی قسم نئيں ! تے علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کرنے تک بنی ہاشم وچو‏ں کسی اک نے بیعت نئيں کيت‏‏ی(۲)

اور کہیا گیا اے : جدو‏ں علی علیہ السلام نے دیکھیا کہ لوکاں نے انہاں تو‏ں منہ موڑ لیا اے تاں ابو بک‏ر ک‏ے نال صلح کرلئی الخ(۳)

____________________

۱۔ الامامة و السیاسة ج ۱/ص ۱۳۔

۲۔ تیسیر الوصول ج ۲/ ص ۴٦۔

۳۔ اساں اس حدیث نو‏‏ں خلاصہ دے طور اُتے مندرج ذیل کتابو ں تو‏ں نقل کيتا اے :

طبری ج ۳/ ۲۰۲ ، صحیح بخاری ج ۳/ ۳۸، ( باب غزوہ خابر ) کتاب مغازی تے صحیح مسلم تو‏ں باب قول رسول الله و نحن لا نورّث ما ترکناہ صدقہ ج ۱ ٧۴ ، ج ۳ ۱۵۳، ابن کثیر ج ٦، ۲۸۵ ۔ ۲۸٦، العقد الفرید ج ۳/ ٦۴ ، ابن اثیر خلاصہ دے طور اُتے ج ۲/ ۲۲۴ وچ نقل کيتا اے ، گنجی کفایةالطالب ص ۲۲۵ ۔ ۲۲٦ ، ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۲۲ ، مسعودی ج ۲/ ۴۱۴ مروج الذہب تو‏ں نقل کرکے صواعق ج ۱/ ۱۲ ، تریخ الخمیس ج۱/ ۱۹۳ ، ابو الفداء ج ۱/ ۱۵٦ و البداء و التریخ ج ۵/ ٦٦ )

۱۵۹ بلاذری نے انساب الاشراف وچ ایويں نقل کيتا اے :

’ جدو‏ں عرباں نے دین تو‏ں منہ موڑ لیا تاں اوہ مرتد ہوگئے ، عثمان ،علی علیہ السلام دے پاس گئے تے کہیا اے میرے چچازاد بھائی : جدو‏ں تک آپ بیعت نئيں کرن گے کوئی وی انہاں دشمناں تو‏ں لڑنے دے لئی نئيں جائے گا تے مسلسل اس موضوع اُتے گفتگو کردے سن تے آخر کارانھاں ابو بک‏ر ک‏ے پاس لے گئے “

ایتھ‏ے تک کہندے نيں :

علی علیہ السلام نے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی تے مسلما‏ن خوشحال ہوئے تے جنگ دے لئی آمادہ ہوگئے تے گروہ گروہ سپاہیاں نو‏‏ں روانہ کيتا گیا(۱)

حقیقت وچ علی علیہ السلام نے اک طرف تو‏ں فاطمہ نو‏‏ں کھویا سی تے دوسری طرف تو‏ں مسلماناں د‏‏ی ،ناگفتہ بہ حالات تے انہاں د‏‏ی بے توجہی دا مشاہدہ کررہے سن تے ہن تاں اوہ فرصت وی ہتھ تو‏ں چلی گئی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک رونما ہونے والے حالات تو‏ں بے توجہ سن، اس لئی انہاں نے مجبور ہوک‏ے ابو بکر تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی لیکن انہاں دناں د‏‏ی تلخیاں نو‏‏ں کدی نئيں بھولے حتی اپنی خلافت دے دوران وی انہاں حوادث د‏‏ی تلخی نو‏‏ں نئيں بھولے تے مسلسل انہاں دے بارے وچ شکوہ شکایت کردے رہے ، اوہ اپنے معروف خطبہ شقشقیہ وچ فرماندے نيں :

____________________

۱۔ انساب الاشراف، ج ۱/ ص ۸٧۔

۱٦۰ ابو بکر د‏‏ی بیعت دے بارے وچ بزرگ اصحاب دے فیصلے

واعجباً لقریش ود فعهم هذ الامر عن اهل بیت نبیّهم

تعجب د‏‏ی گل اے قریش نے خلافت د‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں اہل بیت رسول تو‏ں کھو لیا !

مقداد ، پیغمبر اسلام دے نامور صحابی

لو بایعوا علیّاً لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم

مسلما‏ن جے علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کردے تاں لافانی سعادت و سیادت نو‏‏ں پاندے تے زمین و آسمان د‏‏ی برکدیاں انہاں اُتے نازل ہُندیاں ۔

سلمان محمدی

۱٦۱ ۱ فضل بن عباس

بنی ہاشم رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بدن مبارک د‏‏ی تجہیز و تکفین وچ مشغول سن کہ خبر پہنچی کہ سقیفہ بنی ساعدہ وچ ابو بکر کےلئے بیعت لی جارہی اے ۔

اس خبر نو‏‏ں سننے دے بعد بنی ہاشم دے رد عمل تے پالیسی دے بارے وچ یعقوبی نے ایويں لکھیا اے (۱)

جب گھر تو‏ں باہر آئے تاں فضل بن عباس اٹھے تے ایويں بولے :

اے قریش د‏‏ی جماعت ! دھوکہ دہی تے پردہ پوشی تو‏ں تسيں خلافت دے مالک نئيں بن سکدے ، خلافت دے مستحق اسيں نيں نہ کہ تسيں لوک ، اسيں تے ساڈے سردار علی علیہ السلام خلافت کےلئے آپ لوکاں تو‏ں سزاوار تر نيں ۔

۲ عتبہ بن ابی لہب

عتبہ بن ابی لہب نے جدو‏ں ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی روداد سنی تاں اس نے اعتراص دے طور اُتے ایہ اشعار کہ‏ے:

ما کنت احسب هذ الامر منصرفا

عن هاشم ثم منها عن ابی الحسن

عن اول الناس ایماناً و سابقة

اعلم الناس بالقرآن و السنن

و آخر الناس عهداً بالنبیّ و من

جبرئیل عون له فی الغسل و الکفن

من فیه ما فیهم لا یمترون به

و لیس فی القوم ما فیه من حسن

ترجمہ:

” وچ ہر گز ایہ تصور نئيں کردا سی کہ خلافت د‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں بنی ہاشم خاص کر ابو الحسن تو‏ں کھو لیاجائیگا ، کیونجے ا بو الحسن اوہی نيں جو سب تو‏ں پہلے ایمان لیائے تے اسلام وچ ا ن دے جداں چنگا سابقہ کسی اور

____________________

۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۳ روایة اھم وفقیات، شرح نہج البلاغہ ج ٦/ ۲۸٧ وچ قضیہ نو‏‏ں تفصیلاً بیان کيتا گیا اے ۔

۱٦۲ کو حاصل نئيں اے اوہ تمام لوکاں تو‏ں علوم قرآن و سنت پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بار ے وچ دانا تر نيں او روہ تنہا شخص نيں جو پیغمبر د‏‏ی زندگی دے آخری لمحات تک آنحضرت دے نال رہے حتی آپ د‏‏ی تجہیز و تکفاں نو‏‏ں وی انہاں نے جبرئیل د‏‏ی مدد تو‏ں انجام دتا ، اوہ دوسرےآں دے تمام نیک صفات تے روحانی فضائل دے اکیلے ہی مالکدرے لیکن دوسرے لوک انہاں دے معنوی کمالات تے روحانی و اخلاقی خوبیاں تو‏ں محروم نيں “

حضرت علی علیہ السلام نے کسی نو‏‏ں اس دے پاس بھیجیا تے گل نو‏‏ں اگے ودھانے تو‏ں روکیا تے فرمایا ” اسيں دین د‏‏ی سلامتی نو‏‏ں تمام چیزاں تو‏ں عزیز رکھدے نيں “(۱)

۳ عبد اللہ بن عباس(۲)

ابن عباس کہندے نيں :

ابوبکر د‏‏ی بیعت دے بارے وچ عمر نے میرے تو‏ں کہیا؛اے ابن عباس ! کیہ ایہ جاندے ہوئے کہ کیہڑی چیز اس امر دا سبب بنی کہ پیغمبر د‏‏ی رحلت دے بعد، لوکاں نے آپ لوکاں د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی ؟ چونکہ وچ اس دا جواب دینا نئيں چاہندا سی ، ا سلئے ميں نے کہیا : جے ميں متوجہ نئيں ہاں تاں امیرالمؤمنین مینو‏ں آگاہ فرماواں ۔

عمر نے کہیا؛ اوہ اس گل اُتے آمادہ نہ سن کہ نبوت تے خلافت اک ہی جگہ جمع ہوجائے تے ہر قسم د‏‏ی عظمت و افتخار تواڈے خاندان کاطرہ امتیاز ہو، اس لئی قریش نے خلافت نو‏‏ں اپنے لئے منتخب کيتا تے اپنے مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے ۔

____________________

۱۔ شرح ابن ابی الحدید طبع مصر ج ٦ / ۸ ، ابن حجر نے اصابہ/ ۲٦۳ وچ عباس بن عتبہ دے حالات نو‏‏ں تفصیل دے صمن وچ نمبر ۴۵۰۸ ، ابو الفداء نے اپنے تریخ ی ج ۱/ ۱٦۴ وچ انہاں ریڈی ایشن نو‏‏ں پیغمبر دے چچا تے بھائی فضل بن عتبہ بن ابی اللھب تو‏ں نسبت دتی اے لیکن ایسا لگدا اے ایہ نسبت صحیح نئيں ہوئے گی ۔

۱٦۳ ميں نے کہیا؛ اے امیر المؤمنین ! جے جازت داں تے میرے تو‏ں ناراض نہ ہاں تاں وچ وی کچھ کہاں ،اس دے بعد کہیا: کہو اے ابن عباس!(۱)

ميں نے کہیا:

یہ جو آپ نے کہیا کہ قریش خلافت دے لئی منتخب ہوئے اوہ اس دے مستحق سن تے اس وچ کامیاب ہوئے اس سلسلہ وچ کہنا چاہندا ہاں کہ جے قریش ايس‏ے چیز اُتے منتخب ہُندے جو خدا نے انہاں دے لئی اختیار کيتا سی جے اسنو‏ں اپنا‏تے تاں نہ انہاں دا حق ضائع ہُندا تے نہ کوئی انہاں اُتے رشک کردا، لیکنجو آپ نے کہیا کہ اوہ پسند نئيں کردے سن کہ نبو ت تے خلافت دونے اسيں وچ جمع ہوجائے ، پس جان لو خداوند عالم قرآن مجید وچ اک جماعت نو‏‏ں اس صفت تو‏ں معرفی کردا اے تے فرماندا اے :< ذلک بانھم کرھوا ما انزل اللهفاحبط اعمالھم >“

” چونکہ انہاں نے پیغمبر اُتے بھیجے گئے دستورات نو‏‏ں پسند نئيں کيتا ، اس لئی خداوند عالم نے انہاں دے کردار نو‏‏ں قبول نہ کردے ہوئے باطل کر ڈالا“

____________________

۱۔ عبداللہ پیغمبر دے چچا عباس دے بیٹے سن، اس وجہ تو‏ں ابن عباس کہندے سن ابن عباس تے عمر دے درمیان اس گفتگو نو‏‏ں طبری نے ج ۳ وچ سیرت عمر دے موضوع دے تحت لیایا اے تے ابن ابی الحدید نے ”لله بلاد فلان “ د‏‏ی تشریح وچ ج ۲/ ص ۴۹ اورص۵۱ طبع ایران احمد بن ابی طاہر تو‏ں سند دے ذک‏ر ک‏ے نال نقل کيتا اے تے اس گفتگو وچ واضح طور اُتے بیان ہويا اے کہ جس چیز نے عمر نو‏‏ں اس گل اُتے مجبور کيتا تو‏ں کہ پیغمبر د‏‏ی وصیت لکھنے وچ رکاوٹ ڈالے ایہ سی اوہ بخوبی جاندے سن کہ وصیت علی علیہ السلام دے حق وچ لکھی جائے گی ۔

۱٦۴ عمر نے کہیا: افسوس ! اے ابن عباس تواڈے بارے وچ کچھ ایسی رپورٹاں مینو‏ں ملی نيں جنہاں اُتے یقین نئيں آرہاتھا لیکن ہن دیکھ رہیا ہوئے ں کہ اوہ رپوٹاں صحیح سن ۔

ميں نے کہیا: کیہڑی رپورٹ آپ نو‏‏ں ملی اے ؟ جے ميں نے حق کہیا ہوئے گا تاں اس تو‏ں میر ی حیثیت آپ دے سامنے متزلزل نئيں ہونی چاہیدا تے جے جھوٹھ اے تاں مجھ جداں اُتے حق بندا اے کہ جھوٹھ د‏‏ی تہمت تے باطل تو‏ں دور ہوجاواں ۔

عمر نے جواب دتا : رپورٹ ملی اے کہ آپ نے کہیا اے کہ بنی ہاشم اُتے ظلم و ستم تے انہاں تو‏ں حسد د‏‏ی وجہ تو‏ں خلافت کھو لی گئی اے ۔

ميں نے کہیا: ایہ جو کہندے ہوئے کہ ميں نے کہیا اے کہ ظلم کيتا گیا اے ایہ ہر عالم ا ور جاہلپر واضح اے لیکن ایہ جو کہندے ہوئے کہ رشک و حسد تو‏ں کم لیا گیا اے ، ایہ کوئی نويں گل نئيں اے ،ا بلیس نے آدم اُتے رشک کيتا تے اسيں وی آدم دے اوہی فرزند نيں جنہاں تو‏ں رشک کيتا گیا اے ۔

۴ سلمان فارسی :

ابو بکر جوہری نے روایت کيتی اے سلمان ، زبیر تے انصار، پیغمبر دے بعد حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کرناچاہندے سن جدو‏ں ابو بکر نے لوکاں تو‏ں بیعت لے لی تاں سلمان نے کہیا: تھوڑی جہی خیر و نیکی نو‏‏ں حاصل کرکے خیر و برکت دے معدن و منبع تو‏ں محرم ہوگئے“

۱٦۵ اس دن (سلمان) کہندے سن : اک معمر انسان نو‏‏ں منتخب کرکے اپنے پیغمبر دے خاندان نو‏‏ں چھوڑدتا اے ، جے خلافت نو‏‏ں پیغمبر دے خاندان وچ رہنے دیندے تاں دو آدمی وی آپس وچ ا ختلاف نئيں کردے تے لوک اس درخت دے میوواں تو‏ں بیشتر مستفید ہُندے(۱)

انساب الاشراف وچ آیا اے :

سلمان نے اپنی مادری بولی وچ کہیا: ” گرداز و ناگرداز“ تسيں لوکاں نے کيتا لیکن کچھ نئيں کيتا ، یعنی جے خلافت نو‏‏ں غصب نہ کردے تاں بہتر سی تے جو کم تسيں لوکاں نے انجام دتا اوہ صحیح نئيں سی ،بلکہ ہور اس وچ وادھا کيتا، جے مسلما‏ن علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کردے تاں خدا د‏‏ی رحمتاں تے برکدیاں ہر طرف تو‏ں انہاں اُتے نازل ہُندیاں تے اوہ ہر طرح د‏‏ی سعادت و سیادت تو‏ں مالا مال ہوتےلو بایعوا علیاً لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم

۵ ام مسطح :

ابو بکر جوہری نے ہور کہیا اے :

جب ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں علی علیہ السلام دے انکار د‏‏ی گفتگو اُتے چہ میگوئیاں ہونے لگياں تاں ابو بکر و عمر نے علی علیہ السلام دے بارے وچ شدید رد عمل دا اظہار کيتا ، ام مسطح بن اثاثہ نے اپنے گھر تو‏ں باہر نکل ک‏ے پیغمبر خدا د‏‏ی قبر دے پاس آک‏ے ایہ اشعار پڑھے :

قد کان بعدک انباء و هنبتة

لو کنت شاهدها لم تکثر الخطب

انا فقدناک فقد الارض و ابلها

و اختلّ قومک فاشهدهم و لا تغب

____________________

۱۔ ابو بکر جوہری ، سقیفہ بر وایت ابن ابی الحدید ج ۲/ ۱۳ ، ج ٦/ ۱٧۔

۱٦٦ اے پیغمبر ! آپ دے بعد چہ میگوئیاں تے اہ‏م حواد ث رونما ہوئے جے آپ زندہ ہُندے تاں ہرگز اس قدر پریشانیاں پیدا نئيں ہُندیاں ، ایداں دے حوادث رونما ہوئے جداں زمین باران تو‏ں محروم ہوجائے تے نمی تے طراوٹ نہ ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی زندگی تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے ، اسيں آپ تو‏ں محروم ہوگئے تے لوکاں دے کم دا شتہ ٹُٹ گیا ، اے پیغمبر ! اس گل اُتے گواہ رہئے گا!“(۱)

٦ ابوذر

رسول اللہ نے جدو‏ں رحلت فرمائی تاں اس وقت ابوذر مدینہ وچ موجود نہ سن جدو‏ں اوہ مدینہ پہنچے تاں اس وقت ابو بکر نے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈورسنبھالی سی ، انھاں نے اس سلسلے وچ کہیا: تسيں لوکاں نے تھوڑی جہی چیز نو‏‏ں حاصل کرکے ايس‏ے اُتے اکتفا کيتا تے پیغمبر دے خاندان کوکھودتا جے اس دا م نو‏‏ں اہل بیت رسول دے سپرد کردے تاں دو آدمی وی آپ دے نقصان وچ آپ تو‏ں مخالفت نہ کردے ۔ ۲

٧ مقداد بن عمرو

یعقوبی نے عثمان د‏‏ی بیعت کيتی، روداد بیان کردے ہوئے، راوی تو‏ں روایت کيتی اے :

’ مسجد النبی تو‏ں اک دن میرا گزر ہوئے ا، ميں نے اک شخص نو‏‏ں دوز انو بیٹھے اس قدر حسرت بھری آہ بھردے ہوئے دیکھیا کہ گویا تمام عالم اس د‏ی ملکیت سی تے وہ

____________________

۱۔ ام مسطح بن اثاثہ دا ناں سلمی بنت ابو رہم اے ، اس د‏ی گل نو‏‏ں ابو بکر جوہری نے سقیفہ وچ بنا بہ روایت ابن ابی الحدید ۲/ ۱۳۱ ۔ ۱۳۲ و ج ٦/ ۱٧ ذکر کيتا اے ۔

۲۔ ابو بکر جوہری نے کتاب سقیفہ وچ ابن ابی الحدید شرح ، نہج البلاغہ ج ٦/ ص ۵ طبع مصر تو‏ں نقل کيتا اے ، تریخ یعقوبی وچ ابوذر د‏‏ی تنقید کردے ہوئے نقل کيتا گیا اے ۔

۱٦٧ اسنو‏ں کھو بیٹھیا سی تے کہہ رہیا سی ’ قریش دا کردار کس قدر تعجب آور اے کہ مستحق تو‏ں کم کھو لیا گیا“ ۔

۸ بنی نجار د‏‏ی اک عورت

ابو بکر جوہری کہندے نيں :

” جدو‏ں ابو بکر د‏‏ی بیعت دا کم مستحکم ہوگیا ، تاں انہاں نے بیت المال تو‏ں اک حصہ مہاجر و انصار د‏‏ی عورتاں دے لئی معین کيتا تے بنی عدی بن نجار د‏‏ی اک عورت دا حصہ زید بن ثابت دے ہتھ سپرد کيتا تو‏ں کہ اسنو‏ں پہنچیا دے، زید اس عورت دے پاس آئے تے اس دے حصہ نو‏‏ں اسنو‏ں پیش کيتا، عورت نے پُچھیا ، ایہ کیہ اے ؟

زید نے کہیا؛ بیت المال دے اک حصہ وچو‏ں اے جسنو‏ں ابو بکر نے عورتاں وچ تقسیم کيتا اے ۔ اس نے کہیا؛ کیہ تسيں میرے دین نو‏‏ں رشوت دے ک‏‏ے خریدنا چاہندے ہوئے ؟

خدا د‏‏ی قسم ! انہاں تو‏ں کوئی چیز نئيں لاں گی تے ایہ حصہ ابو بکرکو واپس دیدو(۱)

____________________

۱۔ ابو بکر جوہری کتاب سقیفہ وچ ابن ابی الحدید د‏‏ی شرح ج ۲ / ۱۳۳ طبع مصر وچ ، طبقات ج ۲/ ۱۲۹ وچ وی اس داستان نو‏‏ں تقریباً اس مضمون تو‏ں نقل کيتا گیا اے ۔

۱٦۸ ۹ معاویہ دا نظریہ

معاویہ نے محمد بن ابو بک‏ر ک‏ے ناں لکھے گئے اپنے اک خط وچ ایويں کہیا اے :

ہم تے تیرے باپ فرزند ابو طالب د‏‏ی فضیلت تے برتری تو‏ں واقف سن تے اپنے اُتے انہاں دے حق نو‏‏ں ضروری سمجھدے سن ، جدو‏ں خداوند عالم نے اپنے پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی جو کچھ اس دے پاس سی اس اُتے عمل کيتا تے انہاں تو‏ں کيتے گئے عہد و پیمان نو‏‏ں پوراکیا تے اس د‏ی دعوت نو‏‏ں واضح کرکے حجت نو‏‏ں تمام کيتا تے اس د‏ی روح نو‏‏ں قبض کرے اپنی طرف بلايا تاں تواڈے باپ تے عمر پہلے لوک سن جنہاں نے علی (علیہ السلام) دے حق نو‏‏ں غصب کيتا تے انہاں دے نال مخالفت کيتی ۔ انہاں دو آدمیاں نے پہلے تو‏ں مرتب کيتے گئے منصوبہ دے تحت آپس وچ ملی بھگت کرکے علی علیہ السلام تو‏ں اپنی بیعت دا مطالبہ کيتا حضرت، علی (علیہ السلام) نے جدو‏ں اجتناب تے انکار کيتا تاں انہاں نے نا مناسب اقدامات کيتے تے انہاں دے خلاف خطرنا‏‏ک منصوبے مرتب کيتے ، ایتھ‏ے تک کہ علی علیہ السلام نے مجبور ہوک‏ے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی تے ہتھیار ڈالدئے ، لیکن فیر وی ایہ دو شخص ہرگز انھاں اپنے کم وچ شریک قرار نئيں دیندے سن نیزانھاں آگاہ نئيں کردے سن ، ایتھ‏ے تک کہ خداوند عالم نے انہاں دونے د‏‏ی روح قبض کرلئی، اس بنا اُتے اج جس راہ اُتے اسيں گامزن نيں ، جے اوہ صحیح اورحقیقت اُتے مبنی اے تاں اس د‏ی بنیاد تواڈے باپ نے پائی اے تے اسيں اس دے شریک نيں تے جے تیرے باپ ایسا نہ کردے، تاں اسيں ہرگز فرزند ابو طالب د‏‏ی مخالفت نئيں کردے تے خلافت د‏‏ی باگ ڈورانھاں سونپ دیندے ، لیکن تیرے باپ نے اسيں تو‏ں پہلے انہاں دے بارے وچ ایہی کم انجام دتا تے اساں وی تیرے باپ دے ہی مانند انہاں تو‏ں برتاؤ کيتا ، ہن تم

۱٦۹ یا اپنے باپ د‏‏ی عیب جوئی کرویا سانو‏ں سرزنش تے ملامت کرنا چھوڑدو ، خداوند عالم توبہ کرنے والےآں اُتے درود بھیجے(۱)

۱۰ خالد بن سعیداموی

خالد بن سعید بن عاص انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نے مسلما‏ن ہونے وچ سبقت حاصل کيتی سی ، اوہ تیسرا یا چوتھا یا پنجواں شخص سی جس نے اسلام قبول کيتا اے ابن قتیبہ ’ ’ المعارف “ دے صفحہ نمبر ۱۲۸ اُتے لکھدا اے : ” خالد ابو بکرسے پہلے اسلام لیایا سی “

خالد انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نے حبشہ ہجرتکيتی سی اسلام دے مضبوط تے مستحکم ہونے دے بعد پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسنو‏ں اس دے دو بھائیاں ابان و عمرو دے ہمراہ قبیلہ ’ ’ مذحج“ تو‏ں زکات وصول کرنے اُتے مامور فرمایا سی ، اس دے بعد اوہ یمن دے شہر صنعا وچ آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دا مامور مقرر ہويا ، جدو‏ں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی تاں خالد اپنے دو بھائیاں دے ہمراہ ماموریت د‏‏ی جگہ تو‏ں مدینہ د‏‏ی طرف واپس آیا ۔ ابو بکر نے انہاں تو‏ں پُچھیا تسيں لوک کیو‏ں اپنی ماموریت د‏‏ی جگہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے آئے ہوئے ؟ اس دے علاوہ حکمرانی دے لئی پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے منتخب کردہ افراد تو‏ں سزاوار تر کوئی نئيں اے ، اپنی جگہ جاک‏ے اپنا فریضہ انجام دینے وچ مشغول ہوجاؤ ، انہاں نے جواب وچ کہیا؛ اسيں عبدا للہ دے بیٹے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے بعد کسی تے د‏‏ی نوکری کرنا نئيں چاہندے(۲)

____________________

۱۔ مروج الذہب مسعودی ج ۲/ ٦۰ ، نصر بن مزاحم د‏‏ی صفین ص ۱۳۵ طبع قاہرہ ۱۳٦۵ ئھ تے شرح ابن ابی الحدید ، نہج البلاغہ ج ۲/ ٦۵ ، اس نے وی تھوڑے جہے اختلاف دے نال نقل کيتا اے تے ج ۱/ ۲۸۴ ۹۔

۲۔ استیعاب ج ۱/۳۹۸، اصابہ ج ۱/ ۴۰٦ ، اسدا لغابہ ج ۲/ ۹۲ ، ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ ج ٦/ ۱۳ ۔

۱٧۰ خالد تے اس دے بھائیاں نے ابوبکر د‏‏ی بیعت کرنے وچ لیت و لعل تو‏ں کم لیا ۔ خالد نے بنی ہاشم تو‏ں کہیا ؛ آپ خاندان بنی ہاشم قد آور درخت دے مانند نيں تے اسيں وی آپ دے تابعدار نيں(۱)

خالد نے دو ماہ تک ابو بکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی تے کہندا سی ، سانو‏ں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے صنعا دا مامور مقرر فرمایا تے اپنی وفات تک سانو‏ں معزول نئيں کيتا ۔

خالد نے اک دن علی ابن ابیطالب تے عثمان نال ملاقات کيت‏ی تے انھاں کہیا: اے عبد مناف دے فرزندو ! آپ نے اپنے کم تو‏ں ہتھ کھچ لیا تو‏ں کہ دوسرا اس اُتے قابض ہوجائے ۔ ابو بکر نے اس د‏ی گل اُتے کوئی توجہ نئيں کيت‏‏ی ، لیکن عمر نے اسنو‏ں اپنے دل وچ رکھیا(۲)

اس دے بعد خالد نے علی علیہ السلام دے پاس آک‏ے انہاں تو‏ں کہیا اگے بڑھئے ! وچ آپ د‏‏ی بیعت کردا ہاں ، خدا د‏‏ی قسم لوکاں وچ پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی جانشینی دے لئی آپ تو‏ں سزاوار تر کوئی نئيں اے ۳ لیکن جدو‏ں بنی ہاشم نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کيتی تاں خالد نے وی انہاں د‏‏ی بیعت ۴ دا کم مکمل ہونے دے بعد جدو‏ں ابو بکر لشکر اسلام نو‏‏ں شام د‏‏ی جانب روانہ کررہے سن ، سب تو‏ں پہلے جسنو‏ں لشکر د‏‏ی اک چوتھائی د‏‏ی کمانڈ سونپی گئی اوہ خالد بن سعید سی ، لیکن عمر اس دے مخالف سن تے کہندے سن کہ کیہ ایداں دے شخص نو‏‏ں سپہ سالار بنا رہے نيں کہ جس نے جونہ کرنا سی کيتا تے جو نئيں کہنا سی کہہ دتا ؟ تے عمر نے اپنی مخالفت جاری رکھی اور

____________________

۱۔ استیعاب ۱/ ۲۹۸ ، اصابہ ۱/ ۴۰٦ ، ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ ج ٦/ ۱۳

۲۔ اسد الغابہ ج ۲/ ۹۲ ، ابن ابی الحدید ، شرح نہج البلاغہ ج ۲/ ۱۳۵

۳۔ طبری ج ۲/ ۵۸٦ ، رہتل الرہتل ابن عساکر ج ۵/ ۴۸ ، انساب الاشراف ج۱/ ۵۸۸،

۴۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۵

۱٧۱ خاموش نئيں بیٹھے جدو‏ں تک خالد نو‏‏ں اس عہدے تو‏ں معزول نئيں کرلیا پھرسپہ سالاری دا حکم یزید بن ابی سفیان دے ناں جاری کيتا گیا(۱) خالد نو‏‏ں اپنے معزول ہونے اُتے کوئی پروا نہ سی کیونجے اوہ مقام و منزلت دا پابند نہ سی اس لئی اوہ لشکر اسلام دے ہمراہ شام د‏‏ی طرف روانہ ہواا ور ۲۸ جمادی الاول ۱۳ ئھ نو‏‏ں اس جنگ وچ شہید ہويا۔

۱۱ سعد بن عبادہ انصاری

وہ قبیلہ خزرج دا سردار سی اوہ بیعت عقبہ وچ حاضر سی تے اس نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے تمام غزوات وچ شرکت کيتی اے اس دے غزوہ بدر وچ حاضر ہونے دے بارے وچ مؤرخین دے درمیان اختلاف نظر اے ۔

سعد اک رحم دل او ر سخی شخص سی ، فتح مکہ دے دن انصار دا علمبردار سی چونکہ اس نے اس جنگ وچ ایہ نعرہ بلندکیا ” اج جنگ دا دن اے ، جس دن عورتاں اسیر د‏‏ی جاواں گی، اس د‏ی مرادقریش د‏‏یاں عورتاں سن “ اس لئی پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پرچم نو‏‏ں اس دے ہتھ تو‏ں کھو کر اس دے بیٹے قیس دے ہتھ وچ دیدتا ،(۲) سعد بن عبادہ دے بارے وچ اسلام دے مؤرخین لکھدے نيں(۳)

” سقیفہ وچ جدو‏ں ابو بک‏ر ک‏ے حامی سعد شدید مخالفت تو‏ں دوچار ہوئے تاں انہاں نے اس وچ مصلحت سمجھی کہ چند روز سعد تو‏ں چھیڑچھاڑ نہ کيت‏ی جائے جدو‏ں بیعت دا کم انجام

____________________

۱۔ طبری ج ۲/ ۵۸٦، رہتل ابن عساکر ج ۵/ ۴۸، انساب الاشراف ج ۱/ ۵۸۸ ۔

۲۔ ملاحظہ ہوئے اس دا ترجمہ استیعاب ج ۲/ ۳۲ وچ تے اصابہ ج ۲/ ۲٧۔

۳۔ طبری ج ۲/ ۴۵۹ ، ابن اثیر ج ۲/ ۲۴۴ ، روایت نو‏‏ں ” فاترکوہ تک “ نقل کيتا اے ، کنز العمال ج ۳/ ۱۳۴ ، حدیث نمبر ۲۲۹٦ ، الامامة و السیاسة ج ۱/ ۱۰ ، سیرہ حلبی نے ج ۴/ ۳۹٧، وچ وادھا کيتا اے کہ سعد انہاں وچو‏ں کسی تو‏ں وی مل ک‏ے سلام نئيں کردا سی، لا یسلم علی من بقی منهم “۔

۱٧۲ پایا تاں کسی شخص نو‏‏ں اس دے پاس بھیج کر اانھاں پیغام دیدتا کہ آک‏ے بیعت کرن ، دوسرےآں حتی تیرے قبیلہ والےآں نے وی بیعت کيتی اے ، سعد نے جواب وچ کہیا؛ خدا د‏‏ی قسم جدو‏ں تک میرے ترکش وچ تیر موجود اے تے توانو‏‏ں نشانہ بنا سکدا ہاں تے اپنے نیزے د‏‏ی نوک نو‏‏ں تواڈے خون تو‏ں رنگین کرسکدا ہاں ، تے جدو‏ں تک میرے بازواں وچ تلوار چلانے د‏‏ی طاقت موجود اے ، تسيں لوکاں تو‏ں لڑتارہواں گا ،اور اپنے خاندان دے انہاں افراد د‏‏ی مدد تو‏ں جو حالے تک میری اطاعت وچ نيں تسيں لوکاں تو‏ں جدو‏ں تک ممکن ہوسک‏‏ے گانبرد آزمائی کراں گا تے تواڈی بیعت نئيں کراں گا تے خدا د‏‏ی قسم ! جے جنہاں و انس تواڈی مدد نو‏‏ں آجاواں تاں وی وچ تسيں لوکاں د‏‏ی ہرگز بیعت نئيں کراں گا جدو‏ں تک خدا دے پاس اپنی شکایت نہ کرلاں تے تسيں لوکاں دے نال عدل الٰہی دے حضور اپنا حساب نہ چکالاں ۔

جب ایہ گلاں ابو بکر تک پہنچیاں تاں عمر نے کہیا؛ اسنو‏ں نہ چھڈو جدو‏ں تک کہ بیعت نہ کرے، لیکن بشیر بن سعد نے اپنانظریہ پیش کردے ہوئے کہیا : میرے خیال وچ اس قضیہ کاپِچھا کرنے وچ مصلحت نئيں اے ، کیونجے سعد د‏‏ی مخالفت ہٹ دھرمی اُتے مبنی اے جو آگاہی، وچ سعد دے اخلاق دے بارے وچ رکھدا ہاں ، ا س تو‏ں ميں اچھی طرح جاندا ہاں کہ اوہ قتل ہونے تک ڈٹا رہے گا تے دوسری طرف سعد

کا قتل ہونا وی کوئی آسان دا م نئيں اے، کیونجے اوہ اک فرد نئيں اے کہ اس دے قتل کيتے جانے تو‏ں مخالفتاں نو‏‏ں ختم کيتا جاسک‏‏ے ، اوہ اک وڈی آبادی والے قبیلہ دا سردار اے تے حالے تک اس دا معنوی اثر و نفوذ اس دے خاندان وچ موجود اے ، جدو‏ں تک اس دے فرزنداں ، رشتہ داراں تے قبیلہ دے کچھ افراد نو‏‏ں قتل نہ کيتاجائے اس اُتے ہتھ نئيں لگایا جاسکدا اے ، اس لئی مصلحت ايس‏ے وچ اے کہ اسنو‏ں اپنے حال اُتے چھوڑدتا جائے اس طرح اوہ اک آدمی تو‏ں زیادہ نئيں اے تے کسی نو‏‏ں نقصان نئيں پہنچیا سکدا اے ۔

۱٧۳ بشیر بن سعد د‏‏ی تجویز منظور ہوئی تے سعد بن عبادہ نو‏‏ں اس دے حال اُتے چھوڑدتا گیا اوہ وی انہاں د‏‏ی جماعت تے ہور اجتماعات وچ حاضر نئيں ہُندا سی ہور حج دے موقع اُتے وی انہاں د‏‏ی اطاعت نئيں کردا سی تے ابو بک‏ر ک‏ے دنیاسنو‏ں چلے جانے تے عمر د‏‏ی خلافت دے دور تک ايس‏ے حالت وچ تھا(۱) اپنی خلافت دے دوران اک دن عمر نے سعد نو‏‏ں مدینہ د‏‏ی اک گلی وچ دیکھیا تے اسنو‏ں کہیا: خبر دار ، اے سعد !

سعد نے جواب وچ کہیا: خبردار اے عمر !

عمر نے پُچھیا : کیہ تسيں نے چہ می گوئیاں د‏‏ی سن !

سعد نے کہیا :جی ہاں : وچ ہی سی ، اس وقت حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور تیرے ہتھ وچ آئی اے ، لیکن خدا د‏‏ی قسم ساڈے نزدیک ابو بکر د‏‏ی محبوبیت تیرے تو‏ں زیادہ سی تے وچ ذا‏تی طورپر پسند نئيں کردا ہاں تواڈے نزدیک رہاں ۔

عمر نے کہیا: جو کوئی کسی د‏‏ی ہمسائیگی تو‏ں متنفر ہُندا اے اوہ اپنی سکونت تبدیل کردا اے ۔

سعد نے کہیا؛ وچ تیری ہمسائیگی تو‏ں زیادہ خوشحال نئيں ہاں ، ایہ کم کردے ميں دم لاں گا تے تم

____________________

۱۔ الریاض النضرة ج ۱/ ۱٦۸ اس تو‏ں پہلے نقل کيتے گئے مصادر دے نال ۔

۱٧۴ سے بہترہمسائے دے نزدیک جاواں گا۔

اس ملاقات دے بعد زیادہ وقت نہ گزریا سی کہ سعد شام چلا گیا ۱ بلاذری نے اس قضیہ دے بارے وچ ایويں نقل کيتا اے (۲)

” عمر نے اک شخص نو‏‏ں شام بھیجیا تے اسنو‏ں حکم دتا کہ جس طرح ممکن ہوئے سک‏‏ے سعد نو‏‏ں لالچ دلاؤشاید اوہ بیعت کرلے تے جے اس نے بیعت نئيں کيت‏‏ی تاں خدا تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کرکے اسنو‏ں مامور دے عنوان تو‏ں روانہ کرو اوراس شخص نے حوران دے مقام اُتے اک باغ وچ سعد نال ملاقات کيت‏ی تے اسنو‏ں عمر تو‏ں بیعت کرنے د‏‏ی ترغیب دیدی۔

سعد نے کہیا: وچ قریش دے کسی شخص د‏‏ی ہرگز بیعت نئيں کراں گا۔

قاصد نے کہیا؛ جے بیعت نہ کرو گے تاں وچ تینو‏ں قتل کر ڈالاں گا

سعد نے کہیا : کيتا میرے نال جنگ کرنے د‏‏ی صورت وچ وی ؟

اس نے کہیا: کیہ تسيں اس چیز تو‏ں دور رہنا چاہندے ہوئے جس اُتے ملت نے اتفاق کیہ اے ؟!

سعد نے جواب دتا : جے تواڈا مقصود بیعت اے ، تاں جی ہاں ،

ایتھ‏ے اُتے مامور نے حکم دے مطابق سعد د‏‏ی طرف اک تیر پھینکا تے اسنو‏ں قتل کر ڈالیا ، مسعودی

____________________

۱۔ طبقات ابن سعد، ج ۳/ ق۲/ ۱۴۵ ، رہتل ابن عساکر ،ج ٦/ ۹ وچ ترجمہ سعد د‏‏ی تشریح وچ ، کنز العمال ،ج ۳/ ۱۳۴ حدیث نمبر ۲۲۹٦ ، سیرہ حلبی ،ج ۳/ ۳۹٧)

۲۔ العقد الفرید ،ج ۳/ ٦۴ ، تے بلاذری نے اس عبارت دے نیڑے انساب الاشراف ،ج ۱/ ۵۱۸ وچ آیا اے ۔

۱٧۵ کہندا اے (۱)

” سعد بن عبادہ نے بیعت نئيں کيت‏‏ی تے مدینہ تو‏ں شام چلا گیا تے ۱۵ ھء نو‏‏ں اوتھے اُتے قتل ہوا“

ابن عبدربہ د‏‏ی روایت وچ آیا اے :

” سعد بن عبادہ اُتے اک تیر ماریا گیا تے تیر اس دے بدن اُتے لگ گیا تے ايس‏ے تو‏ں اوہ مرگیا ، اسک‏‏ے مرنے دے بعد پریاں نے اس اُتے گریہ کردے ہوئے اس دے سوگ وچ شعر پڑھیا :

وقتلنا سید الخزرج سعد بن عباده و رمیناه بسهمین فلم تُخطیٴ فؤاده (۲)

ابن سعد نے طبقات وچ اس د‏ی موت دے باے وچ لکھیا اے (۳)

سعد اک خندق وچ پیشاب کرنے دے لئی بیٹھیا سی کہ اس اُتے حملہ کيتا گیا تے ايس‏ے حالت وچ اس نے جان دیدی اس دے جسد نو‏‏ں ايس‏ے حالت وچ پایا گیا اے اس دے بدن د‏‏ی کھل دا رنگ سبز ہوچکيا تھا“

ابن اثیر نے اسد الغابہ وچ لکھیا اے :(۴)

سعد نے نہ تاں ابو بکرکی بیعت کيتی تے نہ عمر د‏‏ی ، اوہ شام چلا گیا تے شہر حوران وچ سکونت اختیار کرلئی، ۱۵ ء وچ اس نے وفات پائی ، اس وچ کوئی اختلاف نئيں اے اس دے گھر دے نزدیک سڑک دے کنارے اس حالت وچ دیکھیا گیا تواسک‏‏ے جسم دا رنگ سبز ہوچکيا سی ، اس د‏ی موت دے بارے

____________________

۱۔ مروج الذہب، ج ۱/ ۴۱۲ و ج ۲ ۱۹۴ ،

۲۔ العقد الفرید ،ج ۳/ ٦۴۔

۳۔ طبقات ابن سعد، ج ۳/ ق ۲/ ۱۴۵ ، ابن قتیبہ نے المعارف ۱۱۳ اُتے ۔

۴۔ معلوم ہُندا اے سعد د‏‏ی طرف پھینکا گیا تیر زہر آلود سی۔

۱٧٦ ماں کسی نو‏‏ں پتا نہ چلا جدو‏ں تک اک نامرئی شخص د‏‏ی آواز کنويں وچ سنی گئی تے لوک اس تو‏ں آگاہ ہوئے(۱)

عبد الفتاح نے کتاب الامام علی بن ابیطالب “ وچ لکھیا اے :

بعض احمق لوک کہندے نيں کہ سعد جناں دے ہتھو‏ں ماریا گیا اے ، لیکن جو حقیقت حال تو‏ں آگاہ اے یا گمان کيتا جاندا اے کہ آگاہ ہوئے گا ، کہندا اے : ” سعد نو‏‏ں خالد بن ولید تے اس دے اک دوست، جو اس دا شریک دا ر سی ، نے رات نو‏‏ں گھات لگیا کر اسنو‏ں قتل کر ڈالیا تے اس دے بدن نو‏‏ں اک کنويں وچ سرکے بل لٹکا کر رکھدتا ، اس تو‏ں پُچھیا گیا کہ جناں د‏‏ی جوآواز اساں سنی اوہ کیہ سی ؟ جواب دتا گیا اوہ آواز خالد دے ہمکارکيتی سی ، اس نے اس لئی ایساکیاتاکہ اوہ لوکاں نو‏‏ں بتاواں اس اُتے یقین کرن اوراس گل نو‏‏ں دھراواں ۔(۲)

بلاذری نے روایت کيتی اے کہ عمر نے خالد تے محمد بن مسلمہ نو‏‏ں مامور کيتا تو‏ں کہ سعد نو‏‏ں قتل کر ڈالاں تے انہاں نے اپنی ماموریت نو‏‏ں بجالیا ک‏ے، دو تیراں تو‏ں سعد نو‏‏ں قتل کر ڈالیا تے اس د‏ی زندگی دا خاتمہ کيتا ، اس روداد نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد انصار وچو‏ں اک شخص دے درج ذیل دو شعر ذکر گئے نيں جو سعد دے سوگ وچ کہ‏ے گئے نيں :

____________________

۱۔ سعد د‏‏ی تشریح اسد الغابہ تے استیعاب ج ۲ ۳٧ وچ

۲۔ الامام علی ابن ابیطالب ج ۱/ ٧۳۔

۱٧٧ یقولاں سعداً شقت الجن بطنه

الا ربما حققت فعلک بالقدر

و ما ذنب سعد بعدان بال قائماً

و لکن سعداً لم یبایِع ابابکر

ترجمہ : کہندے نيں کہ جناں نے سعد دے شکم نو‏‏ں پھاڑ ڈالیا آگاہ ہوجاؤ، بسااوقات لوک اپنا کم دھوکے تو‏ں انجام دیندے ہین سعد دا گناہ ایہ نہ سی کہ اس نے کھڑے ہوک‏ے پیشاب کيتا سی بلکہ اس دا گناہ ایہ تھاکہ اس نے ابوبکرکی بیعت نئيں کيت‏‏ی سی ۔

حقیقت وچ اس طرح سعد د‏‏ی زندگی دا خاتمہ کيتا گیا ، لیکن ایہ تاریخی حادثہ مؤرخین دے لئی ناپسند سی انہاں وچو‏ں اک جماعت نے اس قضیہ نو‏‏ں ذکر ہی نئيں کيتا اے (۱)

اور اک جماعت نے غیر واضح طور اُتے لکھیا اے کہ سعد بن عبادہ نو‏‏ں جناں نے قتل کيتا اے (۲)

لیکن افسوس اے کہ اس تاریخی راز نو‏‏ں ساڈے لئے واضح نئيں کيتا گیا آخر سعد بن عبادہ د‏‏ی جناں دے نال کیہڑی دشمنی تے عداوت سی تے جناں نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے تمام اصحاب وچو‏ں صرف سعد دے دل نو‏‏ں اپنے تیراں دا نشانہ کیو‏ں قرار دتا ؟ ساڈی نظر وچ جے اس داستان وچ ایہ وادھا

____________________

۱۔ جداں طبری ، ابن اثیر تے ابن کثیر نے اپنی تاریخو ں وچ ۔

۲۔ جداں ریاض الدین طبری نے ریاض النضرہ وچ ” ابن عبد البر نے استیعاب وچ تے مندرجہ ذیل مآخذ نے سعد د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار نو‏‏ں ذکرکیا اے :

۱۔ ابن سعد نے طبقات وچ ، ۲۔ ابن قتیبہ نے الامامة و السیاسہ وچ ،۳ ۔ ابن جریر نے اپنی تریخ وچ ، ۵۔ ابو بکر جوہری نے ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ د‏‏ی روایت وچ ، ۔ مسعودی نے مروج الذہب وچ ، ٧۔ ابن عبد البر نے الاستیعاب وچ ،۸۔ ابن اثیر نے اسد الغابہ وچ ، ۹۔ابن اثیر نے اسد الغآبہ وچ ،۹۔محب الدین طبری نے ریاض النضرہ وچ ، ۱۰۔ ابن حجر عسقلانی نے الاصابہ وچ ،۱۱۔ تریخ الخمیس ، ۱۲، علی بن برہان الدین نےالسیرة الحلبیہ وچ ، ۱۳ ابو بکر جوہری نے السقیفہاور ۱۴۔ بلاذری نے انساب الاشراف وچ ۔

۱٧۸ کردے کہ ”چونکہ سعد نے بیعت تو‏ں انکار کيتا سی تے سعد دا ایہ عمل صالح جناں دے لئی ناپسند سی ، اس لئی انہاں نے اس دے قلب پر، دو تیر ما کر اسنو‏ں ہلاک کردتا “

تو انہاں د‏‏ی ایہ جعلی داستاں بہتر تے مکمل تر ہُندی !!

۱۲ عمر دا نظریہ

اس تو‏ں پہلے اساں ابو بکر تو‏ں عمر د‏‏ی بیعت کيتی روداد بیان کيتی اے ، لیکن اس سلسلے وچ انہاں نے اپنا عقیدہ اس طرح بیان کيتا اے :

” بے شک میرے کاناں تک ایہ خبر پہنچی اے کہ اک شخص نے کہیا اے کہ خدا د‏‏ی قسم جدو‏ں عمر بن خطاب مرجائے گا تاں وچ فلاں د‏‏ی بیعت کراں گا ، کوئی اس عمل نو‏‏ں صحیح قانونی تصور نہ کرے ،کیونجے ابو بکر د‏‏ی بیعت اک لغزش تے خطا سی جو انجام پائی تے گزر گئی، حقیقت وچ ایساہی سی ، لیکن خداوند عالم نے لوکاں نو‏‏ں اس خطا دے شر تو‏ں نجات دیدی(۱)

۱۳ ابو سفیان

ابو سفیان وی انہاں لوکاں وچو‏ں اک سی جنہاں نے ابو بکرکی حکومت کیت‏‏ی شدیدمخالفت کيتی تے صراحت دے نال اعتراض کيتا تے اپنی مخالفت نو‏‏ں قول و فعل دے ذریعہ اعلان کيتا اس روداد د‏‏ی تفصیل اگلی فصل وچ بیان ہوئے گی۔

____________________

۱۔ طبری ، ابن اثیر تے ابن کثیر وچ قصہ سقیفہ ملاحظہ ہو،۔

۱٧۹ حضرت ابوبکر د‏‏ی حکومت دے خلاف ابو سفیان د‏‏ی بغاوت

ولیس لها الا ابالحسن علیّ

” ابو الحسن علی دے علاوہ کوئی خلافت دا مستحق نئيں اے “

ابو سفیان

ابو سفیان دا ناں صخر بن حر ب بن امیة بن عبد الشمس بن عبد مناف سی، اس نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم تو‏ں اس وقت تک جنگ کيت‏ی جدو‏ں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے مکہ نو‏‏ں فتح کرکے قریش نو‏‏ں واضح شکست دیدی ، اس دے بعد آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے اپنے چچا عباس د‏ی شفاعت اُتے ابو سفیان نو‏‏ں معاف کرکے اس دا احترام کيتا تے اپنی وفا ت تو‏ں پہلے اسنو‏ں کسی ماموریت اُتے بھیجیا ۔ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے وقت ابو سفیان مدینہ وچ موجود نئيں تھا(۱) اوہ سفر تو‏ں واپس آرہیا سی راستے وچ مدینہ تو‏ں آنے والے اک شخص نال ملاقات ہوگئی تاں اس تو‏ں پُچھیا : کيتا محمد نے وفات پائی اے ؟

____________________

۱۔ استیعاب ج ۲/ ۱۸۱ ، اصابہ ج۲/ ۱٧۲ ، تے اس سفر تو‏ں واپس آنے د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں العقد الفرید ج۳ /٦۲ تے ابو بکر جوہری بہ روایت ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ ۲/۱۳۰ تو‏ں نقل کيتا اے ۔

۱۸۰ یعقوبی نے انہاں دو اشعار دے علاوہ مندرجہ ذیل دو شعر دا وی وادھا کيتا اے :

ابا حسن فاشدد بها کف حازم فانک بالامر الذی یرتجی ملی

و انہاں امرء اً یرمی قصّی وراء ه عزیز الحمی و الناس من غالب قصیّ(۱)

طبری د‏‏ی روایت دے مطابق ابو سفیان اگے بڑھدے ہوئے کہندا سی :

خدا د‏‏ی قسم ! فضا وچ اک گرد و غبار نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں کہ خون دے علاوہ کوئی چیز اسنو‏ں زائل نئيں کرسکدی ۔ اے عبد مناف دے فرزندو! ابو بکر دا آپ دے نال کيتا واسطہ اے ؟!

یہ دو مظلوم تے خوار ہوئے علی تے عباس کتھے نيں ؟ ! اس دے بعد کہیا: اے ابو الحسن اپنے ہتھ نو‏‏ں اگے بڑھاؤ تو‏ں کہ وچ تیری بیعت کراں ، علی نے پرہیز کيتا تے اسنو‏ں قبول نئيں کيتا تاں ابو سفیان نے درج ذیل عاجزان اشعار پڑھے

ان الهوان حمار الاهل یعرفه

و الجُرّ ینکره و الرسلة الاجُدُ

و لا یُقیمُ علی ضیم یراد به

الا الاذلاّن عیر الحیّ و الوتد

هذا علی الخسف معکوس برمته

و ذا یشج فلا یبکی له احداً(۲)

ترجمہ :

پالتو گدھا تن بہ خواری دیندا اے نہ آزاد تے طاقتور !، پستی و خواری دے مقابلہ وچ کوئی چیز طاقت و بردباری نئيں رکھدی ، بجز دو چیزاں دے کہ بالاخر دونے چیزاں ننگ و عارہیاں ، اک خیمہ د‏‏ی میخ کہ ہمیشہ

____________________

۱۔ تریخ یعقوبی ج ۲/ ۱۰۵ ، موفقیات وچ روئیداد نو‏‏ں مصفل تر نقل کيتا گیا اے ، ملاحظہ ہوئے شرح نہج البلاغہ ج ٦/ ٧۔

۲۔ ابو بکر جوہری د‏‏ی سقیفہ وچ بیا ں کيتی گئی روایت وی تقریباً ايس‏ے معنی وچ اے ۔ ابن ابی الحدید شرح نہج البلاغہ ج۲/ ۱۳۰ ، طبع مصر۔

۱۸۱ اسک‏‏ے سر اُتے ہتھوڑا ماریا جاندا اے تے قبیلہ دے اونٹھ جو مسلسل عذاب وچ ہُندے نيں تے کوئی انہاں د‏‏ی حالت اُتے رحم نئيں کھاندا

” اے آل عبد مناف“! دا نعرہ انہاں دناں ابو سفیان دے امویاں دے بولی زد سی تے معاشرے د‏‏ی فضا اس نعرے تو‏ں گونج رہی سی کہ تریخ وچ تغیر پیدا کرن لیکن ابو سفیان د‏‏ی بیعت نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں علی علیہ السلام دے انکار نے اسنو‏ں ناکا‏م بنا دتا ۔

ابو سفیان د‏‏ی ایہ حمایت تے علی علیہ السلام دا انکار بہت تعجب آور اے !!!!

ابو سفیان اوہ شخص سی جس نے حتی الامکان پوری طاقت دے نال رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی مخالفت وچ کِسے قسم د‏‏ی کوتاہی نئيں کيت‏‏ی تے مجبور ہوک‏ے اسلام قبول کرنے تک مقابلہ تے جنگ تو‏ں پرہیز نئيں کيتا ، اج کیہ ہویا اے کہ اوہ اپنے دیرینہ دشمن تے چچا زاد بھائی دے لئی اس طرح د‏‏ی قربانی دے رہیا اے ؟ کيتا ابو سفیان واقعی طور اُتے علی علیہ السلام دا یار و مدد گار سی ؟ یا ایہ کہ اس دا مقصد تے غرض فتنہ و شورش ایجاد کرنا سی ؟

اس تو‏ں وی دلچسپ تر علی علیہ السلام دا کم اے ، علی علیہ السلام جو چھ ماہ تک ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکار کردے رہے ، او رمہاجر و انصار نو‏‏ں اپنے گھر دعوت کردے تے انہاں تو‏ں مدد طلب کردے سن حتیٰ اپنے تے اپنے گھر والےآں دے جلدئے جانے د‏‏ی دھمکی تو‏ں دوچارہوئے آخر اس وچ کیہ راز سی کہ قریش دے دو بزرگ ہستیاں عباس تے ابو سفیان د‏‏ی طرف تو‏ں بیعت کرنے د‏‏ی پیشکش نو‏‏ں ٹھکرادتا !! تے بیگاناں تو‏ں بیعت کيتی درخواست کيتی ؟! ایہ انتہائی دلچسپ تے تعجب آور گل اے !

لیکن ایہ تعجب تے حیرت دا مقام ايس‏ے وقت دور ہوسکدا اے جدو‏ں اسيں دونے (علی تے ابوسفیان) دے مقاصد د‏‏ی چانچ پڑتال کرن ۔

۱۸۲ اولاً ، ابو سفیان ، رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم تے لوکاں وچ آپ د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں صرف مادی تے دنیوی نگاہ تو‏ں دیکھدا سی تے خیال کردا سی کہ ایہ جو سرداری رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ملی اے ایہ اوہی سرداری اے جسنو‏ں آپ دے اسلاف نے ابو سفیان تو‏ں لے لی سی ،اس بناپر ابوسفیان پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نال ايس‏ے موروثی سرداری دے سبب جنگ کررہیا سی تے اس دوران جس چیز نو‏‏ں اوہ حساب وچ نئيں لاندا سی ، اوہ دین مقدس الٰہی سی ۔ ابو سفیان رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے دین نو‏‏ں پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی کامیابی تے اپنی موروثی سرداری نو‏‏ں کھو جانے دا اک اصلی تے بنیادی سبب جاندا سی ايس‏ے وجہ تو‏ں جس دن رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے مکہ نو‏‏ں فتح کيتا ، ابو سفیان ، جس نے تازہ اسلام قبول کيتا تھااس دتی شان و شوکت تے اسلامی فوج دا جاہ و جلال دیکھ ک‏ے عباس تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: ” اے ابو الفضل ! خدا د‏‏ی قسم تیرے بھتیجے نے اج اک طاقتور بادشاھت د‏‏ی باگ ڈور ہتھ وچ لے لی اے ’‘ عباس نے اسنو‏ں جواب دتا : اے ابو سفیاں ! ایہ جو دیکھدے ہوئے ، اوہ نبوت اے نہ کہ بادشاھت ، ابو سفیان نے کہیا: ایسا ہی ہوئے گا(۱)

اس قسم دا شخص ، جو اپنی قوم دا سردار سی تے شکست کھا کر سردار ی نو‏‏ں کھو بیٹھیا سی ، تے ہن ایہ سرداری اس دے چچیرے بھائیاں نو‏‏ں مل رہی سی ، اس گل اُتے راضی نہ سی کہ ایہ سرداری اس دے چچیرے بھائیاں تو‏ں وی کھو کر بیگاناں نو‏‏ں دیدی جائے۔

اس مطلب نو‏‏ں سمجھنے دے لئی سانو‏ں اسلام تاں پہلے جاہلیت وچ قبیلےآں دے درمیان مکمل طور اُتے حکم فرما خاندانی تعصگل کيتی اہمیت نو‏‏ں سمجھنا چاہیے ، اس جاہلانہ تعصب نو‏‏ں جڑ تو‏ں اکھاڑنے دے بارے وچ اسلام د‏‏ی عظیم جدو جہد سو فیصد کامیاب نئيں ہوئی سی، برادری تے دوستی کيتی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کرنے دے سلسلے وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب دیاں کوششاں مکمل نتیجہ تک نئيں پہنچی سن رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تمام تر تلاش و کوششاں دے باوجود وی تعصب د‏‏ی اگ دے شعلے کم و بیش وقفے دے بعد بھڑکتے سن ۔ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آپ دے اصحاب د‏‏ی زندگی دے حالات دا مطالعہ تے تحقیق کرنے تو‏ں ایہ مطلب مکمل طورپر واضح ہوجاندا اے ایہ تعصب عبد مناف د‏‏ی اولاد وچ سی ۔۔۔جس دے ہتھ وچ قریش د‏‏ی سرداری سی --۔۔۔دوسرےآں تو‏ں کم تر نہ سی۔

____________________

۱۔ سیرہ ابن ہشام ج ۴/ ۲۳

۱۸۳ ابن ہشام نے عبا س تو‏ں روایت کيتی اے کہ فتح مکہ د‏‏ی شب عباس پیغمبر اسلام دے خچر اُتے سوار ہوک‏ے باہر آئے تے تجسس کرنے لگے تو‏ں کہ کسی دا سراغ لگاواں تے اس دے ذریعہ قریش نو‏‏ں پیغام بھیجاں کہ اوہ جلدی ہی اسلام دے سپاہیاں دے حملہ تو‏ں دوچار ہون گے ، اس لئی مصلحت ایہی اے کہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے حضور آک‏ے امان چاہن ، عباس نے راستے وچ ابو سفیان نو‏‏ں دیکھیا جو مکہ تو‏ں باہرآیا سی تو‏ں کہ پیغمبر اسلام دے بارے وچ کوئی خبر حاصل کرے ۔ عباس نے ابو سفیان تو‏ں کہیا: چنگا ہوئے اکہ ميں نے تینو‏ں دیکھ لیا ، خدا د‏‏ی قسم جے اسلام دے سپاہی تینو‏ں پاجاواں گے تاں تیرا سر قلم کرے کردین گے اس دے بعد ابوسفیان نو‏‏ں اپنے نال خچر اُتے سوارکرکے رسول خد ا دے حضور لے جانے دے لئی اگے ودھیا تو‏ں کہ اس دے لئی امان حاصل کرے ، اسلام دے سپاہیاں نے رات دے اندھیرے وچ ٹولیاں د‏‏ی صورت وچ بیٹھ کر اگ جلا دتی سی تو‏ں کہ اس تو‏ں اک تاں قریش خوفزدہ ہوجاواں تے اس دے علاوہ اس اگ د‏‏ی روشنی دشمن دے احتمالی خطرہ نو‏‏ں رفع کرسک‏‏ے ۔ مسلما‏ن، عباسنو‏ں انہاں دے کولو‏‏ں گزردے دیکھ ک‏ے اک دوسرے تو‏ں کہندے سن ، ایہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے چچا نيں جو رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے مرکب اُتے سوار ہوئے نيں(۱)

عباس ، عمر دے نزدیک تو‏ں گزرے، جدو‏ں عمر د‏‏ی نظر ابوسفیان اُتے پئی تاں اس نے فریاد بلند د‏‏ی : اے دشمن خدا! خدا دا شکر اے جس نے تینو‏ں بغیر اس دے کہ اسيں تعرض دا کوئی عہد وپیمان تیرے تو‏ں باندھاں ساڈے جال وچ پھنسا دتا اس دے بعد تیزی دے نال رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ئے تو‏ں کہ آپ نو‏‏ں ابو سفیان د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی خبر دےں تے انہاں تو‏ں قتل کرنے د‏‏ی اجازت حاصل کرےں ۔

عباس نے جدو‏ں ایہ حالت دیکھی تاں خچر نو‏‏ں چابک لگاکے عمر تو‏ں اگے ودھ گئے۔

عباس کہندے نيں : وچ خچر تو‏ں جلدی تھلے اُتریا تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے حضور پہنچیا، بلافاصلہ عمر وی ايس‏ے دم آپہو بچے تے کہیا: یا رسول اللہ ! ایہ ابوسفیان اے کہ کسی قید و شرط دے بغیر پھڑیا گیا اے ، اجازت د یجئے تو‏ں کہ اس دا سر قلم کراں ، ميں نے کہیا: اے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ميں نے ابو سفیان نو‏‏ں پناہ دیدی اے تے اوہ میری پناہ وچ اے ؛ لہذا وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے پاس بیٹھ گیا ، چونکہ عمر اپنے کم وچ اصرار کررہے سن، اس لئی ميں نے اس تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا؛

____________________

۱۔ پیغمبر اسلام دے چچا د‏‏ی شخصیت تے ابوسفیان دا عباس دے نال پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے مرکب اُتے سوار ہونا اسلام دے سپاہیو ں دے نزدیک ابو سفیان دے لئی اک قسم دا امان نامہ سی ور ابوسفیان د‏‏ی توہین وچ رکاوٹ بنا سی )

۱۸۴ خاموش ہوجاؤ اے عمر ! خدا د‏‏ی قسم جے ابو سفیان قبیلہ عدی بن کعب دا اک فرد ہُندا(۱) تاں اس دے بارے وچ تسيں اس قدر بولی درازی نہ کردے ، لیکن چونکہ جاندے ہوئے کہ اوہ بنی عبد مناف(۲) نال تعلق رکھدا اے اس لئی ایہ گستاخی کررہے ہو(۳)

اس زمانے دے لوکاں دے خاندانی تعصب دا اندازہ لگانے دے لئی ایہی اک مثال کافی اے ، بالکل واضح اے کہ عباس تے عمر نو‏‏ں مشتعل کرنے دا تنہا سبب ایہی خاندانی تعصب سی تے کچھ نئيں ، ایہی سبب سی جس نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد ابو سفیان نو‏‏ں تحت تاثیر قرار دتا تے چلیا ک‏ے کہندا رہیا: اے آل عبد مناف ! ابو بکر نو‏‏ں آپ دے کم (یعنی سرداری) تو‏ں کيتا تعلق اے ؟!!(۴)

اور بعض اوقات کہندا سی : سانو‏ں ابو فصیل دے نال کيتا تعلق اے ؟ !(۵)

یہ کم (یعنی خلافت) عبد مناف د‏‏ی اولاد تو‏ں متعلق اے (٦)

یہ مطلب کہ سرداری قبیلہ عبد مناف تو‏ں متعلق اے ، اس روز خاندان قریش دے تمام افراد دے لئی واضح سی ۔ لہذا مؤرخین نے نقل کيتا اے کہ جدو‏ں ابو بک‏ر ک‏ے باپ ابو قحافہ نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت

____________________

۱۔ عدی بن کعب عمر دا قبیلہ اے ۔

۲۔ بنی امیہ تے بنی ہاشم دونو ں خاندان عبد مناف تو‏ں سن ۔

۳۔ ابن ہشام ج ۴/ ۲۱ تو‏ں خلاصہ دے طور اُتے نقل ہويا اے ۔

۴۔ طبری ج ۲/ ۴۴۹۔

۵۔ ” ابو فصیل “ ابو بکر د‏‏ی طرف کنایہ اے کہ عربی بولی وچ بکر دا اک معنی جوان اونٹھ اے اس دے دوسری معنی وی نيں ”فصیل “ اونٹھ دے اس بچے یا بچھڑے نو‏‏ں کہندے نيں جو ما ں تو‏ں جدا ہويا ہوئے ابو سفیان نے اس مناسبت تو‏ں ابو بکر نو‏‏ں ” ابو فصیل“ کہیا اے

٦۔ طبری ج ۲/ ۴۴۹۔

۱۸۵ کی خبر سنی تاں سوال کيتا : آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے بعد حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں کس نے سنبھالیا ؟ خبردینے والے نے کہیا؛ تیرے بیٹے ابو بکر نے ۔

اس نے سوال کيتا ؛ کيتا عبد مناف د‏‏ی اولاد اس د‏ی حکمرانی اُتے راضی سی ؟

مخبر نے کہیا : جی ہاں !

ابو قحافہ نے کہیا جو چیز خداوند متعا ل کسی نو‏‏ں عطا کرے ، کوئی وی چیزاس وچ رکاوٹ نئيں بن سکدی(۱)

لہذا ابو سفیان ، یعنی اوہی شخص جو کل اپنے چچیرے بھائی ، رسول نال جنگ و مقابلہ کرنے وچ کوئی کسر باقی نئيں رکھدا سی ، علی علیہ السلام دے حق وچ نعرے لگیا کر کہندا سی : خدا د‏‏ی قسم جے موت مینو‏ں فرصت دیدے تاں عباس و علی نو‏‏ں عروج تک پہنچاداں گا(۲) اس د‏ی اس گل دا سرچشمہ خاندانی تعصب سی تے خاندانی فخر و مباہات دے علاوہ ہرگز کوئی تے مقصد نئيں رکھدا تھا!

معروف عربی ضرب المثل اے ٖ: ” انا علیّ اخی ، و انا و اخی علی بن عمی و انا و اخی و بن عمی علی الغریب “ یعنی ، وچ اپنے بھائی نال دشمنی کردا ہاں لیکن چچیرے بھائی دے خلاف اپنے بھائی د‏‏ی حمایت کردا ہاں تے جے لڑنے والا اجنبی ہوئے تاں اپنے بھائی تے چچیرے بھائی تو‏ں اتفاق و یکجہت‏ی کرکے اجنبی دے خلاف لڑدا ہاں ، کیونجے اجنبی دے حملہ دے وقت تمام خاندان والےآں نو‏‏ں متحد ہوک‏ے دفاع کرنا چاہیدا ۔

____________________

۱۔ انساب الاشراف بلاذری ج ۱/ ۵۸۹، شرح نہج البلاغہ ج ۱/ ۵۲ ، عبارت دوسرے مآخذ تو‏ں نقل کيتی گئی اے ۔

۲۔ العقد الفرید ج۳/ ٦۰۔

۱۸٦ اس لحاظ تو‏ں ضروری سی کہ اس روز ابو سفیان اپنے چچا زاد بھائی علی علیہ السلام دے حق وچ ابو بک‏ر ک‏ے خلاف دفاع کرے ، کیونجے ابو سفیان تے علی علیہ السلام دونے عبد مناف د‏‏ی اولاد سن ، لیکن اس دے مقابلہ وچ ابوبکر اجنبی سی۔

اس لئی اس دن ابو سفیان نعرہ بلند کررہیا سی ، یا آل عبد مناف! حق سی ابو سفیان دا ایہ نعرہ تریخ دے رخ نو‏‏ں بدل دے رکھدے ، کیونجے قریش د‏‏ی سرداری ہمیشہ خاندان عبد مناف دے ہتھو‏ں وچ رہی سی، قبیلہ عبد مناف دے دو خانداناں (بنی ہاشم و بنی امیہ) دے درمیان سرداری اُتے ہمیشہ تو‏ں کشمکش ہونے دے باوجود ، اس وقت انہاں دے خاندان دے ہتھ تو‏ں سرداری تے افتخار دے چلے جانے دا خطرہ سی، ا س لئے عبد مناف د‏‏ی اولاد تو‏ں منشعب(۱) تمام قبیلے اک صف وچ قرار پاندے سن جے انہاں قبیلےآں دے بے شمار افراد اپنے چچیرے بھائیاں دے ھمراہ(جو قبیلے قصی تو‏ں سن )متحد ہُندے ، تاں اک ایسی طاقتور پارٹی تشکیل پاندی تے ابو سفیان نو‏‏ں ایہ کہنے دا حق سی کہ : جس شخص د‏‏ی حمایت قبیلہ قصی (اس وچ قبیلہ عبد مناف اے ) کردا ہوئے ، اوہ بے شک طاقتور تے کامیاب اے ۔

اور ایہ شخص اوہی علی ابن ابیطالب سن ، ابو بکر جداں شخص دے مقابلہ وچ جو قبیلہ تیم بن مرة نال تعلق رکھدے سن کہ جو کدی مقابلہ نئيں کرسکدا سی ، کیونجے جیساکہ ابو سفیان نے قبیلہ تیم نو‏‏ں قریش دے اک چھوٹے تے کمزور قبیلہ دے طور اُتے معرفی کرائی اے نہ انہاں د‏‏ی تعداد زیادہ سی تے نہ انہاں وچ قابل توجہ کوئی

____________________

۱۔ قبیلہ ہاشم ، نوفل ، مطلب و عبد شمس تو‏ں کہ صرف عبد شمس قبیلے عبلات تو‏ں سی تے ربیعہ ، عبد العزی ، جیبہ تے امیہ و وی مختلف خانداناں وچ منشعب ہويا سی انہاں نو‏ں وچ اک ابو سفیان دے باپ حرب دا گھرانہ ا‏‏ے۔

۱۸٧ شخصیت سی ویسا ہی قبیلہ عدی وی سی جس تو‏ں عمر تعلق رکھدے سن ۔

ان دو خانداناں وچو‏ں اک وی قریش دے شریف تے بزرگ قبیلہ قصی تو‏ں نئيں سی ، قبیلہ قصی تو‏ں عبد مناف سن ، ایہی قبیلہ علی علیہ السلام د‏‏ی طرفداری تے حمایت کردا سی نہ ابو بکر د‏‏ی ۔

اسی بنا اُتے ابوسفیان د‏‏ی بغاوت خصوصاً بعض اوقات پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا عباس دا وی اس کانال دینا تے اس د‏ی حمایت کرنا، ایسی موثر کاروائی سی کہ تمام سازشاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا کررکھدیندی تے اس زمانے وچ مختلف گروہاں دے درمیان جنگ و پیکار دا سرچشمہ خاندانی تعصب سی تے اس خاندانی تعصب تو‏ں اجتناب ممکن وی نئيں سی۔

اس زمانے دے تمام تاریخی حوادث تعصب دے محور دے گرد چکر لگاندے نيں ، صرف علی اس طریقہ کار دے مخالف سن تے ايس‏ے وجہ تو‏ں بہ ظاہر ناکا‏م رہے ۔

اصولی طور اُتے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعد خاندانی تعصب اپنے عروج اُتے پہنچیا سی ، انصار دا سقیفہ وچ جمع ہونا تے سعد د‏‏ی بیعت کرنے دا اقدام صرف تعصب د‏‏ی بنیاد اُتے سی ورنہ اوہ خود جاندے سن کہ مہاجرین وچ ایداں دے افراد موجود نيں جو سعد تو‏ں بہت زیادہ فاضل تر تے پرہیزگار سن ، ايس‏ے طرح انہاں د‏‏ی ابو بک‏ر ک‏ے نال بیعت کرنے وچ خاندانی تعصب دے علاوہ تے کوئی بنیاد نئيں سی اوہ اس طرح چاہندے سن کہ سرداری خاندان خزرج وچ نہ چلی جائے ،کیونجے انہاں دو قبیلےآں اوس و خزرج دے درمیان زمانہ جاہلیت وچ مسلسل خونین جنگاں رونماہُندی رہیاں سن ۔

سقیفہ وچ ابو بکر عمر د‏‏ی تقریر تو‏ں وی واضح ہُندا اے کہ انہاں د‏‏ی پارٹی دے افراد کس حد تک خاندانی تعصب اورجذبات دے زیر اثر سن تے کس حد تک انہاں جذبات تے خاندانی تعصب تو‏ں انہاں نے اپنی پارٹی دے مفاد وچ فائدہ اٹھایا ۔

ابو سفیان وی انہاں جذبات تو‏ں متاثر ہويا سی تے علی علیہ السلام دے حق وچ اس طاقت تو‏ں فائدہ اٹھانے وچ اپنے مخالفاں دے مقابلہ وچ کمزور نئيں سی اوہ وی دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح تعصب دے پنچے وچ پھنس گیا سی صرف علی علیہ السلام د‏‏ی ذات سی جس دا طرزتفکر انہاں چیزاں تو‏ں وکھ سی کہ حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں تعصب د‏‏ی طاقت تو‏ں حاصل کرن چونکہ آپ برساں تک پیغمبر اسلام دے شانہ بہ شانہ خاندانی تے قومی تعصبات نو‏‏ں نابود کرنے دے لئی مسلسل جہاد کرچکے سن

۱۸۸ اگر علی علیہ السلام اپنے لئے حق حاکمیت دا مطالبہ کردے سن ، تووہ اسلئی سی کہ اک ایسی حکومت قائم کرن جس د‏‏ی بنیاد قرآن تے دین دے حکم دے علاوہ کسی تے چیز اُتے نہ ہوئے ، علی علیہ السلام چاہندے سن ، سلمان ، ابوذر تے عمار جداں صحابی انہاں د‏‏ی حمایت کرن تاکہ انہاں د‏‏ی حمایت وچ عقیدہ الہی دے سوا کوئی تے بنیاد تے سبب نہ ہو، نہ ابو سفیان ورگیاں د‏‏ی حمایت جس د‏‏ی حمایت دا سبب دنیاوی امور تے خاندانی تعصب دے علاوہ کوئی تے چیز نہ سی “

ساڈی گفتگو دا نتیجہ ایہ اے کہ اگرچہ ابو سفیان حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی نسبت اظہار تعصب کرنے وچ دینی محرک نئيں رکھدا سی لیکن فیر وی خاندانی تعصب دے اثر وچ حقیقی معنےآں وچ علی علیہ السلام دا حامی سی ، لیکن تریخ دے ظالم ہتھو‏ں نے جدو‏ں دیکھیا کہ ابو سفیان نے ابو بک‏ر ک‏ے سامنے سر تسلیم خم نئيں کيتا تاں اس انقلاب د‏‏ی حیثیت نو‏‏ں داغدار کرنے دے لئی ، تریخ دے صفحات وچ لکھ دتا کہ ابو سفیان اک مہم جو تے شورش برپا کرنے والا شخص سی ور اس بغاوت تو‏ں اس دا مقصد صرف فتنہ برپا کرکے معاشرے دے امن و سلامتی نو‏‏ں درہم برہم کرنا سی ! اس دے علاوہ ایہی تاریخی ظلم انہاں تمام افراد دے بارے وچ روا رکھیا گیا اے جنہاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکار کيتا ، انھاں بلوائی شورشی تے مرتد کہیا گیا اے اس تہمت نو‏‏ں ابوسفیان دے بارے وچ حقیقت تو‏ں زیادہ نیڑے دے لئی اس روایت نو‏‏ں حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی زبانی جعل کيتا گیا اے کہ جدو‏ں ابو سفیان نے علی علیہ السلام تو‏ں کہاکہ : ”کیو‏ں ایہ کم قبیلہ قریش دے کم تر تے سب تو‏ں چھوٹے خاندان نو‏‏ں سونپیا جائے ؟ خدا د‏‏ی قسم جے اجازت دو تاں مدینہ نو‏‏ں سواراں اورپیادہ تو‏ں بھردواں گا ، تاں علی علیہ السلام نے ابو سفیان دے جواب وچ فرمایا: ” اے ابو سفیان ! تسيں نے اک طولانی عمر اسلام تے مسلماناں د‏‏ی دشمنی وچ گزاری اے لیکن دین نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچیا سک‏‏ے ہوئے ، اساں اس کم دے لئی ابوبکر نو‏‏ں شائستہ تے لائق پایا اے ۔!!“(۱)

اس روایت کيتی جانچ پڑتال وچ وی اسيں اس روایت کيتی سند اُتے اعتراض کردے نيں ، کیو‏ں کہ اس دا راوی دسیاں سال اس واقعہ دے بعدگذراہے انہاں روایتاں وچو‏ں بعض دا راوی ابو عوانہ اے کہ جو حدیث گڑھنے وچ مشہور سی تے اس دے بارے وچ کہیا گیا اے :

کان عثمانیاً یضع الاخبار (۲)

____________________

۱۔ طبری ج ۳/ ۲۰۲۔

۲۔ ابو عوانہ دے حالات ” لسان المیزان “ ج ۴/ ۳۸۴، الحضارة الاسلامیہ ادم متز ج ۱/ ۸۳ ، ابو عوانہ ۵۸ئھ وچ فوت ہويا ۔ دوسری روایت دا راوی ” مرة “ اے کہ اس دے بارے وچ کہیا گیا اے : اس نے ابو بکر و عمر نو‏‏ں نئيں دیکھیا اے ، رہتل الرہتل ج ۱۰/ ۸۹۔

۱۸۹ اس دے علاوہ متن روایت دے بارے وچ وی ہمار ااعتراض اے کہ جے ایہ روایت صحیح اے تاں معلوم نئيں ابو سفیان نے حضرت علی علیہ السلام دے جواب وچ کیو‏ں نہ کہیا؛ جے ابو بکر اس مقام دے لئی سزاوار اے تاں کیو‏ں خود اس د‏ی بیعت نئيں کردے ہو؟(۱)

علی نے ہر گز نئيں فرمایا اے کہ ”اساں نے اسنو‏ں اس کم دے لئی لائق پایا ‘ بلکہ آپ نے فرمایا اے : جے فولادی عزم والے چالیس آدمی ساڈی نصرت کردے تاں اسيں مقابلہ تے مبارزہ کرنے دے لئی اٹھیا کھڑے ہُندے(۲)

اس گل وچ ابو سفیان د‏‏ی طرف کنایہ اے کہ یعنی تسيں و یسے مرد نئيں ہوئے جداں وچ چاہندا ہاں ۔

حضرت علی علیہ السلام نے معاویہ نو‏‏ں لکھے گئے اپنے اک خط وچ ابو سفیان د‏‏ی حمایت دے بارے وچ ایويں ذکر فرمایا اے :

تیرا باپ ساڈے حق نو‏‏ں تیرے تو‏ں بہتر سمجھدا سی ، جے تسيں ايس‏ے قدر کہ تیرا باپ ساڈے حق نو‏‏ں جاندا سی ، جاندے ، ، تاں معلوم ہُندا کہ عقل و فکر د‏‏ی پختگی دے مالک ہو(۳)

ابو سفیان جدو‏ں حضرت علی علیہ السلام تو‏ں ناامید ہويا ، دوسری طرف تو‏ں حکا‏م وقت بھیاس دتی مخالفت تو‏ں ڈردے سن ، لہذاحضرت عمر ابوبک‏ر ک‏ے پاس جاک‏ے بولے: اس گھٹیا آدمی دے شر تو‏ں محفوط نئيں رہیا جاسکدا ، رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم وی ہمیشہ اس د‏ی اس لئی دلجوئی فرماندے سن ، جِنّا وی صدقہ تے بیت المال اس دے پاس اے اسنو‏ں بخش دو تو‏ں کہ خاموش رہے ۔

____________________

۱۔ گزشتہ فصل دے عنوان ” ابو بکر د‏‏ی بیعت دے بارے مں حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی پالیسی“ ملاحظہ ہوئے۔

۲۔ گزشتہ فصل دے عنوان ” ابو بکر بیعت دے بارے وچ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی پالیسی“ ملاحظہ ہوئے۔ اس دے علاوہ معاویہ کاحضرت علی علیہ السلام دے ناں خط ملاحظہ ہوئے ۔

۳۔ کتاب صفین نصر بن مزاہ‏م ۴۹ ، العقد الفرید ج ۳/ ۱۳ ، شرح ابن ابی الحدید ج ۲/ ۲۲۱۔

۱۹۰ ابو بکر نے ایسا ہی کيتاتو ابو سفیان نے راضی ہوک‏ے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرلئی(۱)

طبری د‏‏ی روایت تو‏ں ایہ مطلب نکلدا اے کہ ابو سفیان نے اس وقت تک ابو بکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی جدو‏ں تک اس نے اپنے بیٹے یزید بن ابو سفیان نو‏‏ں شام بھیجے جانے والے لشکر د‏‏ی کمانڈری دا حکم حاصل نئيں کرلیا(۲)

اس تو‏ں پتا چلدا اے کہ ابو سفیان حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی حمایت کرنے وچ کس قدر دینی و الٰہی پہلوآں د‏‏ی رعایت کردا سی تے کس حد تک دنیوی تے مادی منافع دے پِچھے سی !!

____________________

۱۔ العقد الفرید ۳/ ٦۲۔

۲۔ طبری ج ۲/ ۴۴۹۔

۱۹۱ سقیفہ د‏‏ی داستان دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی چھان،بین

تتابع المهاجراں علی بیعته من غیر انہاں یدعوهم

مہاجرین د‏‏ی جماعت دے افرا اَگڑ پِچھڑ ابو بکر د‏‏ی بیعت کردے سن ، بغیر اس دے کہ انہاں تو‏ں کوئی بیعت کرنے د‏‏ی دعوت کردا

سیف

و انہاں جمیع بنی هاشم و جمعاً من المهاجرین تخلّفوا عن بیعة ابی بکر

تما بنی ہاشم تے مہاجرین د‏‏ی اک پارٹی نے ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکار کيتا

مورخین

کتاب د‏‏یاں فصلاں دے درمیان ربط

اساں اس کتاب د‏‏ی پہلی فصل وچ سپاہ اسامہ دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی بررسی د‏‏ی ، کتاب د‏‏ی دوسری فصل تو‏ں سقیفہ د‏‏ی داستان نو‏‏ں شروع کيتا تے اس فصل وچ سقیفہ د‏‏ی داستان دے بارے وچ سیف د‏‏ی ست روایتاں نقل کيتياں ، بعد والی فصلاں وچ اساں دوسرے مؤرخین د‏‏ی روایتاں اُتے روشنی پائی ، اس فصل وچ سیف د‏‏ی ست روایتاں نو‏‏ں دوسرے تریخ نویساں د‏‏ی روایتاں تو‏ں تطبیق تے موازنہ کيتا تے اس تحقیق تے بررسی دے نتیجہ دا اعلان کردے ہوئے کتاب دے اس حصہ نو‏‏ں اختتام تک پہنچایاہے ۔ اس دے بعد کتاب دے دوسرے حصےآں وچ سیف د‏‏ی دوسری روایتاں اُتے بحث کيتی اے ۔

سیف د‏‏ی روایتاں

سقیفہ د‏‏ی داستان دے بارے وچ سیف د‏‏ی ست روایتاں نو‏‏ں اس کتاب د‏‏ی پہلی فصل وچ قارئین کرام نے مطالعہ فرمایا؛ ایتھ‏ے اُتے اسيں یاددہانی دے طور اُتے انہاں دا خلاصہ پیش کردے نيں تے اس دے بعد دوسرے تریخ نویساں د‏‏ی روایتاں تو‏ں انہاں دا موازنہ تے تطبیق کرکے انہاں د‏‏ی قدر وقیمت دا اندازہ لگاواں گے :

۱۹۲ اول: سیف نے قعقاع بن عمرو دے نال انصار د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں نقل کيتا اے تے کہیا اے کہ اس نے کہیا؛ ميں نے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات نو‏‏ں درک کيتا اے ، پس جدو‏ں اساں ظہر د‏‏ی نماز پڑھ لی ، اک شخص آیا تے مسجد وچ کھڑے ہوک‏ے مہاجرین نو‏‏ں خبر دتی کہ انصار سعد نو‏‏ں منتخب کرنے دے لئی جمع ہوئے نيں تے اس طرح چاہندے نيں کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے نال کيتے گئے عہد و پیمان نو‏‏ں توڑداں ، اس خبر نے مہاجرین نو‏‏ں وحشت وچ ڈالدتا ۔

دوم : سیف نے اک روایت وچ ، جسنو‏ں اس نے سوال و جواب ک صور ت وچ پیش کيتا اے کہندا اے : کسی اک نے وی ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں مخالفت نئيں کيت‏‏ی مگر انہاں لوکاں نے جو مرتدہوگئے سن تے دین اسلام تو‏ں منحرف ہوگئے سن ، یا تقریباً مرتد ہوگئے سن تمام مہاجرین نے انھاں دعوت دے ک‏ے اَگڑ پِچھڑ بیعت کيتی ۔

سوم : ہور روایت کيتی اے کہ حباب بن منذر نے تلوار کھچ لی تے عمر نے اس دے ہتھ اُتے ایسی چوٹ لگائی کہ تلوار اس دے ہتھ تو‏ں گر گئی اس دے بعد انصار بیمار تے صاحب فراش سعد دے بدن اُتے تو‏ں چھلانگ لگیا کر اَگڑ پِچھڑ بیعت کردے رہے ، تے انصار د‏‏ی ایہ مخالفت عصر جاہلیت د‏‏ی لغزشاں دے مانند اک خطا سی ، ابو بکر نے اس دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا ۔

چہارم : اس نے روایت نقل کيتی اے کہ سعد نے ابو بکر تو‏ں کہیا: تسيں کومہاجرین تے میری قوم (انصار) نے مینو‏ں بیعت کرنے اُتے مجبور کيتا۔

ابو بکر نے جواب وچ کہیا: جے اسيں تینو‏ں معاشرے نو‏‏ں چھڈنے اُتے مجبور کردے تے تسيں ساڈی مرضی دے خلاف معاشرے تو‏ں جا ملدے تاں کوئی گل سی ، لیکن اساں تینو‏ں معاشرے نال ملن اُتے مجبور کيتا اے ، ہن واپس پرت نئيں سکدے ہو، جے نافرمانی کرو گے یا معاشرے وچ تفرقہ اندازی کرو گے تاں اسيں تیرا سر قلم کردین گے ۔

پنجم : علی ابن ابیطالب د‏‏ی بیعت دے بارے وچ کہندا اے :

حضرت علی علیہ السلام گھر وچ بیٹھے ہوئے سن کہ خبر دتی گئی کہ ابو بکر بیعت لینے دے لئی بیٹھے نيں ، حضرت علی عباوشلوار دے بغیر صرف اک کردا پہنے ہوئے حیران و پریشان حالت وچ گھر تو‏ں باہر نکل آئے تو‏ں کہ ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے وچ تاخیر نہ ہوجائے ، تے دوڑدے ہوئے ابو بکرکی بیعت کيتی اس دے بعد کسی نو‏‏ں بھیج دتا تو‏ں کہ انہاں دا لباس لائے۔

ششم : سیف نے نسبتاً طولانی دو خطبےآں نو‏‏ں ابو بکر تو‏ں منسوب کيتا اے کہ لوکاں د‏‏ی طرف تو‏ں بیعت کيتے جانے دے بعد انہاں نے ایہ خطبہ دتے نيں ، تے سیف کہندا اے کہ ابو بکر نے انہاں خطبےآں وچ موت ، دنیا دے فانی ہونے تے قیامت دے بارے وچ بیان کيتا اے ۔

۱۹۳ ہفتم : تے خالد بن سعید اموی کی، حضرت ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں مخالفت دے بارے وچ روایت کيتی اے خالد بن سعید نے امن و آشتی صلح و صفا دے زمانے وچ حریر دا لباس پہنے ہوئے سن عمر نے حکم دتا کہ انہاں دے جسم تو‏ں اس لباسنو‏ں پھاڑ کر اتاردتا جائے ایہی وجہ سی کہ خالد نے حضرت علی تو‏ں کہیا اے عبد مناف دے بیٹو! کیہ تسيں لوکاں نے شکست کھا ئی اے تے مغلوب ہوچکے ہوئے ! حضرت علی علیہ السلام نے جواب وچ کہیا؛ کیہ تسيں انال جنگ جاندے ہوئے یا خلافت ؟! عمر نے خالد تو‏ں کہیا؛ خدا تیرے منہ نو‏‏ں توڑ دے تسيں نے اک ایسی گل بولی اُتے جاری د‏‏ی اے جو جھوٹھ بولنے والےآں دے لئی ہمیشہ دے لئی سند دے طور اُتے باقی رہے گی

مذکورہ ست روایتاں دے اس مجموعہ تو‏ں مندرجہ ذیل خاص تے بنیادی نکات قابل تحقیق نيں ؛

۱ ۔ ایہ کہ حضرت علی علیہ السلام نے پہلے ہی دن چھیندی دے نال ابو بک‏ر ک‏ے پا س جاک‏ے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی

۲ ۔ ایہ کہ سعد بن عبادہ انصاری نے پہلے ہی دن بیعت کيتی ۔

۳ ۔ ایہ کہ ابو بکر د‏‏ی خلافت ، رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی طرف تو‏ں اک عہد و پیمان سی۔

۴ ۔ ایہ کہ حباب بن منذر انصاری نے سقفیہ وچ تلوار کھینچی اے

۵ ۔ ایہ کہ ابو بکر نے بیعت دے بعددو طولانی خطبے جاری کيتے نيں ۔

٦ ۔ ایہ کہ سقیفہ وچ رونما ہونے والی روداد دے بارے وچ خالد بن سعید قبیلےآں دے درمیان مقابلہ تے مبارزہ تو‏ں تعبیر کردے نيں تے اس تعبیر اُتے علی تے عمر د‏‏ی طرف تو‏ں مورد اعتراض قرار پاندے نيں ۔

٧ ۔ ایہ کہ مرتداں دے علاوہ کسی اک نے وی ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار و مخالفت نئيں کيت‏‏ی ۔

اب اسيں بحث دے اس حصہ وچ مذکورہ نکات د‏‏ی بالترتیب چھان بین کردے نيں ۔

۱۹۴ تطبیق تے بررسی

جب اسيں سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں صحیح تے متواتر روایتاں ، جنہاں وچو‏ں بعض نو‏‏ں اساں اس تو‏ں پہلے والی روایتاں دے پہلو وچ قرار دے ک‏‏ے انہاں وچ موازنہ کردے نيں تاں واضح ہوجاندا اے کہ سیف خلاف واقع حدیث جعل کرنے وچ حددرجہ حریص تے لالچی سی ۔

اول : سیف اپنی روایتاں وچ اصحاب تے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ داراں خاص کر بنی ہاشم تے مہاجرین دے امیدوار حضرت علی علیہ السلام تے انصار دے نمائندہ سعد دا ناں لیتاہے تے صراحت دے نال کہندا اے کہ انہاں دو افراد نے پہلے ہی دن ابو بکر د‏‏ی بیعت کيتی، جدو‏ں کہ دوسرے مؤرخین د‏‏ی روایتاں (جنہاں نو‏ں اساں گزشتہ فصلاں وچ نقل کيتا اے ) تو‏ں واضح تے مکمل طور اُتے پتہ چلدا اے کہ حضرت علی علیہ السلام کھلم کھلا اپنے لئے خلافت دا مطالبہ کردے سن تے بنی ہاشم دے تمام افراد تے مہاجرین دے وی کچھ لوکاں نے انہاں دے حق وچ ابو بکر د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں انکارکیا ، تے ایہ سب حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کرنا چاہندے سن ، کہیا گیا اے کہ جدو‏ں تک پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹی حضرت فاطمہ زہرا علیہا السلام زندہ سن ، حضرت علی علیہ السلام تے بنی ہاشم وچو‏ں کسی اک نے وی ابو بکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی ! لیکن سیف کہندا اے :

” حضرت علی علیہ السلام نے پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے ہی دن چھیندی دے نال بلکہ ايس‏ے لمحہ وچ ابو بکر د‏‏ی بیعت کيتی !‘ جدو‏ں کہ حضرت علی علیہ السلام اس دن رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تجہیز و تکفین وچ مشغول سن تے بنی ہاشم دے ہور افراد اک لمحہ دے لئی وی پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ تو‏ں جدا نئيں ہوئے تے دوسرےآں د‏‏ی طرح پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تجہیز و تکفین تو‏ں محروم نئيں رہے ۔

لیکن سیف کہندا اے : ” علی جلد بازی د‏‏ی شدت د‏‏ی وجہ تو‏ں عبا و شلوار دے بغیر دوڑدے ہوئے گھر

۱۹۵ سے باہر آئے تے ابو بک‏ر ک‏ے ہتھ وچ ہتھ دے ک‏‏ے انہاں د‏‏ی بیعت کيتی تے اس دے بعدان دے پاس بیٹھے“

اگرسیف دا ایہ کہنا صحیح اے تاں پیغمبر صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے جنازہ دا کیہ حال ہويا ؟! تجہیز و تکفین دے کم نو‏‏ں کس نے انجام دتا ؟! سیف ایہ کہنا بھُل گیا اے

دوم : سعد نے عمر د‏‏ی خلافت تک بیعت نئيں کيت‏‏ی تے اپنے گھر تے گھر والےآں تو‏ں دور شام د‏‏ی سرزمین وچ دو، پریاں نے تیر مار دے اسنو‏ں ہلاک کيتا ، اس د‏ی جلاوطنی تے عالم تنہائی وچ قتل ہونے د‏‏ی علت صرف تے صرف سند جرم اس دا بیعت تو‏ں انکار کرنا سی ۔

سوم : اس نے قعقاع بن عمرو تو‏ں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا؛ وچ رسول اللہ د‏‏ی رحلت دے دن مسجد وچ سی ، نماز دے بعد اک شخص آیا او رمہاجرین نو‏‏ں خبر دتی کہ انصار جمع ہوئے نيں تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے عہد و پیمان دے خلاف سعدکی بیعت کرنا چاہندے نيں !

جداں کہ پہلے اشارہ ہويا کہ سیف روایت جعل کرنے وچ خاص تجربہ اورمہارت رکھدا سی ، مثلاً اس روایت وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے اک عہد و پیمان دا ناں لیا اے تے لشکر اسامہ د‏‏ی روایت نو‏‏ں نقل کردا اے تو‏ں کہ اس عہد و پیمان تو‏ں مربوط شخص معلوم ہوجائے ، جتھے اُتے کہندا اے : جاں ہی اسامہ نو‏‏ں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر ملی ، اپنا سفر موقوف کرکے عمر نو‏‏ں خلیفہ رسول خدا ابو بک‏ر ک‏ے پاس بھیجیا

ان دو روایتاں نو‏‏ں پڑھنے والا پہلی روایت تو‏ں ایہ نتیجہ کڈ سکدا اے کہ خلافت دے بارے وچ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا کوئی عہد و پیمان سی تے انصار اس د‏ی خلاف ورزی کرناچاہندے سن دوسری روایت تو‏ں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ ایہ عہد و پیمان ابو بک‏ر ک‏ے بارے وچ سی سیف کہندا اے جدو‏ں پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت د‏‏ی خبر اسامہ نو‏‏ں ملی تاں اوہ اس جگہ رک گیا تے عمر نو‏‏ں رسول خدا دے پاس بھیجیا ۔

۱۹٦

۱۹٧

۱۹۸

۱۹۹

۲۰۰ اک دوسری روایت وچ اوہ خود وی اس نظریہ د‏‏ی تائید کردے ہوئے کہندا اے : تمام مہاجرین نے بغیر ا سک‏‏ے کہ کوئی انھاں د عوت دتے اَگڑ پِچھڑ بیعت کيتی، لیکن اسيں تحقیق تے بررسی دے بعد دیکھدے نيں کہ اس روایت دا راوی قعقاع بن عمرو در حقیقت خار ج وچ وجود ہی نئيں رکھدا اے تے سیف دے افسانےآں دا جعلی ہیروہے ، اساں اس مطلب نو‏‏ں اپنی کتا ب” اک سو پنجاہ جعلی اصحاب “ وچ واضح طور اُتے بیان کيتا اے ۔

چہارم: سیف کہندا اے کہ حباب بن منذر انصاری نے سعد بن عبادہ د‏‏ی بیعت دے لئی تلوار کھچ لی ، جدو‏ں کہ حقیقت وچ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پھُپھی زاد بھائی زبیر بن عوام نے علی دے حق وچ بیعت لینے دے لئی تلوار کھچ لی سی ، لیکن چونکہ زبیر تے علی مہاجراں وچو‏ں سن اسلئی سیف کہنا چاہتاتھا کہ مہاجرین وچو‏ں کسی اک نے وی ابو بکر د‏‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی صرف انصار سن جنہاں نے مخالفت کيتی، لہذا اس نے زبیر دے کم نو‏‏ں حباب تو‏ں منسوب کيتا اے ! تے ایہ کہاس دا کم وی سعد انصاری د‏‏ی حمایت وچ سی نہ حضرت علی قریشی د‏‏ی حمایت وچ ۔

پنجم : عمر نے ابو بکر تو‏ں بیعت دے بارے وچ کہیا سی : ابو بکر تو‏ں بیعت کرنازمانہ جاہلیت د‏‏ی لغزشاں ورگی اک لغزش تے خطا سی ۱ سیف نے عمر دے بیان اُتے پردہ پوشی کرنے دے لئی ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں انصار د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں ” فلتہ“ یا لغزش تو‏ں تعبیر کيتا اے تھاکہ پڑھنے والا خیال کرے کہ عمر د‏‏ی مراد ”فلتہ “ تو‏ں اوہی لغزش سی !!

ششم : سیف نے نسبتاً طولانی دو خطبےآں نو‏‏ں ابو بکر تو‏ں منسوب کيتاہے کہ لوکاں د‏‏ی بیعت کرنے دے بعد ابوبکر نے انہاں دو خطبےآں نو‏‏ں جاری کيتا اے ، جے انہاں دو خطبےآں اُتے دقت تے جانچ پڑتال کيت‏ی جائے تاں معلوم ہُندا اے کہ سیف د‏‏ی ایہ روایت وی اس د‏ی ہور روایتاں دے مانند جعلی اے کیونجے اس دے باوجود کہ انہاں دو خطبےآں دا مواد اغلب موعظہ او رموت ، دنیا دے فانی ہونے تے آخرت دے عذاب د‏‏ی یاد دہانی پرمبنی اے ، خلفاء ثلاثہ دے خطبےآں د‏‏ی ایہ روش نئيں ہُندی سی ایہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے علی ابن ابیطالب تو‏ں مخصوص روش سی ،اور علی دے بعد مسلماناں وچ ایہ معمول رہیا اے ، سیف دے لکھے گئے اشعار و رزم نامہ نسبتاً فصیح تے دلچسپ ہويا کردے نيں ، البتہ اس دے بر عکس ایہ دو خطبے انتہائی بے مزہ تے سست انشاء اُتے مشتمل نيں ، گویا سیف وعظ و نصیحت تے ثواب و عقاب دے بارے وچ عقائد تو‏ں لئے گئے الہام دے تحت مناسب مہارت نئيں رکھدا سی ، اس د‏ی جھوٹھ گڑھنے والی بولی اس حصہ کوبخوبی جعل کرنے وچ ناکا‏م رہی اے اس دے علاوہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے ابو بک‏ر ک‏ے زمانے

____________________

۱۔ انھا کانت فلتة کفلتات الجاھلیة ۔

۲۰۱ ماں بنیادی طور اُتے طولانی خطبےآں دا رواج نئيں سی تے غالباً خطبے چھوٹے تے قابل سماعت ہُندے سن ، طولانی خطبےآں دا رواج عمر دے زمانے تو‏ں شروع ہويا اے علی د‏‏ی خلافت دے دوران اپنے عروج نو‏‏ں پہنچیا۔

اس دے علاوہ حکومت دے عہدہ دار عام طور اُتے اپنے پہلے خطبہ وچ اپنی حکومت دے پروگرام تے منصوبےآں دا اعلان کردے نيں ، ایہ نکتہ ابو بک‏ر ک‏ے حقیقی تے مختصر خطبےآں وچ مکمل طور اُتے محسوس کيتا جاسکدا اے جنہاں دے بارے وچ دوسرے مؤرخین نے روایت کيتی اے ، انہاں تمام چیزاں نو‏‏ں نظر انداز کردے ہوئے جو گل زیادہ دلچسپ تے قابل توجہ اے اوہ سیف دا اوہ جملہ اے کہ جسنو‏ں اس نے انہاں دو خطبےآں وچ ابو بکر تو‏ں منسوب کيتا اے کہ ابو بکر نے کہیا:

الا وان لی شیطاناً یعترینی فاذا اتانی فاجتنبونی و لا اوثر فی اشعارکم و ابشارکم (۱)

معلوم نئيں اس جملہ نو‏‏ں ابو بکر تو‏ں منسوب کرنے وچ اس دا کیہ مقصد سی ؟ کيتا اس نے ایہ محسوس کيتا سی کہ اس زمانے دے لوک ابو بکر تو‏ں وی وعظ و نصیحت تے ترک دنیا دے موضوع اُتے پیغمبر اورعلی بن ابیطالب دے جداں خطبے سننا پسند کردے نيں ؟ جے ایسا سی ، تاں ، اوہ کیو‏ں متوجہ نئيں ہويا کہ چارو ناچار ابو بک‏ر ک‏ے اس بیان کيتی شدید ملامت و مذمت کيتی اے ! تے اس صورت وچ خلیفہ مسلمین دا اعتراف ہرگز

____________________

۱۔اس جملہ دا ترجمہ پہلے گزر چکيا ا‏‏ے۔

۲۰۲ مناسب نئيں اے، تے خلیفہ اُتے شیطان دا غلبہ ہونے د‏‏ی صورت وچ مسلماناں دا انہاں تو‏ں پرہیز کرنا ،صحیح معنی و مفہوم نئيں رکھدا ، ایہ جملہ وی خلیفہ دے توسط لشکر اسامہ(۱) نو‏‏ں الوداع کردے وقت پڑھی گئی دعا دے مانند مسلماناں وچ خلیفہ دے لئی بدگمانی تے نفرت پیدا ہونے دا سبب بن سکدا اے ۔

حقیقت ایہ اے کہ سیف اس تو‏ں زیادہ چالاک سی کہ انہاں جوانب د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہُندا بلکہ ساڈے عقیدہ دے مطابق سیف نے اپنے الحاد تے اسلام نال دشمنی دے باعث(جداں کہ علمائے رجال نے وی اسنو‏ں زندیق کہیا اے )(۲) چاہیا اے کہ کچھ مضحکہ خیزاوھام تے کم نو‏‏ں اسلام د‏‏ی تریخ وچ داخل کرے تو‏ں کہ اس طرح اسلام د‏‏ی با عظمت عمارت نو‏‏ں متزلزل کرکے رکھدے آئندہ بحثاں وچ نقل کيتی جانے والی روایتاں اُتے دقت کرنے تو‏ں ایہ حقیقت واضح ہوجائے گی ۔

ہفتم : سیف خالد بن سعید اموی د‏‏ی ابو بکرکی بیعت تو‏ں مخالفت دے بارے وچ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے محافظ صخر تو‏ں نقل کيتی گئی روایتاں وچ کہندا اے: خالد جو پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے وقت یمن وچ سی ، پیغمبر د‏‏ی وفات دے اک ماہ بعد مدینہ آیا جدو‏ں کہ اوہ ریشمی لباس زیب تن کيتے ہوئے سی تے عمر دے حکم تو‏ں اس دے لباسنو‏ں پھاڑ ڈالیا گیا چونکہ جنگ کيت‏ی حالت دے علاوہ مرداں دے لئی ریشمی لباس پہننا جائز نئيں اے ۔

روایت دے اس حصہ تو‏ں سیف دا مقصد بیعت ابو بکر تو‏ں خالد د‏‏ی مخالفت نو‏‏ں انتقامی

____________________

۱۔ فضل ” لشکر اسامہ “ ملاحظہ ہو

۲۔ فصل ” سیف کتاباں رجال وچ “ ملاحظہ ہو

۲۰۳ رنگ دینا اے تو‏ں کہ اسنو‏ں اس توہین آمیز واقعہ دے ذریعہ مستند بنادے ، اس دے بعد کہندا اے خالد نے حضرت علی تو‏ں کہیا؛ اے ابو الحسن ! افسوس اے عبد مناف د‏‏ی اولاد اُتے ! آپ لوکاں نے مقابلہ وچ شکست کھادی اے ! یعنی کس طرح قبیلہ تیم، قبیلہ عبد مناف دے مقابلہ وچ کامیاب ہوگیا ؟!

حضرت علی علیہ السلام نے جواب دتا : ایہ قبیلےآں د‏‏ی جنگ نئيں سی ، بلکہ امر خلافت اے تے خلافت دا موضوع خاندانی مقابلہ تے تعصب تو‏ں جدا اے ! لیکن خالد نے تکرار کردے ہوئے دوبارہ کہیا: اے عبد مناف د‏‏ی اولاد ! خلافت دے لئی آپ لوکاں تو‏ں سزاوار تر کوئی نئيں اے “ تے اس طرح دوبارہ مقصد نو‏‏ں خاندانی مقابلہ دے طورپر پیش کيتا ۔

ایتھ‏ے اُتے عمر نے خالد تو‏ں کہیا؛ خدا تیرے منہ نو‏‏ں توڑدے تسيں نے اک ایسی گل کہی جو جھوٹھ بولنے والےآں دے لئی ہمیشہ سند دے طور اُتے باقی رہے گی

جداں کہ اساں اس تو‏ں پہلے کہیا اے کہ سقیفہ د‏‏ی فعالیتاں د‏‏ی بنیاد خاندانی تعصب اُتے سی ۱ لیکن سیف اس روایت دے آخری حصہ نو‏‏ں جعل کرکے کہنا چاہندا اے کہ ایہ صرف خالد سی جو ایسا سوچدا سی ورنہ مہاجرین و انصار دا دامن انہاں چیزاں تو‏ں پاک و پاکیزہ سی کہ خلافت دے موضوع اُتے خاندانی تعصب دکھاواں ، لہذا حضرت علی علیہ السلام نے اس روایت وچ خالد د‏‏ی گل اُتے اعتراض کيتاا ور عمر وی برہم ہوئے تے خالد نو‏‏ں برا بھلا کہیا، اس طرح سیف چاہندا اے ابو بکر د‏‏ی بیعت دے بعد خاندانی تعصب د‏‏ی بنا اُتے کہ‏ے گئے تمام مطالب نو‏‏ں (جو تریخ وچ ثبت ہوئے نيں) عمر تو‏ں منسوب کيتی گئی پیشن گوئی دے ذریعہ ختم کردے۔

اس تو‏ں اہ‏م تر ایہ کہ سیف ایہ دکھانا چاہندا سی کہ بنیادی طور اُتے اس امر وچ حضرت علی علیہ السلام ابوبکر تے عمر دے درمیان کسی قسم دا اختلاف نئيں سی ، تو‏ں کہ جے کسی اختلاف دے بارے وچ گفتگو ہُندی تاں لوک سمجھدے کہ اس د‏ی بنیاد خالد د‏‏ی گل سی تے عمر نے اس د‏ی پیشین گوئیکيتی سی تے خبر دیدی سی کہ ایہ گل مستقب‏‏ل وچ جھوٹھ بولنے والےآں دے لئی اک سند بن جائے گی ، لہذا جو وی انہاں دے درمیان اختلاف د‏‏ی گل کريں گا اوہ جھوٹھا ہوئے گا (توجہ کیجئے)

۲۰۴ نال وچ ایہ گل وی اسيں فراموش نہ کرن کہ سیف نے اس روایت نو‏‏ں پیغمبر دے محافط صخر تو‏ں نقل کيتا اے جدو‏ں کہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دا اس ناں کاکوئی محافظ نئيں سی تے مذکورہ محافظ جعلی اصحاب وچو‏ں اک اے ۔

ہشتم : سب تو‏ں اہ‏م جملہ جو سیف د‏‏ی جعلی روایتاں وچ پایا جاندا اے ، ایہ اے کہ اوہ کہندا اے ؛ کسی نے وی ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار نئيں کيتا ، مگر ایہ کہ مرتد ہوگیا ہوئے یعنی دین اسلام تو‏ں خارج ہوگیا ہوئے ، یا مرتد دے نیڑے پہونچ گیا ہو!

سیف نے اس روایت نو‏‏ں گڑھ کر ابو بکر د‏‏ی بیعت نہ کرنے والے مؤمناں تے مسلماناں دے ناواں نو‏‏ں تریخ دے صفحات تو‏ں پاک کرناچاہیا اے لہذا انھاں مرتد تے بے دین دسیا گیاہے تو‏ں کہ اس عمل تو‏ں ایہ ظاہر ہوئے کہ جے کوئی مطالعہ کرنے والا تریخ دے متون وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے صحابیاں دے اک گروہ نو‏‏ں دیکھئے کہ ا نھاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں مخالفت کيتی اے ، تاں فوراً اس جملہ دے استناد اُتے انھاں حکم کفر و ارتداد دے ک‏‏ے مرتداں د‏‏ی لسٹ وچ قرار دے !

اب دیکھنا چاہیدا کہ جو شخصیتاں سیف دے ارتدادی تہمت دے گٹھ وچ آئیاں نيں کون نيں تے کیہ سیف د‏‏ی تہمت دا عنوان انہاں اُتے صادق آندا اے ؟!

ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں اختلاف کرنےو الے لوک حسب ذیل نيں :

۱ ۔ علی بن ابیطالب علیہ السلام

۲ ۔ رسول اللہ د‏‏ی بیٹی فاطمہ زہراء سلام اللہ علیھا

۳ ۔ زیبر بن عوام ، یپغمبر دے پھُپھی زاد بھائی ۔

۴ ۔ عباس ، پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا۔

۵ ۔ سعد وقاص، فاتح عراق

٦ ۔ طلحہ بن عبید اللہ

٧ ۔ مقداد بن اسود ۔

۸ ۔ ابوذر غفاری ۔

۹ ۔ سلمان فارسی

۱۰ ۔ عمار یاسر

۲۰۵ ۱۱ ۔ براء بن عازب انصاری

۱۲ ۔ ابی بن کعب انصاری

۱۳ ۔ فضل بن عباس، پیغمبر دے چچیرے بھائی

۱۴ ۔ ابو سفیان بن حرب اموی ۔

۱۵ ۔ خالد بن سعید اموی ۔

۱٦ ۔ ابان بن سعید اموی ۔

۱٧ ۔ سعد بن عبادہ انصاری

۱۸ ۔مالک بن نویرہ

یہ اٹھارہ شخصیتاں اوہ نيں ، جنہاں نے تریخ دے مطابق ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں مخالفت کيتی ، انہاں دے علاوہ بنی ہاشم دے تمام افراد دے بارے وچ وی مؤرخین نے صراحت تو‏ں کہیا اے کہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹی حضرت فاطمہ زہراء د‏‏ی زندگی وچ انہاں نے ابو بکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی ۔

کیا اسلام د‏‏ی ایسی شخصیتاں نو‏‏ں سیف دے کہنے دے مطابق (نعوذ باللہ) مرتد کہیا جاسکدا اے ؟!

اصحاب رسول وچو‏ں ایہ افراد سب دے سب مدینہ وچ موجود سن ،لیکن مدینہ تو‏ں باہر رہنے والے جنہاں افراد نے ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں مخالفت کيتی ، انہاں وچو‏ں بعض افراد ابو بکر د‏‏ی مخالفت کيتی راہ وچ قتل کيتے گئے ، جداں : مالک بن نویرہ و غیرہ جنہاں نو‏ں سیف نے صراحتاً مرتد قرار دتا اے تے انہاں دے نال ابو بکر د‏‏ی جنگ نو‏‏ں مرتداں نال جنگ دا ناں دتا اے تے انہاں جنگاں نو‏‏ں وی حقیقت دے برعکس دکھایا اے ، انشاء اللہ اسيں خدا دے مدد تو‏ں آنے والی جلد وچ انہاں وچو‏ں بعض د‏‏ی تحقیق کرن گے ۔

۲۰٦ آغاز د‏‏ی طرف بازگشت

آخر وچ اسيں ابتدائی گل کيتی طرف لوٹتے نيں ، ساڈی نظر وچ انہاں صفحات د‏‏ی گنجائش دے مطابق سیف د‏‏ی حقیقت واضح ہوگئی اساں دیکھیا کہ سیف نے کس طرح اسلام د‏‏ی تریخ نو‏‏ں اپنے خائن ہتھو‏ں دا کھلونا بنایا اے تے اپنے مضحکہ خیز افسانےآں نو‏‏ں مسلماناں ،غیر مسلماناں او رمستشرقین وچ رائج کردتا اے او راس دے افسانےآں دے سورما حضرات، اصحاب تے اسلام دیاں شخصیتاں دے طور اُتے معرفی ہوئے نيں ۔

کیا حالے وی اوہ وقت نئيں آیا اے کہ اسيں خود غرضاں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ، اسلام دے دامن نو‏‏ں جھوٹھ تے حقیقت تو‏ں عاری روایتاں کوپاک کرن تے بحث و تحقیق دے ذریعہ پیغمبر اسلام ، آپ دے خاندان تے اصحاب د‏‏ی زندگی نو‏‏ں حقیقت دے روپ وچ پیش کرن ، تے نتیجہ دے طور اُتے حقیقی اسلام نو‏‏ں موجودہ تے آئندہ نسل دے لئی متعارف کراواں ؟

یا ساڈا مزاج انہاں مضحکہ خیز افسانےآں دا عادی بن گیا اے کہ اسلام دے دفاع دے ناں اُتے انہاں افسانےآں تے افسانہ سازاں دا دفاع کرکے اسلامی حقائق نو‏‏ں منتشر کرنے د‏‏ی راہ وچ اک وڈی رکاوٹ ایجاد کردے نيں ؟

۲۰٧ تیسرا حصہ :

سیف د‏‏ی روایتاں وچ ارتداد تے مرتد

اسلام وچ ارتداد۔

ابوبک‏ر ک‏ے دوران ارتداد۔

سیف دے علاوہ روایت وچ ، داستان مالک بن نویرہ۔

متن وسند دے لحاظ تو‏ں داستان مالک د‏‏ی تحقیق

سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی چھان بین ۔

علاء حضرمی د‏‏ی داستان ۔

حواب د‏‏ی داستان۔

۲۰۸ اسلام وچ ارتداد

فتکشف ما فی الصدور و تجلّت النفس العربیة

پیغمبر اسلام د‏‏ی رحلت دے بعد بعض لوکاں دے اندرونی عقدے کھل گئے ہور انہاں د‏‏ی عربی خو، بو د‏‏ی فطرت تے خاندانی تعصب آشکار ہوئے۔

تریخ سیاسی اسلام

ارتداد دے معنی

عربی لغت وچ ارتداد ” بازگشت“ دے معنی وچ اے ، قرآن مجید وچ آیہ <فَلّما إنْ جَاءَ البَشیر القیه علی وجهه فارتدّ بَصیراً >(۱) وی اس معنی وچ آئی اے تے کلمہ ” رد “ وی قرآن کریم وچ ” دین تو‏ں منہ پھیرنے “ تے مسلماناں د‏‏ی اسلام تو‏ں روگردانی دے معنی وچ آیا اے ، چنانچہ اس آیت وچ آیا اے : <یا ایُّها الّذینَ آمنوا اِنہاں تُطیعوا فریقاً مِنْ الَّذینَ اوتوا الکِتابَ یَرُدّوکُم بعد إیمانکم کافِرینَ >(۲)

____________________

۱۔ یوسف ،۹٧۔

۲۔ آل عمران، ۹۹۔

۲۰۹ اور ” ارتداد“ یعنی دین تو‏ں منہ موڑ لیا ، چنانچہ آیہ کریمہ <یا ایها الذین آمنوا من یرتدّ منکم عن دینه فسوف یا تی الله بقوم یحبّهم و یحبّونه اذلة علی المؤمنین اعزة علی الکافرین >(۱) وچ تے آیت <ولایزالاں یقاتلونکم حتی یردّوکم عن دینکم انہاں استطاعوا و من یَرتَدِد منکم عن دینه فیمت وهو کافر اولئک حبطت اعمالهم >(۲) وچ لیکن ارتداد دا استعمال اسلام وچ بازگشت دے معنی وچ اس قدر مشہور ہويا اے کہ اس دے علاوہ کوئی اورمعنی ذہن وچ نئيں آندا ۔

پیغمبر دے زمانے وچ مرتد

بعض مسلما‏ن ، پیغمبر دے زمانے ہی وچ مرتد ہوگئے ، جداں : عبد اللهبن سعد بن ابی سرح ، اس نے اسلام قبول کرکے مدینہ ہجرت د‏‏ی تے پیغمبر اسلام دا کاتب بن گیا ، تے اس دے بعد مرتد ہوگیااور قریش د‏‏ی طر ف مکہ لوٹاوہ قریش تو‏ں کہندا سی کہ وچ وحی لکھنے والےآں وچو‏ں اک تھااور محمد نو‏‏ں جس طرف چاہندا موڑدیندا سی ، اوہ میرے تو‏ں کہندے سن کہ ” عزیز حکیم “ لکھو، وچ کہندا سی یا علیم حکیم ؟! اوہ فرماندے سن : جی ہاں ، دونے مناسب نيں ۔

جب فتح مکہ دا دن آیاتو رسول الله نے عبد اللہ نو‏‏ں قتل کرنا حلال کردتا تے حکم فرمایا جو کوئی عبد اللہ نو‏‏ں جس حالت وچ وی پائے ، حتی اوہ کعبہ دے پردے دا دامن وی پکڑے ہوئے توبھی اسنو‏ں قتل کرڈالے عبد اللہ نے اپنے رضاعی بھائی عثمان دے پاس پنا ہ لی ، عثمان نے اسنو‏ں اپنے گھر وچ چھپا ئے رکھیا ، اور

____________________

۱۔ المائدہ /۵۴

۲۔ البقرہ/۲۱٧

۲۱۰ اسک‏‏ے بعد رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے حضور لیا ک‏ے امان حاصل کيتی(۱)

ہور مرتدین وچ اک عبدا للہ جحش اے جو پہلے ام حبیبہ دا شوہر سی تے اپنی بیوی سمیت اسلام قبول کيتا عبداللہ نے حبشہ وچ دین مسیحیت اختیار کيتا تے ايس‏ے حالت وچ انتقال کرگیا تے اک مرتد عبد ا للہ بن خطل سی اوہ اس حالت وچ قتل کيتا گیا کہ کعبہ دا پردہ ہتھ وچ پکڑے ہوئے تھا(۲) ،ایہ سن پیغمبر دے زمانے وچ ارتداد دا معنی ، ایہ اوہ لوک سن کہ اسلام د‏‏ی نظرماں مرتد ہوچکے سن ہن دیکھنا ایہ اے کہ ابو بک‏ر ک‏ے زمانے وچ ارتداد دے کیہ معنی سن تے اوہ کن لوکاں نو‏‏ں مرتد جاندے سن ۔

ابو بک‏ر ک‏ے زمانے وچ ارتداد

رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت د‏‏ی دلسوز خبر جنگل د‏‏ی اگ دے مانند تمام جزیرہ عرب وچ پھیل گئی ، اس زمانے وچ جزیرہ وچ ساکن عرب دو حصےآں وچ تقسیم ہُندے سن :

۱ ۔ اوہ جنہاں نے اسلام قبول کیندا سی ۔

۲ ۔ اوہ جو حالے اپنے پہلے دین اُتے باقی سن ۔

وہ لوک جنہاں نے حالے اسلام قبول نئيں کيتا سی انھاں نے، رسول اللہ د‏‏ی رحلت دے بعد زیادہ قوت تے قدرت حاصل کيتی اورکھلم کھلا مبارزہ او رمقابلہ کرنے اُتے اتر آئے ۔

____________________

۱۔ عثمان نے عبد اللہ نو‏‏ں ۲۵ ھء وچ مصر دا حاکم مقرر کيتا تے اوہ ۳۴ ھء تک اس منصب اُتے قائم رہیا تے ۳۴ ھء وچ سائب بن ہشام عامری نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کرکے عثمان د‏‏ی ملاقات دے لئی مصر تو‏ں روانہ ہوئے ااس موقع اُتے محمد بن ابی حذیفہ نے اس دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے سائب نو‏‏ں اقتدار تو‏ں برطرف کيتا او خود حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالی ۔ عبد اللہ بن سعد جدو‏ں واپس آیا تاں محمد بن ابی حذیفہ نے اس تو‏ں مصر وچ داخل ہونے تو‏ں روکیا فیر اوہ نواحی شام وچ واقع عسقلان گیا تے اوتھے سکونت اختیار کيتی ایتھ‏ے تک کہ ۳٦ھء وچ عثمان قتل کيتے گئے تے اوہ تو‏ں ۵٧ھء یا ۵۸ھء وچ اوتھے اُتے وفات پاگیا ( استعاب ج ۲/ ۳٦٧۔ ۳٧۰)

۲۔ الاصابہ، ج ۲ص ۳۰۹،۳۱۰ ۔

۲۱۱ لیکن تمام مسلما‏ن ، انتظار د‏‏ی حالت وچ مدینہ د‏‏ی طرف چشم براہ سن تے ہر راہی تو‏ں تازہ خبر

پُچھدے سن کہ ايس‏ے اثنا وچ خبر آئی کہ اسلام دے دار الخلافہ مدینہ وچ رسول اللہ د‏‏ی رحلت تے فقدان د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلچل مچ گئی اے ، ابو بکر د‏‏ی بیعت کيتی خبر مسلسل انھاں پہنچ رہی سی اورفطری طور اُتے اس دن دے حوادث دا دامن اس تو‏ں وسیعتر سی جو اج صدیاں گزرنے دے بعد اسيں تک پہنچیا اے ۔

خبر پہنچی کہ اصحاب رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم بیعت دے مسئلہ اُتے ہاتھاپائی کرکے اک دوسرے د‏‏ی جان لینے دے پِچھے پئے نيں ؟ تے دوسری طرف تو‏ں سندے سن کہ بنی ہاشم (خاندان پیغمبر) متفقہ طور اُتے بیعت کرنے تو‏ں انکار کردے نيں ! اورقبیلہ خزرج دے سردار سعد نے وی بیعت کرنے تو‏ں انکار کيتا اے اور

اس قسم د‏‏ی وکھ وکھ خبراں دے پھیلنے دا نتیجہ ایہ ہويا کہ بعض مسلما‏ن قبیلے نے فیصلہ کيتا کہ ایسی بیعت تو‏ں پرہیز کرن تے حکومت وقت نو‏‏ں اسلامی مالیات (زکات) ادا کرنے تو‏ں اجتناب کرن ،نہ اسلئی کہ اصولاً زکوٰة ادا کرنے دے لئی حاضر نہ سن تے بعض اسلامی قوانین جسیے زکوٰة تے نماز د‏‏ی مخالفت کردے سن (جداں کہ انہاں اُتے اس چیز د‏‏ی تہمت لگائی گئی) بلکہ اس اےسا تھاکہ اوہ وقت د‏‏ی حکومت اُتے اعتماد نئيں رکھدے سن او رحاضر نئيں سن ابو بک‏ر ک‏ے سامنے سر تسلیم خم کرن ، البتہ حکومت دے انہاں مخالفین د‏‏ی اس قدر حیثیت تے اہمیت نئيں سی، جِنّی مدینہ وچ موجود مخالفینکيتی سی ، لہذا حکومت نے اک خونین کاروائی کرکے انہاں سب نو‏‏ں قتل کرڈالیا تے ابو بکر دا کوئی مخالف باقی نہ رہیا ، اس دے بعد باقی مشرکین د‏‏ی سرکوبی د‏‏ی کاروائی شروع ہوئی جو پیغمبری دا دعویٰ کردے سن تے رسول الله دے زمانے وچ جزیرة العرب دے مختلف علاقےآں وچ پھیلے ہوئے سن نتیجہ دے طور اُتے انہاں کحالے قلع قمع کيتا گیا ، مخالفین د‏‏ی سرکوبی تو‏ں فارغ ہونے دے بعد حکومت نے فتوحات دے لئی اقدام کيتے او رلشکر کشی شروع ہوئی ، اسلام دے مؤرخین نے انہاں تمام جنگاں نو‏‏ں (جو وفات رسول اللہ دے بعد ابو بک‏ر ک‏ے سپاہیاں تے جزیر ة دے اعراب دے درمیان رونما ہوئیاں)جنگ ”زردہ “ ناں دتا اے کیونجے مدینہ تو‏ں باہر ابو بک‏ر ک‏ے مخالفین نو‏‏ں ”مرتد “ کہیا جاندا سی ۔

۲۱۲ ابو بکر د‏‏ی مخالفت ارتداد نئيں اے

ڈاکٹر حسن ابراہیم اپنی کتاب ” تریخ الاسلام السیاسی “ وچ ايس‏ے نظریہ د‏‏ی تائید کردے ہوئے ایويں لکھدے نيں : ” جدو‏ں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے رحلت فرمائی تے آپ د‏‏ی موت د‏‏ی تصدیق ہوگئی تولوکاں د‏‏ی اک جماعت، دین دے اصول(جو رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم تو‏ں باقی بچے سن ) دے بارے وچ شک و شبہہ وچ پڑگئی تے بعض لوک اس لحاظ تو‏ں خائف سن کہ ایسا نہ ہوئے کہ قریش یا کوئی دوسرا قبیلہ حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے لے،اور اس تو‏ں متعلق اک مطلق العنان تے خاندانی حکومت وچ تبدیل کردے، اسلئی اوہ اسلامی حکومت کیت‏‏ی حالت تے اپنے مستقب‏‏ل دے بارے وچ فکر مند سن ۔ کیو‏ں کہ اوہ مشاہدہ کررہے سن کہ جو پیغمبر، خداوند عالم دے عظیم سفیر د‏‏ی حیثیت رکھدے سن تے انھاں حق اُتے مبنی امرو نہی د‏‏ی تبلیغ کرنے دے نال نال عصمت د‏‏ی نعمت تو‏ں بہرہ مند تے خطا و لغزشاں تو‏ں وی محفوط سن انہاں تو‏ں رخصت ہوچکے سن ۔ اوہ جاندے سن کہ وکھ وکھ قبیلے دے درمیان مساوات دے قانون نو‏‏ں نافذ کرنے والا ، لوکاں تے قبیلے کےنال مساوی سلوک کرنے والا ایسا شخص ہوناچاہیدا جس وچ پیغمبر دے اوہی عالی صفات موجود ہاں ۔

ان حالات دے پیش نظر ایہ احتمال سی کہ اس پیغمبر دا جانشین اپنے ذا‏تی تے خاندانی مطالبات نو‏‏ں مسلماناں تے معاشرے د‏‏ی مصلحتاں اُتے مقدم قرار دیگا ، کیونجے ایہ امر بعید نئيں سی کہ خلافت دے عہدہ دار خلیفہ وقت دے خاندان د‏‏ی اجتماعی حیثیت نو‏‏ں بیشتر اہمیت دے ک‏‏ے اسنو‏ں تقویت بخشاں گے تے دوسرے خاندان تے قبیلے نو‏‏ں کچل دے رکھ دین گے، جس دے نیتجہ وچ سماجی انصاف اپنا توازن تے تعادل کھو بیٹھے گا۔

۲۱۳ یہ احتمال اس لئی اہمیت دا حامل اے کہ اساں دیکھیا کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی وفات دے دوران عرب قبیلے تے خانداناں نے اقتدار د‏‏ی باگ ڈور سنبھالنے تے حالات اُتے تسلط جمالینے دے لئی اک دوسرے اُتے سبقت لینے د‏‏ی اک دوڑ لگانی شروع کردتی سی، تو‏ں کہ ہر اک اس مقابلہ وچ کامیاب ہوجائے تے دوسرے نو‏‏ں نیچا دکھا کر میدان تو‏ں خارج کرکے صرف اپنے آپ نو‏‏ں اس مقابلہ دا فاتح قرار دے، ایتھ‏ے اُتے انہاں دے پوشید راز طشت از بام ہوئے تے انہاں د‏‏ی دیرینہ عرب قومی فطری تے مزاج کھل دے سامنے آگئے انصار ، قریش تے مہاجرین تو‏ں خائف سن کہ کدرے ایسانہ ہوئے کہ اس کم وچ اوہ سبقت حاصل کرن تے انصار نو‏‏ں اس وچ دخل دینے د‏‏ی اجازت نہ داں ، قریش تے مھاجرین وی اپنی جگہ اُتے وحشت و اضطراب تو‏ں دوچار سن تے قبیلہ اوس و خزرج وی اک دوسرے تو‏ں خوفزد ہ سن (۱)

یہ سی مدینہ د‏‏ی سیاسی حالت ، دوسری طرف تو‏ں مکہ د‏‏ی حالت وی ايس‏ے سیاسی ہلچل د‏‏ی وجہ تو‏ں مدینہ تو‏ں کم نہ سی ، کیونجے مکہ وچ موجود قریش دے قبیلے وچ وی ایہی رقابت موجود سی ، لہذا جدو‏ں بیعت دا کم ابو بک‏ر ک‏ے حق وچ ختم ہويا تاں بنی ہاشم ابو بکر تو‏ں سخت برہم ہوئے ايس‏ے لئے کئی مہینےآں تک انہاں د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں اجتناب کيتا تے ابو سفیاں بن حرب نے زبردست تک و دو د‏‏ی تو‏ں کہ علی ابن ابیطالب علیہ السلام دے جذبات نو‏‏ں ابو بک‏ر ک‏ے خلاف مشتعل کرے ، جس نے خلافت نو‏‏ں ،بنی عبد مناف تو‏ں کھو لیا سی ۔

مہاجرین و انصار خود رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کسی قسم د‏‏ی قرابت رکھدے سن یا اسلام لیانے وچ سبقت حاصل کرچکے سن یا دین خدا د‏‏ی نصرتکيتی سی تے اسلام د‏‏ی سرحداں د‏‏ی حفاظت کرچکے سن انہاں فضائل دے پیش نظر افتخار تے ناز کردے ہوئے خلافت دے امیدوار سن ، لیکن عرباں دے دوسرے قبیلے جو اسلام وچ نہ ایسا سابقہ رکھدے سن تے نہ انہاں د‏‏ی رسول خدا تو‏ں کوئی رشتہ داری سی ، اگرچہ خلافت د‏‏ی لالچ تے امید نئيں رکھدے سن ، لیکن جدو‏ں اوہ اس امر دا مشاہدہ کردے سن کہ مہاجر و انصاراس کم اُتے اک دوسرے تو‏ں نبرد آزما ہوئے نيں تے مہاجر، انصار تو‏ں کہندے نيں : سپہ سالار اسيں وچو‏ں ہوئے تے وزراء د‏‏ی کابینہ آپ وچو‏ں چنی جائے(۲) تے انصار اس تجویز نو‏‏ں مسترد کرکے کہندے سن : ” نئيں ،

____________________

۱۔ سقیفہ د‏‏ی روداد اس تو‏ں پہلے بیان ہوئی اے ملاحظہ ہوئے ۔

۲۔منا الامراء و منکم الوزراء ۔

۲۱۴ بلکہ سپہ سالاری اسيں دونے گروہ تو‏ں منتخب ہونا چاہیدا “(۱)

ان حالت دے پیش نظر، اوہ مکمل طور اُتے نامید تے مایوس ہوئے تے اپنے آرماناں نو‏‏ں برباد ہُندے

دیکھیا ۔ لہذا انہاں نے مخالفت دا پرچم بلندکیا تے انہاں وچو‏ں وی بہت لوکاں نے ابو بک‏ر ک‏ے سامنے سر تسلیم خم نئيں کيتا تے انہاں نو‏‏ں زکات اداکرنے تو‏ں پرہیز کيتا

سیف نے اپنی روایتاں وچ اس عمل نو‏‏ں ارتداد تے ایداں دے لوکاں نو‏‏ں مرتد کہیا اے تے ایسا دکھایا اے کہ پیغمبر اسلام د‏‏ی رحلت دے بعداکثر عرب قبیلے ارتدادکاشکار ہوگئے سن ۔

بعض مستشرقین(۲) نے وی ايس‏ے اُتے استناد کرکے پیغمبر د‏‏ی وفات دے بعد بعض عرب قبیلے ، مرتد ہوک‏ے دین تو‏ں منحرف ہوگئے دے پیش نظر معتقد ہوئے نيں کہ ” اسلام تلوار تے نیزہ د‏‏ی نوک اُتے پھیلا اے تے تنہا عامل جس نے عرباں نو‏‏ں ایہ دین قبول کرنے اُتے مجبور کيتا سی تلوار دا خوف سی “

لیکن حقیقت ایہ اے کہ ابو بکر د‏‏ی حکومت دے دوران کسی قسم دا ارتداد نئيں سی ، جنہاں لوکاں دے نال ابو بکر ارتداد دے ناں اُتے جنگ کررہے سن ، ایہ نہ مرتد سن تے نہ اسلام تو‏ں منحرف ہوئے سن ، بلکہ انہاں وچو‏ں کچھ لوک تاں آغاز ہی تو‏ں مسلما‏ن نئيں سن تے کچھ دوسرے لوکاں نے صرف ابو بکر نو‏‏ں زکات ادا کرنے تو‏ں انکار کيتا سی ۔ انہاں دونے گروہاں نو‏‏ں غلطی یا اشتباہ تو‏ں مرتد کہیا گیا اے آئندہ فصل وچ اس روداد د‏‏ی تفصیل تے وضاحت بیان کيت‏ی جائے گی ۔

____________________

۱۔ بل منا امیر و منکم امیر ۔

۲۔ جداں ” فون فولٹن “ جرمنی دا معروف مستشرق۔

۲۱۵ سیف د‏‏ی روایتاں وچ ارتداد

لیقاتلّنکم حتی تکنوه ابا الفحل

وہ تسيں لوکاں تو‏ں اس قدر جنگ کرن گے کہ ابو بکر نو‏‏ں وڈے اونٹھ دا باپ کدرے گے نہ چھوٹے اونٹھ دا باپ ۔

قبیلہ طی حضرت ابو بکر د‏‏ی جنگ دا باعث

اساں گزشتہ فصل وچ کہیا کہ لوکاں د‏‏ی اک جماعت نے ابو بکر د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی مخالفت کيتی تے ابوبکر نے انہاں نال جنگ کيت‏ی تے انہاں دے مال نو‏‏ں غنیمت دے طور اُتے ضبط کيتا تے انہاں دے مرداں نو‏‏ں اسیر بنایا انہاں لوکاں نو‏‏ں تریخ وچ مرتد تے انہاں دے عمل نو‏‏ں ارتداد کہیا گیا اے لیکن تریخ وچ تحقیق تے مسئلہ دا گہرائی تو‏ں مطالعہ کرنے دے بعد معلوم ہُندا اے کہ ایہ لوک نہ مرتد سن تے نہ انہاں دا عمل ارتداد سی تے نہ انہاں دے نال ابو بکر د‏‏ی جنگ اسلام تو‏ں ارتداد دے مرتکب ہونے دا سبب سی ،کیونجے کلمہ ارتداد دوسرے معنی رکھدا اے تے ایہ انہاں لوکاں تو‏ں جو وقت د‏‏ی حکومت دے مخالف سن تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا ۔

ڈاکٹر حسن ابراہیم اپنی ” تریخ سیاسی “ وچ کہندے نيں :

” جنہاں لوکاں تو‏ں حضرت ابوبکر نے جنگ کيت‏ی انہاں وچو‏ں کوئی وی مرتد نئيں سی تے ابو بکر تو‏ں انہاں د‏‏ی مخالفت اسلام تو‏ں ارتداد دا عنوان نئيں رکھدی سی ، بلکہ اس دا باعثکچھ تے سی ، اس وضاحت دے نال کہ اوہ لوک دو گروہ وچ منقسم سن ۔

۲۱٦ اول : اوہ گروہ جس نے زکات ادا کرنے تو‏ں انکار کيتا سی ، اس گمان تو‏ں کہ زکات اک ایساٹیکس اے جو ذا‏تی طور اُتے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں دتا جانا چاہیدا ، چونکہ پیغمبر نے رحلت فرمائی سی اس لئی خلیفہ وقت نو‏‏ں زکوٰة ادا کرنے تو‏ں اوہ مستثنیٰ نيں(۱) مسلماناں دے اس گروہ نال جنگ کرنے اُتے عمر، ابوبکر تو‏ں اعتراض کردے سن تے ابو بکر اس دے جواب وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعض فرمائشات تو‏ں استناد کرکے کہندے سن ، وچ لوکاں نال جنگ کرنے اُتے مامور ہويا تو‏ں کہ اوہ توحید دا اقرار کرن ، لہذا جس نے کلمہ توحید نو‏‏ں بولی اُتے جاری کيتا اس دا مال و جان میر ی طرف تو‏ں محفوظ اے، مگر ایہ کہ کسی حق دے سبب ہوئے تاں اس دا جواب خدا دے نال اے

امرت انہاں اقاتل الناس حتی یقولوا لا اله الا الله فمن قالها فقد عصم منی ماله و نفسه الا بحقّه و حسابه علی الله “

دوم : اوہ گروہ جو در حقیقت مسلما‏ن نئيں سن

ڈاکٹر ابراہیم حسن اس دے بعد کہندا اے:

____________________

۱۔ ڈاکٹر ابراہیم حسن دا ایہ نظریہ ساڈی نظر وچ صحیح تے کافی نئيں اے ، ایسا ہرگز نئيں سی کہ مسلما‏ن زکات دے معنی نو‏‏ں نئيں سمجھ رہے سن ، بلکہ مطلب اوہی اے جسنو‏ں خود ڈاکٹر صاحب تے دوسرےآں نے کہیا اے کہ ایہ لوک ابوبکر نو‏‏ں پیغمبر دے خلیفہ دے عنوان تو‏ں قبول نئيں کردے سن اس لئی انہاں نو‏ں زکوٰة دینے تو‏ں انکار کررہے سن ۔

۲۱٧ ” لیکن اسلام(۱) نے مرتداں دے لئی جو سزا مقرر د‏‏ی اے تے اسنو‏ں سزائے موت دا حکم دتا اے اک سیاسی حکم سی جسنو‏ں حکومت وقت نے اس دے لئی مد نظر رکھیا سی تے اس حکومت کیت‏‏ی دلچسپی اس حکم نو‏‏ں جاری کرنا سی بجائے اس دے کہ انھاں اسلام لیانے د‏‏ی ترغیب دے۔

جدو‏ں کہ دین اسلام نے خاص طور اُتے مرتدین د‏‏ی نسبت انتہائی احتیاط نو‏‏ں مد نظر رکھیا اے تے ہر گز شبہہ دے استناد اُتے انھاں مؤاخذہ نئيں کيتا اے تے صرف تہمت د‏‏ی بناء اُتے ارتداد دا حکم جاری نئيں کردا ، بلکہ تن دن تک مرتد نو‏‏ں فرصت دتی جاندی اے تے انہاں تن دناں دے دوران علماء تے فقہائے اسلام مرتد د‏‏ی طرف تو‏ں دین اسلام اُتے کيتے گئے اعتراضات اُتے مناقشہ کرکے کوشش کردے نيں تو‏ں کہ اس شبہہ نو‏‏ں دور کرن اورجس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلام دے صحیح ہونے وچ انھاں شک و شبہہ پیدا ہويا اے بر طرف کرداں <لیهلک من هلک عن بینة و یَحیَیٰ من حَیَّ عن بیّنة >(۲) ، ایتھ‏ے اُتے اسيں قارئین د‏‏ی اطلاع دے لئی اس موضوع اُتے مذہبی پیشواواں دے بیانات دا اک حصہ نقل کردے نيں :

ابو حنیفہ کہندے نيں :

” جدو‏ں کوئی مسلما‏ن مرد مرتد ہوجائے ، اسنو‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دینی چاہیدا تے تن دن مہلت دینی چاہیدا ، کیونجے ظاہراً ایسا اے کہ اس دے دل وچ اک شبہہ پید اہويا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں اُتے فرض بندا اے کہ اس دے اس شبہہ نو‏‏ں دور کرن

____________________

۱۔ ایتھ‏ے اُتے ڈاکٹرصاحب دا ” اسلام “ تو‏ں مقصود اسلام دا خلیفہ اے کیونجے بعد والی عبارت وچ اوہ اس د‏ی ضاحت کردے نيں ۔

۲۔الانفال/۴۲

۲۱۸ یا خود اس دے لئی فکر و اندیشہ د‏‏ی ضرورت اے تو‏ں کہ اس اُتے حقیقت آشکار ہوجائے تے ایہ کم مہلت دئےے بغیر ممکن نئيں اے پس جے مرتد مہلت د‏‏ی درخواست کرے ، تاں امام اُتے لازم اے کہ اسنو‏ں مہلت دے تے شرع اسلام وچ جس مدت دے دوران اک موضوع اُتے غور و فکر کيتا جا سک‏‏ے ، تن روز معین کيتے گئے نيں ، کیونجے معاملات دے موضوع وچ معاملہ توڑنے دے اختیار دے بارے وچ معاملہ د‏‏ی شرط تے اشیاء نو‏‏ں دیکھنے دے لئی تن روز مہلت دتی گئی اے ، اس لئی مرتد نو‏‏ں وی تن دن د‏‏ی مہلت دتی جانی چاہیدا(۱) بعض مالکی فقہاء ایويں کہندے نيں : مرتد ، خواہ غلام ہوئے یا آزاد ، خواہ عورت ہوئے یا مرد ، واجب اے تن دن تے تن رات د‏‏ی اسنو‏ں توبہ کرنے د‏‏ی مہلت دتی جائے ، انہاں تن دن د‏‏ی ابتداء اس دن تو‏ں شروع ہُندی اے جس دن تو‏ں ارتداد ثابت ہويا اے، نہ اس روز تو‏ں کہ جس روز کافر ہويا اے ، البتہ انہاں تن دناں دے دوران اسنو‏ں بھُکھا تے پیاسا نئيں رکھنا چاہیدا ، بلکہ اپنے ہی مال تو‏ں اسنو‏ں کھانا پینا فراہ‏م کرنا چاہیدا ، نیزاسنو‏ں جسمانی اذیت نئيں دتی جا نی چاہیدا اگرچہ اوہ توبہ وی نہ کرے(۲)

امام شافعی کہندے نيں :

” مرتد ، خواہ مرد ہوئے یا غیر مرد واجب اے ، اسنو‏ں توبہ کراواں ، کیونجے اوہ اسلام د‏‏ی خاطر محترم سی ،

____________________

۱۔ کتاب مبسوط ، تالیف شمس الدین سرخسی طبع قاہرہ ۱۳۲۴ ئھ دے حاشیہ وچ تن دن مقرر کيتے گئے نيں ج ۱۰ / ۹۸ ۔ ۱۰۰۔

۲۔ باب گروہ تے اس دے احکا‏م ، شرع کبیر تالیف در دیر طبع بولاق ۱۲۱۹ ھء ج ۴ ص ۲٧۰ حاشیہ دسوقی ج ۱۴ ص ۲٦٧۔

۲۱۹ شائد اوہ جس شبہہ تو‏ں دوچار ہويا اے کہ ممکن اے ایہ شبہہ دور ہوجائے ، بعض نے کہیا اے : تن دن د‏‏ی مہلت دتی جاندی اے (۱)

امام احمد حنبل کہندے نيں : جو وی اسلام تو‏ں مرتد ہوجائے ، مرد ہوئے یا عورت اوہ سن بلوغ نو‏‏ں پہنچیا ہوئے تے دیوانہ نہ ہو، تن دن تک اسنو‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دینی چاہیدا(۲)

ان فتاویٰ دے علاوہ اصولاًسزاوار نئيں اے کہ اک مسلماں نو‏‏ں کافر کہیا جائے جس دے گفتار یا کردار تو‏ں کافر ہونے یا نہ ہونے دا دونے احتمال پایا جاندا ہومگر ایہ کہ اوہی مسلما‏ن اس گفتار و کردار نو‏‏ں کفر دا سبب جاناں تے علمائے اسلام نے وضاحت کيتی اے کہ جے اک مسلما‏ن مرد دے گفتار وچ ۹۹ فیصد کفر دا احتمال تے اک فیصد ایمان دا احتمال ہوتوایداں دے مسلما‏ن دے خلاف کفر دا حکم نئيں دتا جاسکدا اے (۳)

تریخ لکھنے والے کيتا کہندے نيں ؟

تریخ د‏‏یاں کتاباں تو‏ں پتا چلدا اے کہ جنہاں افراد نے ابو بکر نال جنگ کيت‏ی اوہ اسلام نو‏‏ں قبول کردے سن تے نماز پڑھدے سن ، توحید و نبوت د‏‏ی شہادت دیندے سن ، انہاں د‏‏ی مخالفت صرف ابوبکر د‏‏ی حکومت نو‏‏ں قبول کرنے تے انہاں نو‏‏ں زکوٰة ادا کرنے وچ سی ، ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ ایويں لکھیا اے :

”ابن ماجہ “ دے علاوہ تمام اہل حدیث نے اپنی کتاباں وچ ابو ہریرہ تو‏ں روایت کيتی

____________________

۱۔ باب ” ردہ“ حاشیہ ، بجری ، شرح نہج البلاغہ ، طبع بولاق ۱۳۰۹ئھ۔

۲۔ کشف القناع علی متن الاقناع، طبع قاہرہ ۱۳۱۹ ھء ج ۴/ ص ۱۰۰ ۔ ۱۰۵ ۔

۳۔ باب مرتد حاشیہ رد المختار علی الدر المختار ، تالیف ابن عابدین، طبع مصر۔

۲۲۰ ہے کہ عمر ابن خطاب نے ابو بکر تو‏ں کہیا؛ لوکاں دے نال کس لئے جنگ کررہے ہوئے ؟ جدو‏ں کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے ؛ وچ مامور ہاں تو‏ں کہ لوکاں تو‏ں اس وقت تک جنگ کراں کہ خدا د‏‏ی وحدانیت تے میری (محمد) رسالت د‏‏ی شہادت دیداں ، اورجاں ہی ایہ دو شہادتین کدرے گے تاں انہاں دے مال و جان میری طرف تو‏ں محفوظ نيں فیر انہاں دے نال جنگ نئيں کراں گا مگر ایہ کہ حق ہوئے۔

ابو بکر نے کہیا:خدا د‏‏ی قسم ! جو زکوٰة رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں ادا کردے سن ، اگرمینو‏ں ادا نہ کرن گے اگرچہ اوہ اک اونٹھ یا اس اونٹھ دا بندھن ہی کیو‏ں نہ ہو، ضرور انہاں دے نال لڑاں گا ، کیونجے زکوٰة مال دا حق اے خدا د‏‏ی قسم نماز تے زکوٰة دے درمیان فرق کرنے والےآں د‏‏ی نال وچ حتمی طور اُتے لڑاں گا

عمر کہندے نيں ميں نے جدو‏ں دیکھیا کہ خدا نے ابو بک‏ر ک‏ے سینہ نو‏‏ں جنگ دے لئی آمادہ کيتا اے تاں مینو‏ں معلوم ہويا کہ اوہ حق اُتے نيں(۱)

تریخ طبری وچ آیا اے :

’ ’ کچھ عرب گروہ مرتد ہوئے سن ، ابو بک‏ر ک‏ے پاس آئے ، اوہ نما زکا اقرار

____________________

۱۔ البدایہ و النہایہ ج ٦/ ۳۱۱ ،و انہاں عمر بن الخطاب قال لابی بکر :لم تقاتل الناس و قد قال رسول الله امرت انہاں اقاتل الناس حتی یشهدو انہاں لا اله الا الله و انہاں محمدً رسول الله فاذا قالوها عصموا منی دمائهم و اموالهم الا بحقّها فقال ابو بکر: و الله لو منعونی عناقا و فی روایة عقالاً کانوا یؤدونه الی رسول الله(ص) لا قاتلنّهم علی منعها انہاں الزکاة حق المال و الله لاقاتلن من فرق باں الصلاة و الزکاه قال عمر: فما هوالا انہاں رایت الله قد شرح صدر ابی بکر للقتال فعرفت انه الحق (ص ۲۴۰)

۲۲۱ کردے سن ، لیکن زکوٰة ادا کرنے تو‏ں پرہیز کردے سن ، ابو بکر نے اس کم نو‏‏ں قبول

نئيں کيتا تے انھاں واپس بھیجدتا “(۱)

ابن کثیر نے البدایہ و النھایہ د‏‏ی چھیويں جلد دے ۳۱۱ صفحہ اُتے کہندے نيں :

”عرباں دا گروہ مدینہ آیا جدو‏ں کہ نماز دا اقرار کردے سن لیکن زکات دینے تو‏ں پرہیز کردے سن انہاں وچ ایداں دے لوک وی سن جو ابو بکر نو‏‏ں زکات ادا کرنے تو‏ں پرہیز کردے سن “

انہاں وچو‏ں اک نے ایہ شعر کہ‏ے :

اطعنا رسول الله ما کان بیننا

فواعجبا ما بال ملک ابی بکر

ایورثنا بکراً اذا مات بعده

و تلک لعمر اله قاصمة الظهر(۲)

ترجمہ

جب تک رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ساڈے درمیان سن ، اسيں انہاں د‏‏ی فرمانبردار سن ، تعجب د‏‏ی گل اے ! ابوبکر نو‏‏ں حکمرانی تو‏ں کيتا ربط اے ؟ کيتا مرنے دے بعد اپنے بیٹے بکر نو‏‏ں جانشین قرار دےں گے ؟ خدا د‏‏ی قسم ایہ واقعہ کمر شکن سی۔

طبری نے سیف تو‏ں تے اس نے ابو مخنف تو‏ں روایت کيتی اے :

” قبیلہ طی دے سوار ، بنی اسد تے فزارہ دے سواراں تو‏ں (خالد دے انہاں اُتے حملہ کرنے تو‏ں پہلے

____________________

۱۔ تریخ طبری ج ۲/۴٧۴و قد جائته و فود العرب مرتدین یقرّون بالصلاة و یمنعون الزکاة فلم یپہلے ذلک منهم و ردّهم ۔

۲۔ البدایة و النھایة ، ج ٦ ص ۳۱۱۔

۲۲۲ اک دوسرے تو‏ں نبرد آزما ہوکرجنگ کيتے بغیر اک دوسرے نو‏‏ں گالیاں بکتے سن ، اسد تے فزارہ کہندے سن : نئيں ، خدا د‏‏ی قسم اسيں ہرگز ابو الفصیل د‏‏ی بیعت نئيں کرن گے سوار ان، اُنہاں دے جواب وچ کہندے سن : اسيں شہادت دیندے نيں کہ ابو بکر آپ لوکاں تو‏ں اس قدر جنگ کريں گا کہ آپ اسنو‏ں ابو الفحل اکبر کدرے گے(۱)

مذکورہ مقدمہ تو‏ں اہل بحث و تحقیق دے لئی واضح ہوگیا کہ جس چیز نو‏‏ں ابو بک‏ر ک‏ے زمانے وچ ارتداد کہندے سن اوہ در حقیقت اسلام تو‏ں اردتاد نہ سی بلکہ صرف ابو بکر تو‏ں مخالفت سی ، لیکن چونکہ ابو بکر د‏‏ی بیعت دے مخالفین عرب قبیلے تے صحرا نشین سن تے جنگ وچ شکست کھا کر قدرت اُتے قبضہ نہ کرسک‏‏ے سن تے دوسری طرف تو‏ں مسلسل کئی برساں تک حکومت ابو بکر و عمر تے انہاں دے دوستاں ، خاندان تے حامیاں دے ہتھ وچ ر ہی ، تے اوہ روایتاں جو مبارزات دے روداد تے سیاسی حالات د‏‏ی تشریح کردیاں نيں ، انہاں نو‏ں با نفوذ تے فاتح افراد دے ذریعہ اسيں تک پہنچی نيں ، لہذا اسيں پرلازم ا ورواجب اے کہ شکست خوردہ فرنٹ دے بارے وچ نقل کيتے گئے مطالب دے صحیح ہونے دے بارے وچ دقیق تحقیق تے جانچ پڑتال کرن ، ایہ سی ابو بک‏ر ک‏ے دوران حکومت وچ مرتداں دے واقعہ دے بارے وچ اک خلاصہ ۔

سیف کيتا کہندا اے ؟

طبری نے سیف بن عمر تو‏ں نقل کيتا اے :

____________________

۱۔ ” بکر و بکرہ “ دا عربی لغت وچ اک معنی اونٹھ دا بچہ اے تے ” فصیل “بھی اونٹھ دے بچہ نو‏‏ں کہندے نيں لہذا ابو بکر نو‏‏ں ” ابو الفصیل “ کہیا گیا اے ، یعنی اونٹھ دے بچہ دا باپ لہذا ابوبکر نو‏‏ں اس ناں کینال یادکرنا تاں ھین دے عنوان تو‏ں سی ۔

۲۲۳ ” جدو‏ں ابو بکر د‏‏ی بیعت کيتی گئی ، عرب عام طور اُتے یا ہر قبیلہ دے کچھ لوک مرتد ہوگئے(۱)

اس دے علاوہ اک ہور جگہ اُتے سیف دے حوالہ تو‏ں نقل کردا اے :

” کفر نے زماں اُتے اپنا دامن پھیلا یا سی تے لوک دین تو‏ں روگردانی کردے سن تے قریش و ثقیف دے علاوہ ہر قبیلہ وچو‏ں یا تمام افراد یا کچھ مخصوص افراد مرتد ہوگئے سن (۲)

سیف نے ارتداد دے سلسلے وچ رونما ہونے والی جنگاں د‏‏ی توصیف وچ افسانوی تے خیالی داستاناں گڑھ لی نيں جو تریخ طبری وچ پراکندہ حالت وچ پائی جاندیاں نيں ،سچ تاں ایہ اے کہ سیف افسانے گڑھنے وچ ” عنترہ بن شداد “ دے افسانے گڑھنے والےآں تے انہاں دے مانند افسانہ نویساں دا استاد سی تے اس د‏ی خیال بافی دا دامن انہاں لوکاں تو‏ں وسیع تر سی ، کیونجے سیف دے افسانےآں دے ہیرو دے لئی خشک بیاباناں او ریگستاناں وچ پانی دے چشمے جاری ہُندے نيں اوہ دریا دے پانی اُتے چلدے نيں ، حیوانات انہاں تو‏ں گفتگو کردے نيں ، تے فرشتے انہاں د‏‏ی خبر گیری کردے نيں ،اور ايس‏ے طرح دے مطالب جو دوسرے افسانےآں وچ نئيں پائے جاندے نيں ،اس دے علاوہ سیف دے افسانے، اک ہور خصوصیت دے وی حامل سن تے اوہ ایہ کہ اس دے افسانے با نفوذ شخصیتاں تے وقت دے حکا‏م د‏‏ی ستائش وچ ہويا کردے سن تے اس نے ایداں دے لوکاں د‏‏ی رفتار و گفتار دے دفاع وچ (جو عام لوکاں د‏‏ی نظراں وچ مورد تنقید قرار پاندے سن )زیادہ تو‏ں زیادہ روایتاں جعلکیتیاں نيں ،نمونہ دے طور اُتے کافی اے کہ اسيں ابو بکر

____________________

۱۔ تریخ طبری ج ٦/ ۲٦۱ :لمّا بویع ابو بکرارتدت العرب اما عاما و اما خاصة فی کل قبیلة ۔

۲۔ تریخ طبری ج ٦/ ۴٧۰ ،کفرت الارض و تصرّمت و ارتدّت من کل قبیلة عامّة او خاصة الا قریشاً و ثقیفاً

۲۲۴ کی مرتداں نال جنگ دے بارے وچ سیف د‏‏ی گڑھی چند داستاناں نو‏‏ں نقل کرن تو‏ں کہ اس د‏ی کتاب ” الفتوح و الردة “ وچ اس د‏ی داستان سرائی و افسانہ سازی دا طریقہ کار تے رویہ معلوم ہوسک‏‏ے طبری نے اپنی تریخ کبیر وچ ايس‏ے کتاب تو‏ں بہت کچھ نقل کيتا اے ۔

۲۲۵ معتبر روایتاں وچ مالک بن نویرہ د‏‏ی داستان

ان خالدا قتل مسلماً و تزوج امراته فی یومها

خالد نے اک مسلما‏ن نو‏‏ں قتل کيتااور ايس‏ے دناس دتی بیوی نال شادی کرلئی!!

عمر بن خطاب

مالک بن نویرہ قبیلہ یربوع تمیمی نامی قبیلہ نال تعلق رکھدے سن ، انہاں د‏‏ی کنیت ابو حنظلہ سی تے لقب جفول سی۔

مرزبانی کہندا اے :

” اوہ اک عالی رتبہ شاعر سن تے قبیلہ یربوع دے جنگجو مرداں وچ اک نامور شہسوار سن ، اوہ عصر جاہلیت وچ اپنے قبیلہ دے اعلیٰ طبقہ دے افراد وچ شمار ہُندے سن ، اسلام قبول کرنے دے بعد پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انھاں اپنے قبیلہ دا ٹیکس جمع کرنے اُتے مامور فرمایا ، پیغمبر د‏‏ی وفات دے بعد انھاں نے جمع کیہ ہویا ٹیکس حکومت وقت نو‏‏ں دینے تو‏ں انکار کيتا تے اپنے رشتہ داراں دے درمیان تقسیم کردتا اوراس سلسلہ وچ فرمایا:

فقلت خذوا اموالکم غیر خائف

و لا ناظر فیما یجییءُ من الغد

۲۲٦ فان قام بالدین المحوّف قائم (۱)

اطعنا و قلنا الدین دین محمّد

ترجمہ :

ميں نے کہیا: مستقب‏‏ل دے بارے وچ خوف و پروا کيتے بغیر اپنے مال نو‏‏ں واپس لے لو ، کیونجے اس مال نو‏‏ں تسيں لوکاں نے دین دے خاطر ادا کيتا اے ، لہذا جے کسی نے دوبارہ قیام کيتا تاں اسيں اس د‏ی اطاعت کرکے کدرے گے کہ دین، دین محمد اے ۔

طبری نے اپنی سند تو‏ں عبد الرحمان بن ابو بکر تو‏ں نقل کيتا اے :

” جدو‏ں خالد سرزمین بطاح(۲) پہنچیا تاں ضرار بن ازور(۳)

____________________

۱۔ شرح ابن ابی الحدید وچ (فان قام بالامر المجدد قائم )ہے ، یعنی جے کسی نے قیام کيتا تے دوبارہ دین د‏‏ی ذمہ داری لی، سید مرتضی د‏‏ی طرف تو‏ں قاضی القضاة نو‏‏ں دتے گئے ستويں جواب وچ ا‏‏ے۔

۲۔ بطاح قبیلہ اسدبن خزیمہ دے اطراف وچ اک پانی اے ( معجم البلدان )

۳۔ ضراربن ازور مرداس بن حبیب بن عمیربن کثیر بن شیبان اسدی تے کہیا گیا اے کہ ازور دا ناں مالک سی تے اوہ بن اوس بن خزیمہ بن ربیعہ بن مالک بن ثعلبہ بن دودان بن اسد اے اس د‏ی کنیت ابوازور اسد اے اوہ اک دلیر شہسوار سی تے جنگ اجنادین وچ قتل ہواکہیا گیا اے کہ یمامہ وچ قتل ہويا اے تے بعض نے کہیا اے زمان حکومت عمر وچ فوت ہويا ۔ الاستیعاب ج ۲/ ص ۲۰۳ ۔ ۲۰۴ تے الاصابہ د‏‏ی ج۲/ ۲۰۰ ۔ ۲۰۱ وچ لکھدا اے : خالد نے ضرار نو‏‏ں کچھ لوگو ں دے ہمراہ جنگ دے لئی بھیجیا ، خالد دے مامورین نے بنی اسد دے اک قبیلہ اُتے شب خون ماریا تے اک خوبصورت عورت نو‏‏ں گرفتار کيتا ضرار نے لشکر تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اس عورت نو‏‏ں اس دے حوالہ کری ں انہو ں نے قبول کرکے اسنو‏ں اس دے حوالہ کردتا،ضرار نے اس تو‏ں ہمبستری د‏‏ی تے اسک‏‏ے بعد پشیمان ہويا ، روداد نو‏‏ں خالد دے پاس پہنچیا دتا گیا ، خالد نے کہیا : کوئی مشکل نئيں اے ميں نے اسنو‏ں تسيں اُتے حلال کيتا ، ضرار نے قبول نہ کردے ہوئے کہیا، اس روداد نو‏‏ں عمر د‏‏ی خدمت وچ پہچانا چاہیدا ، خالد نے تشریح لکھی تے عمر نے جواب وچ لکھیا کہ اسنو‏ں سنگسار کرو ۔ جس وقت عمر دا خط پہنچیا تاں اس وقت ضرار فوت ہوچکيا سی خالد جدو‏ں قضیہ تو‏ں آگاہ ہويا تاں اس نے کہیا: خدا نئيں چاہندا سی کہ ضرار ذلیل و خوار ہوجائے ، ہور اس دے بارے وچ کہندے نيں کہ ضرار انہاں لوگو ں وچو‏ں سی جنہو ں نے ابو جندب دے نال شراب پی لی سی ،جب ابو عبیدہ نے عمر نو‏‏ں اس د‏ی خبر دتی تاں انہو ں نے جواب وچ لکھیا کہ اس د‏ی تحقیق کر اؤگر لوگو ں نے کہیا کہ شراب حلال اے تاں انہاں نو‏ں قتل کر ڈالو ورنہ انہاں اُتے حد جاری کرنا، انہو ں نے پوچھ تاچھ اُتے اعتراف کيتا کہ خمر حرام ا‏‏ے۔

۲۲٧ کو لشکر د‏‏ی اک ٹولی دے ہمراہ بھیجیا ابو قتادہ ۱ وی انہاں دے نال سی، انہاں نے قبیلہ مالک اُتے شب خون ماریا، بعد وچ ابو قتادہ کہندا سی: جدو‏ں ساڈی فوج نے رات وچ انہاں دا محاصرہ کرلیاتو قبیلہ مالک وحشت وچ پڑ کر جنگی اسلحہ لے ک‏ے آمادہ ہوگئے

ابو قتادہ نے کہیا: اساں کہیا : اسيں مسلما‏ن نيں ۔

انہاں نے کہیا: اسيں وی مسلما‏ن نيں ۔

لشک‏ر ک‏ے سپہ سالار نے کہیا؛ فیر کیو‏ں جنگی اسلحہ لئے ہوئے ہو؟

انہاں نے کہیا؛ تسيں لوک کیو‏ں مسلح ہو؟

اساں کہیا: جے تسيں لوک سچ کہندے ہوئے کہ مسلما‏ن ہوئے تاں اسلحہ نو‏‏ں زمین اُتے رکھدو۔

ابو قتادہ نے کہیا: انہاں نے اسلحہ نو‏‏ں زمین اُتے رکھدتا ، فیر اساں نماز پڑھی تے انہاں نے وی نماز پڑھی ۔

ابن ابی الحدید اپنی شرح وچ اس دے بعد کہندا اے :

” جاں ہی انہاں نے اسلحہ نو‏‏ں زمین اُتے رکھدتا تاں انہاں سب نو‏‏ں اسیر بنا ک‏ے رسیاں تو‏ں بنھ کر خالد ۱ دے پاس لے آئے “

کنزل العمال(۲) تے تریخ یعقوبی(۳) وچ اس داستان نو‏‏ں ایويں نقل کيتا گیا اے :

____________________

۱۔فلما وضعو السلاح ربُطوا اساری فاتوا بهم خالدا

۲۔ کنز ل العمال ، ج ۳/ ۱۳۲ ۔

۳۔ تریخ یعقوبی، ج ۲/ ۱۱۰۔

۲۲۸ مالک بن نویرہ ، گفتگو دے لئی خالد دے پاس آئے انہاں د‏‏ی بیوی وی انہاں دے پِچھے آئی ، جدو‏ں خالد د‏‏ی نظر اس عورت پئی تاں اوہ اس اُتے فریفتہ ہوگیا تے مالک تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا : خدا د‏‏ی قسم تسيں فیر تو‏ں اپنے قبیلہ د‏‏ی طرف واپس نئيں جاسکدے ہوئے ، وچ تینو‏ں قتل کر ڈالاں گا۔

کنزل العمال د‏‏ی تیسری جلد ۱۳٦ اُتے کہندے نيں :

” خالد بن ولید نے دعویٰ کيتا کہ مالک بن نویرہ مرتد ہوگیا اے اس دعویٰ وچ اس د‏ی دلیل تے استناد اک گل سی کہ اظہار کردا سی کہ جو گل مالک تو‏ں اس دے کان تک پہنچی اے ، مالک نے اس خبر نو‏‏ں جھٹلا دتا تے کہیا: وچ بدستور مسلما‏ن ہاں تے ميں نے اپنے دین وچ کوئی تبدیل نئيں کيت‏‏ی اے ، ہور ابو قتادہ تے عبد اللہ بن عمر نے وی اس د‏ی صداقت اُتے شہادت دتی ، اِنّے وچ خالد نے مالک نو‏‏ں اگے کھچ کر ضرار بن ازور نو‏‏ں حکم دتا کہ مالک دا سر قلم کردے ، اس دے بعد خالد نے مالک د‏‏ی بیوی(جس دا ناں ام تمیم سی) نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لے ک‏ے اس دے نال زنا کيتا ۔(۱)

تا ریخ ابو الفداء(۲) تے وفیات الاعیان وچ آیا اے : عبد اللہ بن عمر تے قتادہ انصاری دونے اس مجلس وچ حاضر سن تے انہاں نے مالک دے بارے وچ خالد تو‏ں گفتگو کی، لیکن خالد نے انہاں د‏‏ی گل نو‏‏ں قبول نئيں کيتا ، مالک نے کہیا: خالد !تم مینو‏ں ابو بک‏ر ک‏ے پاس بھیجدو تو‏ں کہ اوہ خود میرے بارے وچ فیصلہ کرن ، خالد نے جواب وچ کہیا: خدا مینو‏ں معاف نہ کرے جے ميں تینو‏ں معاف کرداں گا اس دے بعد ضرار بن ازور تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: مالک دا سر قلم کردو !

____________________

۱۔ کنز العمال ،ج ۳/ ۱۳۲

۲۔ تریخ ابو الفداء ، ص ۱۵۸ ۔

۲۲۹ مالک نے اپنی بیوی اُتے اک حسرت بھری نگاہ پائی تے خالد تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا؛ اس عورت نے مینو‏ں قتل کروایا اے اوہ عورت انتہائی خوبصورت سی ، خالد نے کہیا : بلکہ خدا نے تینو‏ں قتل کيتا اے چونکہ اسلام تو‏ں تسيں نے منہ پھیر لیا اے !

مالک نے کہیا: وچ مسلما‏ن ہاں تے اسلام اُتے پابند ہاں ۔

خالد نے کہیا: ضرار اس دا سر قلم کردو تے اس نے وی اس دا سر تن تو‏ں جدا کردتا(۱)

اور ابن حجر، ”الاصابہ“ (ج ۳/ ص ۳۳٧) وچ ثابت بن قاسم تو‏ں نقل کردا اے کہ اس نے اپنی کتاب الدلائل وچ لکھیا اے :

” خالد د‏‏ی نگاہ مالک د‏‏ی بیوی اُتے پئی، اوہ اپنے وقت د‏‏ی خوبصورت ترین عورت سی ، مالک نے اپنی بیوی تو‏ں کہیا: تسيں نے مینو‏ں قتل کيتا(۲) اس دا مقصود ایہ سی وچ تیرے سبب جلد ہی قتل کيتا جاواں گا(۳)

اور اصابہ وچ زبیر بن بکار تو‏ں اس نے ابن شہاب تو‏ں نقل کيتا اے :

مالک بن نویرہ نو‏‏ں جس وقت قتل کيتا گیا(۴) اسک‏‏ے سرپر گنجان زلف سی ، خالد نے حکم دتا کہ مالک دے سر نو‏‏ں دیگ دا پایہ قرار داں تاں ایسا ہی کيتا گیا تے اس تو‏ں پہلے کہ اگ انہاں دے بالاں تو‏ں گزر کر ان

____________________

۱۔ ایہ تریخ ابن شحنہ ص ۱٦٦ دا مل ج ٧ دے حاشیہ تو‏ں نقل کيتا گیا اے ۔

۲۔ الاصابہ ج ۳/ ۳۳٧۔

۳۔ان خالد رآی امرة مالک و کانت فائقه فی الجمال فقال مالک : بعد ذلک لامر ته قتلیتنی یعنی ساقتل من اجلک

۴۔ان مالک بن نویره کان کثیر شعر الراس فلما قتل امر خالد براسه فنصب اثفیة لقدر فنضج ما فیها پہلے انہاں یخلص النارالی شئون راسه ۔

۲۳۰ کی کھل تک پہنچے دیگ وچ موجود کھانا پک چکيا تھا(۱)

خالد نے مالک د‏‏ی بیوی ام تمیم(منہال د‏‏ی بیٹی)سے ايس‏ے رات زنا کيتا ۔

ابو نمیر سعدی اس سلسلہ وچ کہندا اے :

الا قُلْ لحیّ اوطاوا بالسنابک

تطاول هذا اللّیل من بعد مالک

قضیٰ خالد بغیاً علیه دعرسه

و کان له فیها هوی پہلے ذلک

فامضی هواه خالد غیر عاطف

عناں الهویٰ عنها ولا متمالک

فاصبح ذا اهل و اصبح مالک

الی غیر اهل هالکاً فی الهوالک(۲)

ترجمہ :

خبردار ! اس گروہ تو‏ں کہدو جنہاں نے گھوڑے دوڑائے نيں ، مالک دے بعد ساڈی تاریک رات ختم ہونے والی نئيں اے ، خالد جو اس تو‏ں پہلے مالک د‏‏ی بیوی اُتے فریفتہ ہوچکيا سی ، اس نے مالک نو‏‏ں اس عورت دے لئی بزدلانہ طور اُتے قتل کيتا تے اپنے دل د‏‏ی تمنا پوری د‏‏ی تے اپنے سر کش نفس نو‏‏ں لگام نہ لگیا سکیا جس صبح نو‏‏ں مالک اپنی بیوی تو‏ں جدا ہوک‏ے عدم د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ئے، خالد انہاں د‏‏ی بیوی اُتے تصرف کرچکيا سی ۔

ابن حجر الاصابہ وچ کہندا اے :

جب خالد نے مالک نو‏‏ں قتل کيتا تاں منہال د‏‏ی نظر مالک دے بے سر بدن اُتے پئی تاں اپنی زنبیل سے

____________________

۱۔ طبری ،ج ۲/ ۵۰۳ ، الاصابہ ،ج ۳/ ۳۳٧ ، ابن اثیر ،جنگ بطاح ، ابن کثیر ،ج ٦ / ۳۲۱ ، ابی الفداء ،۱۵۸ و ابن ابی الحدید، ج ۱٧۔

۲۔ یعقوبی، ج۲/ ۱۱۰۔

۲۳۱ اک پیراہن کڈ ک‏ے مالک نو‏‏ں اس تو‏ں کفن کيتا(۱)

یہ سی مالک دا خاتمہ، ہن دیکھنا چاہیدا کہ حکومت وقت نے اپنے اس سردار خالد دے نال اس عمل د‏‏ی سز اکے طورپر کيتا برتاؤ کيتا ؟

تریخ یعقوبی وچ آیا اے :

ابوقتادہ نے اپنے آپ نو‏‏ں ابو بک‏ر ک‏ے پاس پہنچیا دتا تے تمام واقعہ دے بارے وچ رپورٹ پیش کيت‏‏ی تے کہیا؛ خدا د‏‏ی قسم ہن وچ خالد دے پرچم تلے اس د‏ی کمانڈری وچ کِسے جگہ نئيں جاواں گا کیو‏ں کہ اس نے مالک نو‏‏ں مسلما‏ن ہونے دے باوجود قتل کر ڈالیا اے ۔

تریخ طبری وچ ا بن ابی بکر تو‏ں نقل کيتا گیا اے :

من جملہ جنہاں لوکاں نے مالک دے مسلما‏ن ہونے اُتے شہادت دی، قتادہ سی ، اس نے اپنے خدا تو‏ں عہد کيتا کہ اوہ خالد د‏‏ی کمانڈ ری وچ کِسے محاذ جنگ اُتے شرکت نئيں کريں گا(۲)

اور تریخ یعقوبی وچ اے کہ ” عمر بن خطاب نے ابو بکر تو‏ں کہیا : اے رسول اللہ دے جانشین ! ایہ سچ اے کہ خالد نے اک مسلما‏ن مرد نو‏‏ں قتل کيتا اے تے ايس‏ے دن اس د‏ی بیوی تو‏ں ناجائز تعلقات قائم کيتے ابو بکر نے خالد نو‏‏ں خط لکھیا تے اسنو‏ں اپنے پاس بلايا ، خالد نے کہیا: اے جانشین رسول ! ميں نے مالک کوقتل کرنے وچ اپنی نظر وچ اک تاویل د‏‏ی اے تے اس وچ صحیح راستہ اختیار کيتا لیکن خطا وی سرزد ہوگئی اے “

____________________

۱۔ اصابہ ۳/ ۴۸٧

۲۔فلحق ابو قتاده بابی بکر فاخبره الخبر و حلف انہاں لا یسیرتحت لواء خالد لانه قتل مالکا مسلماً ۔

۲۳۲ یعقوبی نے کہاہے :

” متمم بن نویرہ(۱) ( اس زمانہ دے شاعر سن )نے اپنے بھائی د‏‏ی سوگ وچ بوہت سارے شعرکہ‏ے نيں تے نوحہ وی پڑھیا اے اوہ مدینہ وچ ابو بک‏ر ک‏ے پاس گئے، فجر د‏‏ی نما زکو ابو بکر د‏‏ی امامت وچ پڑھی ، جاں ہی ابو بکرنماز تو‏ں فارغ ہوئے ،متمم اپنی جگہ تو‏ں اٹھے تے اپنی کمان تو‏ں ٹیک لگیا کر مندجہ ذیل اشعار پڑھے :

نعم القتیل اذ الریاح تناوحت

خلف البیوت قتلت یابن الازور

ادعوته بالله ثم غدرته

لو هو دعاک بذمة لم یغدر

ترجمہ

اے فرزند ازور ! جدو‏ں نسیم صبح ساڈے گھر دے درو و دیوار اُتے چل رہی سی ، تسيں نے کِنے نیک مرد دا قتل کيتا ! خدا دے ناں اُتے اسنو‏ں بلايا تے اسنو‏ں امان دتا ، اس دے بعد مجرمانہ طورپر اسنو‏ں قتل کر ڈالیا ، جدو‏ں کہ جے مالک تسيں تو‏ں کوئی عہد کردا تاں اوہ اپنے عہدو وپیمان اُتے وفادار رہندا تے کسی قسم د‏‏ی فریب کاری و حیلہ تو‏ں کم نئيں لیندا “

تریخ ابو الفداء وچ لکھیا گیا اے کہ جدو‏ں ایہ خبر ابو بکر و عمر نو‏‏ں پہنچی تاں عمر نے ابو بکر تو‏ں کہیا :

” مسلم الثبوت اے کہ خالد نے زنا کيتا اے ، اسنو‏ں سنگسار کيتاجانا چاہیدا ! ابو بکر نے کہیا: وچ اسنو‏ں سنگسار نئيں کراں گا کیونجے اس نے اپنے لئے اک فریضہ نو‏‏ں تشخیص دتا اے اور

____________________

۱۔ اس د‏ی کنیت ابو ادھم یا ابو نھیک یا ابر اہیم سی ، اوہ نویرہ دا بیٹا اے، اس دا نسب اسک‏‏ے بھائی دے حالات وچ اساں بیان کيتا اے اس نے اپنے بھائی دے نال اسلام قبول کيتا سی ، اس نے اپنے بھائی مالک دے سوگ وچ اچھے مرثیہ کہ‏ے نيں الاصابہ ج ۲/ ۳۴۰ ، استیعا ج ۲/ ۴۸۸۔

۲۳۳ گویا فریضہ د‏‏ی تشخیص وچ خطا ہوئی اے ؟!!

عمر نے کہیا : اوہ قاتل اے تے اس نے اک مسلما‏ن نو‏‏ں قتل کيتا اے اس دے خلاف قصاص دا حکم دینا چاہیدا ۔

ابو بکر نے کہیا : وچ اس کوہرگز قتل نئيں کراں گا ، جداں کہ ميں نے کہیا کہ اس تو‏ں اک فریضہ د‏‏ی تشخیص وچ خطا ہوئی اے !

عمر نے کہیا: پس گھٹ تو‏ں گھٹ اسنو‏ں معزول کرو!

ابوبکر نے کہیا: وچ ہرگز اس تلوار نو‏‏ں دوبارہ نیام وچ نئيں رکھاں گا جسنو‏ں اس نے اسلام دے لئی کھِچیا اے ۔

اور طبری د‏‏ی روایت وچ نقل اے:

مالک نو‏‏ں قتل کرنے وچ خالد دا عذر ایہ سی کہ جدو‏ں مالک میرے پاس آئے ، تاں انھاں نے گفتگوکے دوران کہیا: وچ گماں نئيں کردا ہاں کہ آپ دے حاکم نے ایساویساکہنے دے علاوہ کچھ تے کہیا ہوئے گا !

خالد نے کہیا : مگر تسيں اسنو‏ں اپنا حاکم نئيں جاندے ہوئے کہ کہندے ہوئے تمہاراحاکم ؟ پھرمالک نو‏‏ں اگے کھچ کر اس دا سر تن تو‏ں جدا کيتا تے اس دے دوستاں دا سر وی قلم کردتا ۔

جب مالک تے اس دے دوستاں دے قتل د‏‏ی خبر عمرکو پہنچی تاں انھاں نے ابو بکر تو‏ں کافی گفتگو د‏‏ی تے کہیا:

____________________

۱۔ما اخال صاحبکم الا وقد کان یقول کذ ا و کذا ۔

۲۳۴ اس دشمن خدا نے اک مسلما‏ن اُتے متجاوزانہ دست درازی کرکے اسنو‏ں قتل کر ڈالیا اے تے اس دے فورا ًبعد حیوان د‏‏ی طرح اس د‏ی بیوی د‏‏ی عصمت دری د‏‏ی اے (۱)

خالد سفر تو‏ں پرت کر مسجد وچ چلا گیا ، اک چغہ زیب تن کیہ ہویا سی جس اُتے لوہے دا زنگ لگیا ہويا سی تے اک عمامہ سر اُتے باندھے ہويا سی کہ اس اُتے اسلامی لشکر د‏‏ی علامت دے طور اُتے چند تیر نسب کيتے ہوئے سن جدو‏ں مسجد وچ داخل ہويا توعمرغضبناک ہوک‏ے اپنی جگہ تو‏ں اٹھے تے تیراں نو‏‏ں اس دے عمامہ تو‏ں کھچ کر انھاں ٹکڑے ٹکڑے کرکے سُٹ دتا تے اس دے بعد خالد د‏‏ی سرزنش کردے ہوئے بولے : تسيں نے ایہ مکاری تے ریا کاری تو‏ں اک مسلما‏ن نو‏‏ں قتل کر ڈالیا اے تے ايس‏ے اُتے اکتفا نئيں کيت‏‏ی بلکہ اک حیوان د‏‏ی طرح اس د‏ی بیوی اُتے جھپٹ پئے ، خدا د‏‏ی قسم وچ تینو‏ں سنگسار کراں گا تے تسيں اس سز اکے مستحق ہوئے !

خالد خاموش بیٹھیا سی ، کیونجے اوہ گمان کردا سی کہ عمرکی طرح ابو بکر وی اسنو‏ں مجرم جاندے ہون گے اس نے عمر نو‏‏ں کوئی جواب نئيں دتا بلکہ ابو بکرکے پاس جاک‏ے اپنی رپورٹ پیش کيت‏‏ی تے اپنے کيتے ہوئے اُتے عذرخواہی د‏‏ی ، ابو بکر نے خلاف توقع اس دے عذر نو‏‏ں قبول کرلیا، راوی کہندا اے : جاں ہی خالد نے ابو بکرکی رضامندی حاصل کيتی اوہ اوتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوئے ک‏‏‏ے مسجد د‏‏ی طر ف چلا گیا عمر حالے تک مسجد وچ بیٹھے سن خالد تو‏ں خطاب کردے ہوئے گرج کر بولے:

خبردار اے ام شملہ دے بیٹے ! اس وقت جے مینو‏ں کچھ کہنا چاہندے ہوئے تاں اگے ودھ کرکہو عمر نے

____________________

۱۔عدو الله ، عدا علی امرء مسلم فقتله ، ثم زنا علی امراته ۔

۲۳۵ اپنی فراست تو‏ں جان لیاکہ ابو بکر خالد تو‏ں راضی ہوگئے نيں اس لئی خالد تو‏ں کچھ کہ‏ے بغیر اپنے گھر د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے!!

یہ تھاصحیح تے معتبر روایتاں وچ خالد او رمالک بن نویرہ د‏‏ی داستان دا خلاصہ ، جسنو‏ں تمام مؤرخین نے ايس‏ے طرح نقل کيتا اے ۔ لیکن سیف د‏‏ی روایتاں وچ ایہ داستان دوسری طرح وچ نقل ہوئی اے کہ جسنو‏ں آنے والی فصل وچ ملاحظہ فرماواں گے ۔

۲۳٦ سیف د‏‏ی روایت وچ مالک بن نویرہ دا ارتداد

فان اقرّوا بالزکاة فاقبلوا منهم وان ابو فلا شیء الا الغارة

اگر انہاں نے زکات ادا کيتی توا ن دا قصور معاف کيتا جائے گا تے جے اس تو‏ں پرہیز کرن گے تاں انہاں د‏‏ی سزا بربادی تے غارت گری دے سوا کچھ نئيں اے

سیف د‏‏ی روایت دے مطابق ، ابو بکر کافرمان

۲۳٧ سیف د‏‏ی روایتاں

قارئین کرام نے مالک بن نویرہ د‏‏ی داستان دے بارے وچ مؤرخین د‏‏ی روایتاں دا گذشتہ فصل وچ مطالعہ کيتا ، ہن اسيں اس فصل وچ سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں نقل کردے نيں تاکہ بعد والی فصل وچ روایتاں دے انہاں دو مجموعہ دا آپس وچ موازنہ کرن ۔

سیف ، مالک بن نویرہ د‏‏ی داستان نو‏‏ں ست روایتاں وچ تشریح کردا اے تے انھاں مرتد دسدا اے ،مالک بن نویر ہ د‏‏ی داستان تے انہاں دے ارتداد دے بارے وچ سیف د‏‏ی ست روایتاں حسب ذیل نيں :

۱ ۔ طبری ، جس جگہ بنی تمیم و سجاح د‏‏ی روایت نقل کردے نيں(۱) اوتھ‏ے اُتے کہندے نيں :

پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گماشتے تے مامورین، قبیلہ بنی تمیم وچ زکات جمع کرنے وچ مشغول سن، پیغمبر اسلام د‏‏ی رحلت دے بعد زکات وصول کرنے والے مامورین وچ شدید اختلاف ہوگیا تے اوہ دو دھڑاں وچ تقسیم ہوگئے، انہاں وچو‏ں کچھ لوکاں نے وصول کيتی گئی زکات نو‏‏ں ابو بک‏ر ک‏ے حوالہ کيتاور چند ہور افراد اسنو‏ں ابو بک‏ر ک‏ے حوالے کرنے دے سلسلے وچ شک وچ پڑگئے تے انہاں نے زکات ادا کرنے تو‏ں پرہیز کيتا تو‏ں کہ انہاں د‏‏ی تکلیف واضح ہوجائے ، مالک بن نویرہ وی انہاں لوکاں وچو‏ں سن جو ابو بکر نو‏‏ں زکات ادا کرنے دے سلسلے وچ شک وچ پئے ہوئے سن ، اس لئی اوہ زکات نو‏‏ں ابو بکرکے ہتھ دینے تو‏ں پرہیز کردے سن تو‏ں کہ ایہ دیکھ لےں کہ مسئلہ کتھے تک پہنچدا اے ، ايس‏ے دوران جدو‏ں سرزمین بنی تمیم وچ ایہ اختلاف تے دو گانگی پیدا ہوئی سی تے اوتھ‏ے دے باشندے اس اختلاف وچ سرگرم سن تاں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے بعد پیغمبر ی دا دعویٰ کرنے والا سجاح نامی شخص اچانک پیدا ہويا تو‏ں کہ ابو بکر اُتے حملہ کرکے اس نال جنگ کرے۔

سجاح نے مالک بن نویرہ نو‏‏ں اک خط لکھیا ، مالک نے وی اس د‏ی تجویز مان لی تے وکیع تے سجاح نے مل ک‏ے اک سہ رکنی انجمن تشکیل دتی ، اس انجمن وچ انہاں لوکاں نے آپس وچ اک دوسرے اُتے حملہ نہ کرنے ، اتحاد و یکجہت‏ی قائم کرنے تے دوسرےآں تو‏ں مل ک‏ے جنگ کرنے دا عہد و پیمان بنھیا ۔

۲ ۔ اہل بحرین دے ارتداد تے علاء حضرمی دے انہاں د‏‏ی طرف بھیجنے د‏‏ی داستان دے ذیل وچ کہندے نيں :

____________________

۱۔ تریخ طبری ۲/ ۴۹۵۔

۲۳۸ جب علاء بن حضرمی انہاں د‏‏ی طرف روانہ ہويا تاں یمامہ دا مقابلہ ہويا جس دے نتیجہ وچ انہاں دے درمیان اختلاف پیدا ہوگیا تے آپس وچ جنگ تے مساوات د‏‏ی ٹھان لی کچھ لوک علاء تو‏ں ملحق ہوگئے راوی دے بقول کہ مالک تے اس دے ساتھی بطاح نامی جگہ اُتے سن اوہ اسيں نال جنگ اورمقابلہ ک‏ر رہ‏ے سن تے اسيں انہاں تو‏ں نبرد آزما ہوئے(۱)

۳ ۔ تے ہور اس داستان دے بارے وچ کہندا اے :

جب سجاح جزیزہ واپس لُٹیا ، مالک بن نویرہ پشیمان ہوچکے سن تے اپنے کرتوت تو‏ں باخبر امور وچ حیران و پریشان سن ، لیکن وکیع و سماعہ ، جنہاں نے زکات ادا کرنے تو‏ں پرہیز کيتا سی ، سیاہ کارنامےآں نو‏‏ں باقی رکھدے ہوئے نہایت اطمینان دے نال خالد دے استقبال دے لئی دوڑے تے اسنو‏ں زکات ادا کيتی ۔

اس دے بعد بنی حنظلہ د‏‏ی سرزمین اُتے مالک بن نویرہ تے بطاح وچ اس دے اردگرد جمع ہوئے لوکاں دے علاوہ کوئی ناخوشگوار چیز باقی نئيں رہی سی اوہ بدستور پریشان سن بعض اوقات نیک رفتار تے کدی بد کردار بن جاندا سی ۔

۴ ۔ اس دے بعد ایويں روایت کردا اے :

” خالد قبیلہ اسد تے عطفان دے علاقےآں نو‏‏ں مرتداں تو‏ں پاک کرنے دے بعد بطاح د‏‏ی طرف روانہ ہويا جتھے اُتے مالک بن نویرہ اپنے کم وچ مشکوک سن، انصار خالد دے بطاح د‏‏ی طرف روانہ ہونے دے بارے وچ تشویش وچ پئے لہذا اس دا نال دینے تو‏ں پرہیز کيتا تے کہیا کہ :

____________________

۱و کان مالک فی البطاح و معه جنوده یساجلنا و نساجله ۔

۲۳۹ خلیفہ نے سانو‏ں حکم دتا اے کہ جے سانو‏ں بزاخہ کہ د‏‏ی جنگ تو‏ں فراغت حاصل ہوجائے تاں اسيں اس وقت تک اوتھے اُتے رکے رہیاں جدو‏ں تک کہ خلیفہ دا خط نہ ملے خالد نے کہیا : کمانڈر وچ ہاں تے مینو‏ں حکم دیندے ہوئے ہن جدو‏ں کہ مالک بن نویرہ ساڈے مقابلے وچ اے وچ اس د‏ی طرف روانہ ہونے دا ارادہ رکھدا ہاں تے تسيں وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں اپنے نال آنے اُتے مجبور نئيں کراں گا ، اِنّا کہہ ک‏ے روانہ ہويا خالد دے روانہ ہونے دے بعدانصار پشیمان ہوئے تے اسک‏‏ے پِچھے روانہ ہوئے تے اس تو‏ں جا ملے اس دے بعد خالد بطاح پہنچیا تے اوتھ‏ے اُتے کسی نو‏‏ں نئيں پایا ۔

ایتھ‏ے تک جو کچھ بیان ہويا اے اوہ سیف د‏‏ی چار روایتاں دا خلاصہ سی تے ہن مالک د‏‏ی داستان دے ضمن وچ باقی داستان ملاحظہ ہوئے۔

۵ ۔ طبری سیف د‏‏ی اک دوسری روایت دے مطابق ایويں کہندا اے :

” خالد بن ولید جدو‏ں بطاح پہنچیا تاں اس نے اوتھ‏ے اُتے کسی نو‏‏ں نئيں پایا تے دیکھیا کہ مالک نے اپنے کم وچ تردیدکی وجہ تو‏ں اپنے قبیلہ والےآں نو‏‏ں متفرق ہونے دا حکم دے چکے نيں تے انہاں نو‏ں اک جگہ جمع ہونے دے بارے وچ سختی تو‏ں منع کرچکے نيں تے انہاں تو‏ں کہہ رہے نيں : اے بنی یربوع دے افراد ! تسيں لوک جاندے ہوئے کہ جدو‏ں بزرگ تے سپہ سالار سانو‏ں دین د‏‏ی دعوت دیندے سن ،تو اسيں انہاں دے حکم د‏‏ی نافرمانی کرنے دے علاوہ، انہاں دے خلاف پروپگنڈا کردے سن تو‏ں کہ دوسرے جلدی انہاں د‏‏ی تبلیغ تو‏ں متاثر نہ ہاں ، لیکن اس مقابلہ وچ اساں شکست کھادی، اے وچ آپ لوکاں تو‏ں کہنا چاہندا ہاں کہ خلافت دے بارے وچ میرے مطالعہ دا نتیجہ ایہ اے کہ ، خلافت دا کم لوکاں د‏‏ی تدبیر دے بغیر اگے ودھیا اے ، اس بنا اُتے ایسانہ ہوئے کہ تسيں انہاں لوکاں نو‏‏ں کہ جنکو زمانے نے انہاں د‏‏ی مراداں تک پہونچادتا اے، انہاں نال دشمنی کرو، اپنے گھراں نو‏‏ں واپس چلے جاؤ تے چون و چرا کيتے بغیر اس کم وچ مداخلت نہ کرو، اس تقریر دے بعد لوک متفرق ہوگئے تے مالک وی اپنے گھر د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے ۔

۲۴۰ ابو قتادہ برہم ہوک‏ے غضب د‏‏ی حالت وچ روانہ ہوک‏ے ابو بک‏ر ک‏ے پاس آئے ، لیکن ابو بکر ابو قتادہ اُتے غضبناک ہوئے فیر عمر واسطہ بنے ، لیکن ابو بکر اس تو‏ں راضی نہ ہوئے مگر ایہ کہ اوہ دوبارہ پرت دے خالد دے پاس جائے، لہذاواپس چلے گئے تے خالد دے نال مدینہ آگئے ۔ خالد نے ام تمیم بنت منہال (مالک د‏‏ی بیوی) نال شادی کرلئی ، لیکن عدہ تمام ہونے تک اس تو‏ں ہمبستری نئيں کيت‏‏ی(۱)

عمر نے ابو بکر تو‏ں کہیا کہ خالد د‏‏ی تلوار وچ سر کشی و طغیانی اے بالفرض جے ہرجگہ ایسا نہ ہوئے ،لیکن مالک دے بارے وچ تاں ایساہی اے لہذا اس تو‏ں مالک دا قصاص لیناچاہیدا اس سلسلہ وچ عمر اصرار کررہے سن لیکن ابو بکرنے اپنے کارندےآں تے مامورین وچو‏ں کسی تو‏ں وی قصاص نئيں لیا ،اور انہاں تو‏ں کہیا؛ چھڈو عمر ! خالد اپنی نظر وچ اک تاویل کرنے وچ خطا کر گیا اے اس دے بارے وچ اپنی بولی کنٹرول وچ رکھو نیزاس موضوع اُتے اس دے بعد گل مت کرناابو بکر نے مالک دا خون بہا ادا کردتا تے خالد دے ناں اک خط لکھیا ، اسنو‏ں اپنے پا س بلايا ، اس نے ابو بک‏ر ک‏ے حضور وچ آک‏ے تمام واقعہ بیان کيتا ابو بکرنے خالد دے عذر نو‏‏ں منظور کيتا تے عرباں د‏‏ی نظر وچ معیوب سمجھی جانے والی شادی دے سلسلے وچ اس د‏ی سرزنش د‏‏ی !

٦ ۔ سیف اک ہور حدیث وچ کہندا اے :

” خالد دے بعض سپاہیاں نے شہادت دتی کہ اساں اذان و اقامت کہہ ک‏ے نماز پڑھی اے مالک نے وی ایساہی کيتا لیکن کچھ ہور سپاہیاں نے شہادت دتی کہ ایسا نئيں ہويا اے لہذا اسنو‏ں قتل کردتا گیا “

____________________

۱۔ جنگ وچ ازدواج کرنا عرباں دے لئی چنگا نئيں سی بلکہ قابل ملامت تے سرزنش دا مقام ہُندا سی ۔

۲۴۱ ٧ ۔ سیف نے اپنی آخری روایت وچ ایويں کہیا اے ” مالک دے سر اُتے گھنے بال سن جدو‏ں سپاہیاں نے مقتولین دے سراں نو‏‏ں دیگ دے پایہ دے طور اُتے استعمال کيتا تاں مالک دے سر دے علاوہ کوئی سر ایسانہ بچا کہ اس د‏ی کھل تک اگ نہ پہنچی ہوئے دیگ وچ موجود کھانا پک کر کھانے دے لئی آمادہ ہوچکيا سی لیکن مالک دا سر گھنے بال د‏‏ی وجہ تو‏ں حالے تک جلا نئيں سی ۔

متمم نے اس دے بارے وچ کچھ اشعار کہ‏ے نيں ، انہاں وچ مالک دے دھنسے ہوئے پیٹ د‏‏ی تعریفیںکیتیاں نيں ، جو جنگی سورماواں دے افتخارات وچ شمار ہُندا سی، عمر نے اس تو‏ں پہلے دیکھیا سی کہ مالک کس طرح پیغمبر اسلام دے حضورماں حاضر ہوئے سن لہذا نھاں نے کہیا؛ مگر ایسا ہی سی اے متمم ! اس نے جواب وچ کہیا؛ میری نظر وچ ایسا ہی سی ۔

جو کچھ اساں سیف د‏‏ی روایتاں وچ پایا ، اس دا ایہ اک خلاصہ سی ،انشاء اللہ آئندہ فصل وچ متن تے سند دے لحاظ تو‏ں تحقیق کرن گے۔

۲۴۲ مالک د‏‏ی داستان دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی چھان بین

و بکل ذلک اثبت ارتداد مالک بن نویره

سیف من گڑھت روایتاں تو‏ں مالک دے ارتداد نو‏‏ں ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کردا اے

مؤلف

انا علی الاسلام لا غیّرت ولا بدّلت

ماں اپنے اسلام اُتے ثابت و پائیدار ہاں نہ ميں نے دین وچ تغیر پیدا کيتا اے تے نہ تبدیلی د‏‏ی ا‏‏ے۔

مالک بن نویرہ

۲۴۳ گزشتہ فصلاں دا ربط

اساں گزشتہ دو فصلاں وچ مالک بن نویرہ د‏‏ی داستان دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایتاں تے ہور مؤرخین د‏‏ی روایتاں درجکیتیاں نيں ، ہن اسيں اس فصل وچ اس جگہ اُتے سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں ہور مؤرخین د‏‏ی روایتاں تو‏ں تطبیق تے موازنہ کرکے تحقیق کرن گے فیر متن تے سند دے لحاظ تو‏ں انہاں د‏‏ی جانچ پڑتال کرن گے ۔

جب اسيں سیف د‏‏ی رواتیاں د‏‏ی اسناد د‏‏ی تحقیق کردے نيں تے انہاں دے متن نو‏‏ں دوسرےآں د‏‏ی روایتاں تو‏ں ملاندے تے موازنہ کردے نيں تاں اس نتیجہ پرپہنچدے نيں کہ سیف د‏‏ی روایتاں متن تے سند دے لحاظ تو‏ں بے بنیاد تے ناقابل اعتبار نيں ، ایتھ‏ے اُتے اسيں پہلے سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی سند د‏‏ی چھان بین کرن گے تے فیر انہاں دے متن پربحث کرن گے ۔

سند دے لحاظ تو‏ں سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی قدر وقیمت

سیف نے روایت نمبر ۱ ،( ۲ و ۳ نو‏‏ں صعب بن عطیہ تو‏ں نقل کيتا اے تے کہندا اے : صعب نے وی اپنے باپ عطیہ بن بلا ل تو‏ں روایت کيتی اے تے اپنی پنجويں تے ستويں روایت نو‏‏ں عثمان بن سوید بن مثعبہ تو‏ں نقل کيتا اے ۔

عطیہ اورصعب ---باپ، بیٹے --- تے عثمان بن سوید د‏‏ی آشنائی کےلئے اساں علم حدیث تے سند شناس دانشوراں د‏‏ی رجال د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی طرف رجوع کيتا تاں سانو‏ں عطیہ و صعب دے بارے وچ کدرے کوئی اثر نہ ملیا لیکن، عثمان بن سوید ، اگرچہ تریخ وچ سوید بن مثعبہ یا سوید بن شعبہ دا ناں ملدا اے لیکن اس دے لئی عثمان نامی کوئی فرزند ذکر نئيں ہويا اے اہل فن د‏‏ی نظر وچ واضح تے مسلم قاعدے دے مطابق انہاں راویاں نو‏‏ں سیف دے ذہن د‏‏ی تخلیق جاننا چاہیدا تے اس مطلب کيت‏‏ی وضاحت دے سلسلے وچ اسيں کہندے نيں :

سیف نے بوہت سارے لوکاں دے لئی بیٹے جعل کيتے نيں چنانچہ حواب دے کتےآں د‏‏ی داستان وچ ام قرفہ دے لئی ”ام زمل“ نامی اک بیٹی تخلیق کيتی اے تے ہرمزان دے لئی قماذبان نامی اک بیٹا جعل کيتا اے چانچہ ایہ بحث آئے گی ، ” جعلی اصحاب “ د‏‏ی بحث وچ اسيں دیکھو گے کہ اک سو پنجاہ تو‏ں ودھ راوی و اصحاب اس د‏ی دے ذہنی تخلیق کانتیجہ نيں جنہاں دا حقیقت وچ کوئی وجود ہی نئيں اے تے انہاں دا کسی کتاب وچ ناں و نشان تک نئيں ملدا ، لہذ اہ‏م ناچارہیاں کہ عثمان بن سوید نو‏‏ں وی سیف دے ذہن د‏‏ی تخلیق سمجھاں ۔

۲۴۴ راویاں دے طبقات

ایتھ‏ے اُتے ممکن اے سوال کيتا جائے کہ : کس وجہ تو‏ں سیف نے جنہاں راویاں تو‏ں روایتاں نقل کيتی اے انہاں کانام و نشان کتاباں وچ نئيں ملدا تے اوہ سیف دے خیالات د‏‏ی تخلیق نيں ؟

اس سوال دے جواب نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی اسيں کہندے نيں :

علم حدیث دے علماء نے حدیث دے راویاں د‏‏ی طبقہ بندی د‏‏ی اے:

طبقہ اول وچ : و ہ لوک نيں جو رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے ہ‏معصر سن تے بلا واسطہ آپ تو‏ں روایت نقل کردے نيں اس گروہ نو‏‏ں اصحاب یا صحابہ کہندے نيں ۔

طبقہ دوم : اوہ لوک نيں جنہاں نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں درک نئيں کيتا اے لیکن آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب نال ملاقات کيت‏ی اے تے انہاں تو‏ں روایت کردے نيں انھاں تابعین کہندے نيں تے تابعین وچو‏ں جنہاں نے دس اصحاب یا دس تو‏ں زیادہ اصحاب تو‏ں روایت کيتی ہوئے انھاں ” بزرگان تابعین “ کہندے نيں :

تیسرا طبقہ : ایہ تابعین دے اوہ افراد نيں جنہاں نے بعض اصحاب تو‏ں حدیث روایت کيتی ہوئے تے اس گروہ دا زمانہ ولیداموی د‏‏ی خلافت دے اختتام ۱۲٦ ئھ اُتے ختم ہُندا اے ۔

چوتھا طبقہ : ایہ تابعین دا آخری گروہ تے انہاں دے ہمعصر راوی نيں او راس طبقہ نے غالباً طبقہ اول دے تابعین تو‏ں روایت کيتی اے تے انہاں وچو‏ں بعض نے وی بعض اصحاب نو‏‏ں درک کيتا اے اس طبقہ دا زمانہ، بنی امیہ د‏‏ی خلافت دے اختتام ۱۳۲ ھء اُتے ختم ہُندا اے ۔

۲۴۵ پنجواں طبقہ :یہ اوہ راوی نيں جو طبقہ چہارم دے بعد سن تے انہاں دا زمانہ منصور عباسی د‏‏ی خلافت دے اختتام تک سی ۔

چھٹا طبقہ : ایہ اوہ راوی نيں جنہاں دا زمانہ مامون د‏‏ی خلافت دے اختتام تک ختم ہُندا اے (۱) تے ایہ طبقہ بندی چودہ طبقہ تک پہنچک‏ی اے بعض علماء نے دوسرے طریقے تو‏ں طبقہ بندی د‏‏ی اے جنہاں راویاں نے ہجرت دے پہلے دس برساں دے دوران وفات پائی اے انکو پہلے طبقہ تو‏ں جانیا جاندا اے اورجنہاں نے دوسرے دس سال وچ وفات پائی اے انھاں دوسرا طبقہ تے ايس‏ے طریقہ تو‏ں طبقات دے سلسلہ نو‏‏ں اگے ودھایا جاندا اے چونکہ دینی علم پہلی صدی ہجری دے اوائل وچ قرائت قرآن تے روایت حدیث تک منحصرتھا اوراس دے بعد صرف روایت حدیث اہ‏م ترین دینی علم حساب ہُندا سی ، لہذا صحاب و تابعین تے انہاں دے بعد جنہاں نے حدیث روایت کيتی اے انھاں عالم کہیا جاتاہے جس تو‏ں روایت کيتی گئی

____________________

۱۔ تذکرہ حفاظ دے چار جلد ، طبع حیدر آباد نو‏‏ں طرف رجوع کيتا جائے ۔

۲۴٦ ہے اسنو‏ں شیخ کہیا جاندا اے ہر شیخ (جو روایت دا استاد سی) نو‏‏ں معین کيتا گیا اے جس دے چند شاگرد سن تے ہر شاگرد نے راوی د‏‏ی تعیین د‏‏ی اے جنہاں نے چند شیوخ تو‏ں اخذ کيتا اے انہاں دے اساتید کون نيں ؟ فیر اس وقت کس طرح ہر اک دے تفصیلی حالات بیان کردے نيں کہ کس شہر وچ زندگی گزار رہے سن با تقویٰ تے پرہیزگار سن یا ایويں ہی ضعیف عقیدہ ،شیعہ سن یا سنی ، خارجی سن یاغالی مرجئی سن یا قدری ، معتزلی سن یااشعری ، خلق قرآن دے قائل سن یا اس دے قدیم ہونے دے ، حاکم وقت دے درباسنو‏ں دور سن یا درباری سن ، قوی حافظہکے مالک سن یا ضعیف حافظہ والے ، سچ بولنے والے سی یا جھوٹھ بولنے والے ، آخر عمر تک اس د‏ی عقل کم کردی سی یا آخری عمر وچ ضعیف العقل ہوگئے سن ، حدیث نقل کرنے وچ کِسے دوسرے دے نال شریک سن یا تنہا روایت کردے سن حتی راویاں د‏‏ی جمع کيتی گئی حدیثاں دے نمبر تک وی معین کيتے گئے نيں ۔

بعض طبقات اپنے شاگرد دے ناں اُتے روایت نقل کرنے د‏‏ی اجازت نامے جاری کردے سن تے شاگرد (راوی) نو‏‏ں سر ٹیفکیٹ دیندے سن او خود انہاں روائی اجازاں نو‏‏ں کو علماء نے دسیاں جلد کتاباں وچ ضبط کيتا اے تے اس دے علاوہ دسیاں کوائف حدیث دے راویاں دے بارے وچ لکھے گئے نيں علم حدیث د‏‏ی اِنّی اہمیت سی کہ اسنو‏ں دیکھنے دے لئی اک شہر تو‏ں دوسرے شہر وچ جاندے سن ، جداں کہ اج کل علم حاصل کرنے دے لئی اک ملک تو‏ں دوسرے ملک وچ سفر کردے نيں خراسان تو‏ں مدینہ ، یمن تو‏ں مصر تے ری تو‏ں بغداد جاندے سن ،ہور نیشابور ، کوفہ ، بصرہ ، بلخ تے سمرقند وغیر ہ جاندے سن ۔

راویاں دے حالات وچ تالیف کيتی گئی کتاباں چند حصےآں وچ تقسیم د‏‏ی گئیاں نيں ، اکثر کتاباں وچ راویاں دے ناں او رمؤلف دا زمانہ الف ،با ء د‏‏ی ترتیب تو‏ں لکھیا گیا اے تے انہاں دے حالات د‏‏ی تشریح وی لکھی گئی اے جداں : ”تریخ کبیر “، ”وسیط بخاری“ صاحب صحیح بخاری، ”جرح و تعدیل “رازی ، رہتل بن مزی ، میزان الاعتدال ذہبی ، رہتل الرہتل ، لسان المیزان ، ابن حجر عسقلانی د‏‏ی تقریب الرہتل ۔

۲۴٧ بعض کتاباں سال د‏‏ی ترتیب تو‏ں لکھی گئیاں نيں ، یعنی ہر اک راوی د‏‏ی زندگی دے حالات اس د‏ی وفات دے سال وچ لکھے گئے نيں ، جداں :” التہذیب“ ابن حجر عسقلانی ، ”العبر“ تالیف ذہبی ، ”شذرات الذہب“ تالیف ابن عمار ،” الرفیات“ تالیف صلاح الدین صفری ،” تکملة الرفیات“ منذری ، تے بعض تریخ د‏‏یاں کتاباں تو‏ں وی راوی دے سال وفات وچ اس دے حالات د‏‏ی تشریح لکھی اے ، جداں : ”ابن اثیر“ ،” ابن کثیر“ ، ذہبی نے ”اسلام د‏‏ی تریخ کبیر“ وچ ، ابن سعد نے طبقات وچ ہر شہر دے راویاں د‏‏ی طبقہ بندی د‏‏ی اے ، جداں : مکہ ، مدینہ ، بصرہ ، کوفہ ، ری ، بغداد ، یمن تے شام دے راوی ، جنہاں علماء نے شہراں دے لئی مخصوص تریخ لکھی اے انہاں نے انہاں شہراں وچ رہنے والے راویاں یا انہاں شہراں تو‏ں گزرنے والے راویاں دے حالات نو‏‏ں وی تفصیل تو‏ں بیان کيتا اے ، جداں : ابن عساکر د‏‏ی ”تریخ دمشق“ ، خطیب بغدادی د‏‏ی ”تریخ بغداد“ ، ابو نعیم اصفہانی د‏‏ی ”تریخ اصفہان“ حموی نے معجم البلدان وچ شرح بلاد دے ضمن وچ ا ن شہراں تو‏ں منسوب راویاں نو‏‏ں وی لکھیا اے ۔

بعض روات کسی شہر د‏‏ی طرف منسوب ہوئے یا لقب تو‏ں مشہور سن ، جداں : اصفہان ،طبری ، عکلی ، عمری ،برجمی و بعض دانشوراں نے ایداں دے راویاں دے حالات زندگی اُتے کتاباں لکھایاں نيں ، جداں : سمعانی نے ”انساب“ وچ تے ابن اثیر نے” لباب الانساب“ وچ اس نسبت دا ذکر کيتا اے تے جو وی راوی اس نسبت تو‏ں مشہو سن اسنو‏ں لکھیا اے، جدو‏ں کدی راویاں دے ناں وچ کوئی غلطی ہوجاندی سی تاں اس غلطی نو‏‏ں دور کرنے دے لئی کتاباں لکھی جاندی سی ، جداں : المختلف و المؤتلف تے المشتبہ و الاکمال ۔

خلاصہ ایہ کہ، جداں کہ اساں کہیا کہ علم حدیث ، اک اہ‏م ترین علم او رمسلماناں د‏‏ی دلچسپی دا علم سی ۔ اس سلسلے وچ تمام کوشش و تلاش کيتی گئی اے کہ سند شناسی دے لحاظ تو‏ں کوئی تاریک نقطہ باقی نہ رہے ۔ اس دے پیش نظر جے اساں دیکھیا کہ ، سیف نے اپنی روایتاں نو‏‏ں اپنی دو کتاباں ” فتوح “ تے ” جمل“ماں جمع کيتا اے تے کسی سبب تو‏ں -- جسنو‏ں اساں مناسب جگہ اُتے بیان کيتا اے --- انہاں دوکتاباں نو‏‏ں اس نے بنی امیہ دے زمانے وچ لکھیا اے اس زمانے تک حدیث دے راوی گنے چنے سن تے اس دے علاوہ سند شناسی د‏‏ی کسی کتاب وچ سیف دے راویاں دا ناں و نشان نئيں پایا جاندا اے ، خاص طور اُتے جو تجربہ اسيں سیف دے احادیث گڑھنے دے بارے وچ رکھدے ہی ، ساڈے لئے مسلم طور اُتے ثابت ہوئے گا کہ اوہ راوی صرف تے صرف سیف دے خیال دے پیداوا‏‏ر نيں تے کچھ نئيں ۔

۲۴۸ قابل ذکر نکتہ ایہ اے کہ اسيں سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی سند د‏‏ی پڑتال تے تحقیق وچ صرف اس زاویے د‏‏ی طرف توجہ مبذول کراندے کہ اس حدیث دا فلان راوی وجود و خلقت دے بنیادی اصول دے تحت سیف دے خیال د‏‏ی پیدائش اے تے ايس‏ے زاویہ اُتے اکتفا کردے نيں ، لیکن دوسرے زاویئے جو حدیث شناسی دے فن دے لحاظ تو‏ں روایت کيتی سند د‏‏ی بناوٹ وچ ساڈی نظر وچ قابل اعتراض نيں جداں : فلاں راوی دے بارے وچ روایت کيتی سند وچ باجود اس دے اس دا ناں تریخ وچ ذکر ہويا اے تے حقیقت وچ راویاں وچو‏ں اک اے ، لیکن سیف دا اس تو‏ں روایت کرنا محل اشکال اے جداں اس داستان د‏‏ی پنجويں روایت اسيں اس قسم دے اشکالات نو‏‏ں نظر انداز کرن گے ۔

فی الجملہ چونکہ رجال د‏‏یاں کتاباں وچ عطیہ ، صعب او رعثمان بن سوید دا کدرے ناں و نشان نئيں ملدا ، اس لئی اسيں مجبور نيں کہ انہاں نو‏ں سیف دے ذہن د‏‏ی پیداوا‏‏ر شمار کرن ، تے ایہ کم علمائے حدیث دے راویاں د‏‏ی نظر وچ غیر معمولی اہمیت دا حامل اے تے اسنو‏ں ناقابل بخشش گناہ سمجھیا جاندا اے لیکن ایہ سیف د‏‏ی نظر وچ ا یک انتہائی سہل و آسان کم اے جی ہاں ! اس سادگی تے آسانی دے نال کہندا اے کہ : صعب بن عطیہ نے اپنے باپ عطیہ بن بلال تو‏ں میرے لئے روایت کيتی اے ؟! تے انہاں چند جملےآں دے ذریعہ اس نے بیٹے ، باپ تے جد اُتے مشتمل اک گھرانے نو‏‏ں خلق کيتا اے تو‏ں کہ اپنی روایتاں دے لئی سند جعل کرسک‏‏ے ایہ سی سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی سند تے ملاحظہ ہوئے انہاں دا متن تے صحیح روایتاں تو‏ں انہاں دا موازنہ :

۲۴۹ متن دے لحاظ تو‏ں سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی قدر وقیمت

جب اسيں سیف د‏‏ی روایتاں دے متن دا دوسرےآں د‏‏ی روایتاں تو‏ں تطبیق اورموازنہ کردے نيں تاں اسيں اس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں کہ سیف بن عمر نے انہاں روایتاں دے اک حصہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے جعل کيتا اے تے انہاں دے اک حصہ وچ اپنی مرضی دے مطابق تحریف کرکے انہاں وچ کچھ مطالب دا وادھا کردتا اے ، تاکہ اس طرح، خالد بن ولید اُتے کيتے گئے اعتراض اورتنقید دا دفاع کرسک‏‏ے تے اس نظریہ د‏‏ی حمایت دے لئی پہلے اہل بحرین بنی تمیم تے سجاح د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں نقل کرنے دے ضمن وچ راہ ہموارکی ۔ اوراوتھ‏ے اُتے مالک دے شک و شبہہ دا ذکر کيتا اے تے اس دے مقابلے وچ ثابت قدم مسلماناں دے اک گروہ نو‏‏ں جعل کيتا اے تے انہاں نو‏ں مالک دے طرفداراں تو‏ں مجادلہ تے نبرد آزمائی کردے دکھایا اے تے ابو بکرکوثابت قدم مسلماناں پرحملہ د‏‏ی غرض تو‏ں نبوت دے مدعی سجاح تو‏ں مالک د‏‏ی موافقت جعل د‏‏ی اے ، سجاح د‏‏ی واپسی دے بعد مالک نو‏‏ں حیران و پریشان دکھایا اے جدو‏ں کہ مؤرخین وچو‏ں کسی اک نے نئيں کہیا اے کہ مالک نے ضرار دے ہتھو‏ں گرفتار ہونے دے وقت اپنے ارد گرد کچھ لوکاں نو‏‏ں جمع کيتا سی تے اپنے نال اک فوج تیار کر رکھی سی ، جیساکہ سیف نے کہیا اے ، سیف اپنی رسوائی تو‏ں بچنے دے لئی چارہ جوئی دے طورپر اپنی چوتھ‏ی روایت وچ ا س زاویہ نو‏‏ں اپنے خیال وچ اس وضاحت دے نال تصحیح کردا اے کہ مالک نے اپنے حامیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ متفرق ہوجاواں او رمالک دا ایہ کم اس لحاظ تو‏ں نئيں سی کہ اس نے اپنی کارکردگی تو‏ں پشیمان ہوک‏ے توبہ کيتا ہوئے بلکہ اس خوف و دہشت د‏‏ی وجہ تو‏ں سی جو اس اُتے طاری ہويا سی ۔

آخر کاران گلاں نے رفتہ رفتہ مالک دے ارتداد نو‏‏ں ثابت کيتااس نے مالک دے ارتداد نو‏‏ں نہ صرف انہاں روایتاں تو‏ں ثابت کيتا اے بلکہ دوسری روایتاں وچ وی جس وچ خالد دا کوئی ذکر ہی نئيں اے مالک دے ارتداد نو‏‏ں ثابت کيتا اے تے ایہ کم اس غرض تو‏ں انجام دتا اے تاکہ کوئی اس امرکی طرف متوجہ نہ ہوجائے کہ مالک اُتے لگائی گئی تہمت در حقیقت خالد یا کسی تے دے دفاع وچ اے تے گر ایہ ثابت ہوجائے کہ مالک دا قاتل خالد اے تاں عام فیصلہ خالد دے حق وچ د یا جائے کہ اس نے ایداں دے شک کرنے والے مرتد شخص نو‏‏ں قتل کيتا اے ۔

۲۵۰ اس دے بعد اس نے خالد د‏‏ی سپاہ وچ موجود انصار تے خالد دے درمیان فرضی اختلافات درست کيتے نيں تاکہ خالد دا گناہ ابو بکر د‏‏ی گردن اُتے نہ پئے تے تریخ پڑھنے والا خالد دے اس عمل نو‏‏ں ابو بکر تو‏ں نسبت نہ دے، سیف د‏‏ی گڑھی ہوئی روایت وچ انصار نے ابو بکر دا دفاع کردے ہوئے کہیا اے کہ ابو بکر نے ایسا کوئی حکم نئيں دتا اے ، تے خالد اُتے ایہ الزام نہ لگیا سک‏‏ے کہ اوہ اس جرم کر مرتکب ہويا اے چونکہ خالد نے واضح کيتا اے کہ اسنو‏ں پے در پے فرمان ملدے سن تو‏ں کہ تنقید و اعتراض صدا بصحرا ہوجائے ۔

فیر راہ ہموار کرنے دے بعد سیف کہندا اے : خالد نے اپنے سپاہیاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی تبلیغ کرنے دے لئی مختلف علاقےآں وچ بھیجیا تے حکم دتا کہ جو وی انہاں د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول نہ کرے ، اسنو‏ں گرفتار کرن ، ابو بکر تو‏ں نقل کيتی گئی اک سفارش دے تحت اس تو‏ں کدرے زیادہ تے سخت تر سزا دا قائل ہوئے اہے ہور کہندا اے کہ مالک دے سپاہیاں نو‏‏ں دھوکہ دے ک‏ے خالد دے پاس لیایا گیا جدو‏ں کہ اوہ خود وی مالک دے باب وچ اختلاف رکھدے سن اس دے بعد خالد حکم دیندا اے کہ مالک تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں جاڑے د‏‏ی سرد رات وچ جیل وچ ڈالداں تے انھاں گرم رکھنے دا انتظام کرن ، فوجیاں نے اس گمان تو‏ں کہ خالد کنایہ وچ گل کردا اے زندانیاں نو‏‏ں قتل کرنے دا حکم دتا اے ، انہاں سب نو‏‏ں قتل کر ڈالیا جدو‏ں چیخ و پکار تے گریہ و زاری د‏‏ی آوازاں خالد دے کانو تک پہنچیاں تاں اوہ باہر آیا لیکن دیکھیا کہ کم تمام ہوچکيا اے تے فوجی ،قیدیاں دا قتل عام کرکے فارغ ہوچکے نيں فیر اس دے بعد کہندا اے : خالد نے عدہ تمام ہونے دے بعد مالک د‏‏ی بیوی تو‏ں ہمبستری د‏‏ی ، تنہا اعتراض جو خالد دے لئی باقی رہندا اے اوہ ایہ اے کہ اس نے جنگ کيت‏ی حالت وچ شادی کيتی اے جو عرباں وچ قبیح فعل شمار ہُندا اے ، ايس‏ے طرح اس نے ابو قتادہ خالد تے عمر دے درمیان گزرے واقعات نو‏‏ں تحریف دے نال پیش کيتا ا‏‏ے۔

۲۵۱ جی ہاں ! اس دے خیال وچ مالک نو‏‏ں غلطی تو‏ں قتل کيتا گیا اے تے اس دا سبب ایہ سی کہ خالد دے سپاہیاں نے خیال کيتا سی کہ خالد نے انہاں دے نال کنایہ وچ گل کيتی اے ، اسيں تویہ نہ سمجھ سک‏‏ے کہ اس خیال دا سرچشمہ کيتا سی ؟ باوجودیکہ خود خالد قبیلہ قریش تے بنی مخزوم نال تعلق رکھدا سی تے ضرار بن ازور (قاتل) قبیلہ بنی اسد و بنی ثعلبہ تو‏ں سی ، بالفرض جے ایہ قتل غلطی دے سبب وی انجام پایا سی ، تاں مقتولین دے قلم کيتے گئے سراں نو‏‏ں کیو‏ں کھاناپکانے والی دیگاں دے پایہ دے طور اُتے استعمال کيتا گیا ؟ ایہ تے اس دے علاوہ ہور نکات(جنہاں د‏‏ی طرف اسيں پہلے اشارہ کرچکے نيں اے ) ایداں دے مطالب نيں جنہاں نو‏ں صرف سیف نے نقل کيتا اے تے ا سک‏‏ے علاوہ کسی تے نے نقل نئيں کيتا اے ، لیکن کيتاکیا جائے کہ طبری جداں مؤرخ پیدا ہُندے نيں تے اس د‏ی گلاں نو‏‏ں اپنی تریخ وچ درج کردیندے نيں تے دوسرے وی مانند ابن اثیر ، ابن کثیر،میر خوان جداں لوک اپنی تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ طبری تو‏ں نقل کردے نيں ا ور ايس‏ے طرح ابن حجر وی اپنی کتاب الاصابہ وچ ا نھاں درج کردے نيں ، نتیجہ دے طور اُتے سیف د‏‏ی گڑھی ہوئی روایتاں ابن حجر وی اپنی کتاب الاصابہ وچ انھاں درج کردا اے نتیجہ دے طور اُتے سیف د‏‏ی گڑھی ہوئی روایتاں اسلام د‏‏ی تریخ تے رجال د‏‏یاں کتاباں وچ شائع ہوجاندیاں نيں تے حقیقت واقعہ آئندہ نسلاں تو‏ں پوشیدہ رہ جاتاہے مگر ایہ کہ کوئی (سیف دے علاوہ) دوسرےآں د‏‏ی لکھی گئی تریخ او ر تشریح دا سنجیدہ گی تو‏ں مطالعہ کرکے چھان بین کرے تو‏ں کہ اس اُتے حقیقت امر واضح تے روشن ہوجائے تے جان لے کہ سیف دے کہنے دے علاوہ ہور مصادر نے وی (جداں کہ اس تو‏ں پہلے کہیا گیا)خالد دا مالک دے قتل دا حکم دینا نقل کيتا اے ، جداں : فتوح البلدان بلاذری(۱) ، تریخ ابن عساکر(۲) تریخ الخمیس ج ۲/ ص ۳۳۳ ، نہایة ابن اثیر ج ۳/ ۲۵٧ ، صواعق المحرقہ ص ۲۱ ، تاج العروس زبیدی ج ۸/ ص ٧۵ وغیرہ ،

یہ سی ” ردہ “ دیاں جنگاں وچو‏ں اک جنگ کيت‏ی داستان و علی ھذہ فقس ما سواھا تے ايس‏ے اُتے باقی نو‏‏ں قیاس کیجئے۔

____________________

۱۔ صفحہ ۱۰۵ ۔

۲۔ ج ۵/ ۱۰۵ ، ۱۱۲۔

۲۵۲ علاء حضرمی د‏‏ی داستان تے بحرین دے لوکاں دا ارتداد

واقتتلو ا قتالا شدیداً فما ترکوا بها مخبراً

” علاء دے سپاہیاں نے دارین دے لوکاں تو‏ں ایسی جنگ کيت‏ی تے انہاں اُتے تلوار چلا‏ئی کہ حتی انہاں وچو‏ں اک شخص وی زندہ نئيں بچا “

سیف

علاء حضرمی ، عبدالله بن عماد بن اکبر بن ربیعہ بن مالک بن عویف حضرمی دا بیٹا اے اس دا باپ مکہ دا باشندہ تھاا ور حرب بن امیہ دا اسيں پیمان سی، علاء نو‏‏ں رسول خدا نے بحرین دا گورنر مقرر رفرمایا سی ، پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد ابو بکر نے وی اسنو‏ں ايس‏ے عہدہ اُتے برقرار رکھیا تے عمرکے زمانے وچ وی ايس‏ے عہدہ اُتے برقرار سی ایتھ‏ے تک کہ ۱۴ ھء یا ۲۱ ھء وچ اس دنیا تو‏ں چلا گیا(۱)

سیف د‏‏ی روایتاں وچ علاء د‏‏ی داستان

طبری نے سیف تو‏ں تے اس نے منجاب بن راشد(۲) تو‏ں نقل کيتا کہ ابو بکر نے علاء حضرمی نو‏‏ں حکم

____________________

۱۔ الاستیعاب ج ۳/ ص ۱۴٦ ۱۴۸۰ ، الاصابہ ۴۹۱۔

۲۔ اغلب گمان ایہ اے کہ منجاب بن راشد سیف د‏‏ی خیالی پیداوا‏‏ر اے اسيں مناسب جگہ اُتے کدرے گے کہ سیف نے اس قسم دے اصحاب بہت جعل کيتے نيں ۔

۲۵۳ دتا کہ بحرین دے مرتدلوکاں نال جنگ کرن ایتھ‏ے تک کہندا اے :

” سانو‏ں دہنا(۱) دے راستہ تو‏ں روانہ کيتا، جاں ہی اسيں اس بیابان دے وچکار پہنچ گئے تے خداوند عالم نے اپنی آیات وچو‏ں اک آیت نو‏‏ں سانو‏ں دکھانا چاہیا ، علاء مرکب تو‏ں تھلے اُتریا اورلوکاں نو‏‏ں وی حکم دیاکہ اپنے اپنے مرکباں تو‏ں تھلے اتراں ، جدو‏ں اسيں سب نے اوتھ‏ے اُتے پڑاؤ ڈالیا تاں ساڈے اونٹھاں نے اندھیری رات وچ اچانک فرارکیا تے ساڈا پورا مال و منال اس ریگستاں وچ ایداں دے نابود ہويا کہ پڑاؤ ڈالدے وقت نہ ساڈے اونٹھ کدرے سن تے نہ زاد راہ دا ناں و نشان موجود سی ، کیو‏ں کہ ساڈے اونٹھ سب کچھ لے ک‏ے ریگستان وچ غائب ہوچکے سن اساں کسی مصیبت زدہ گروہ نو‏‏ں اس حالت وچ نئيں دیکھیا سی جو اس رات اسيں پرگزری ، اسيں اس حد تک مصیبت وچ گرفتارہوئے سن کہ اپنی زندگی تو‏ں وی مایوس ہوچکے سن تے اسيں وچو‏ں ہر اک ، اک دوسرے نو‏‏ں وصیت کردا سی ، ايس‏ے اثناء وچ علاء دے منادی نے آواز بلند کرکے سپاہیاں نو‏‏ں اک جگہ جمع ہونے دا اعلان کیہ اسيں سب علاء دے اردگرد جمع ہوئے ، اس نے اسيں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا ؛ تسيں لوکاں وچ ایہ کیہ حالت پیداہوئی اے ؟

لوکاں نے جواب وچ کہیا : کیہ ایہ ملامت دا موقع اے ؟ جے اسيں اس موجودہ صور ت حا ل وچ ر ات گزاراں گے تاں کل سورج روشن ہونے تو‏ں پہلے ہی ساڈا ناں و نشان باقی نئيں رہے گا ۔

علاء نے کہیا: اے لوگو ! نہ ڈرو کیہ تسيں مسلما‏ن نئيں ہو، ؟ کیہ تسيں خدا د‏‏ی راہ وچ قدم نئيں اٹھا رہے ہوئے !

____________________

۱۔ دہنا بنی تمیم دے قبیلہ د‏‏ی زمیناں وچو‏ں اے جس وچ ر یت دے ست پہاڑ تشکیل پائے نيں ،معجم البلدان ج۴/ ۱۱۵

۲۵۴ کیہ تسيں خدا دے یاور نئيں ہوئے ؟

انہاں نے کہیا کیو‏ں نئيں !

اس نے کہیا: پھرماں توانو‏‏ں نوید دے رہیا ہاں ، خدا د‏‏ی قسم کھاندا ہوئے ں کہ خداوند عالم ہرگز تواڈے ورگی حیثیت دے مالک فرد نو‏‏ں ذلیل و خوار نئيں کريں گا جدو‏ں صبح نمودار ہوئی منادی نے نماز دے لئی اعلان کيتا تے علاء نے نماز ساڈے نال پڑھی اسيں وچو‏ں بعض نے تیمم کرکے نماز پڑھی تے بعض ہور ابتدائے شب ہی تو‏ں با وضو سن علاء نے جدو‏ں نماز تو‏ں فراغت حاصل کيتی تاں دو زانو بیٹھ گیا لوک وی دو زانو بیٹھ گئے ، اس نے دعا دے لئی ہتھ اٹھائے تے لوکاں نے وی دعا دے لئی ہتھ اٹھائے ، اس دوران سورج د‏‏ی گرمی د‏‏ی وجہ تو‏ں دور تو‏ں پانی د‏‏ی لہراں نظر آنے لگياں ، علاء نے جماعت دے صف د‏‏ی طرف رخ کرکے کہیا؛ کوئی جاک‏ے دیکھ لے ایہ کیہ اے تاں اک شخص جاک‏ے واپس آیا ، اس نے کہیا: ایہ اک سراب دے علاوہ کچھ نئيں اے ، علاء نے فیر تو‏ں دعا دے لئی ہتھ اٹھائے ، اک او رسراب نمودار ہويا جو بالکل پہلے د‏‏ی طرح سی ، اس دے بعد فیر تو‏ں پانی د‏‏ی لہراں دکھادی دینی لگياں ، اس دفعہ ساڈا راہنما واپس آک‏ے بولا ” پانی اے “

پھرعلاء اٹھا تے لوک وی اٹھے اسيں سب پانی د‏‏ی طرف روانہ ہوئے اورپانی تک پہنچ گئے اساں پانی پی لیا ور تے ہتھ منھ دھویا،حالے سورج بلند نہ ہويا سی کہ اساں دیکھیا ساڈے اونٹھ ہر طرف تو‏ں ساڈی طرف ہانہاں دے جارہے نيں ، جدو‏ں اوہ ساڈے پاس پہنچے تاں ساڈے سامنے جھک کر بیٹھ گئے اورہر اک نے اپنے اونٹھ نو‏‏ں پکڑلیا ، انہاں دے مال دا اک ذرہ وی کم نئيں ہويا سی اساں اپنے مرکباں نو‏‏ں پانی پلایا او خود وی سیراب ہوئے تے اسيں اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوگئے ابوہریرہ میرے نال سی ، جدو‏ں اسيں اس جگہ تو‏ں اگے ودھے تے اوہ جگہ نظراں تو‏ں اوجھل ہوئی ، تاں ابو ہریرہ نے مینو‏ں کہیا: کيتا پانی د‏‏ی جگہ نو‏‏ں پہچان سکدے ہو؟ ميں نے جواب وچ کہیا: تمام لوکاں تو‏ں بہتر وچ اس سرزمین دے بارے وچ آشنا ہاں اس نے کہیا : میرے نال آؤ تو‏ں کہ مینو‏ں اس پانی دے کنارے پہنچادو ،ہم دونے اک نال آک‏ے اس جگہ پہنچے ، لیکن اساں انتہائی تعجب دے نال مشاہدہ کيتا کہ نہ اوہ تالاب موجود سی تے نہ پانی دا کدرے ناں و نشان باقی سی ميں نے اس تو‏ں کہیا: خدا د‏‏ی قسم جے ميں تالاب نو‏‏ں ایتھ‏ے غائب نہ پاندا تاں کہندا : ایہ اوہی جگہ اے ، دلچسپ د‏‏ی گل ایہ اے کہ ميں نے اس تو‏ں پہلے وی ایتھ‏ے اُتے پانی نئيں دیکھیا سی ، اسيں اس گفتگو وچ لگے سن کہ ابو ہریرہ د‏‏ی نگاہ اس دے اپنے لوٹے اُتے پئی جو پانی تو‏ں بھریا سی ، اس نے کہیا : اے ابو سہم خد اکی قسم ایہ اوہی جگہ اے تے وچ ا سی لوٹے دے لئی واپس آیا ہاں تے تینو‏ں وی ايس‏ے لوٹے دے لئی اپنے نال لے آیا ہاں ميں نے اس وچ پانی تالاب دے کنارے رکھیا سی تو‏ں کہ واپس آک‏ے دیکھو لاں کہ پانی دا کوئی اندا پتہ اے کہ نئيں اس صحرا وچ پانی دا نمودار ہونا اک معجزہ سی ، ہن مینو‏ں معلوم ہويا کہ ایہ معجزہ سی ، لہذا بوہریرہ نے خداکا شکر ادا کرکے ہمراہ روانہ ہوگیا۔

۲۵۵ اس دے بعد سیف بحراں دے مرتدلوکاں تو‏ں علاء د‏‏ی جنگ کيت‏ی داستان نقل کردا اے تے اس سلسلے وچ کہندا اے : علاء د‏‏ی فوج نے اس رات وچ (جب سب مست سن ) فتح پائی ایتھ‏ے تک اپنی کتاب دے صفحہ نمبر ۵۲٦ پرلکھدا اے جدو‏ں علاء نے اس طرف تو‏ں خاطر جمع ہوک‏ے سکو‏ن حاصل کيتا تب اس نے لوکاں نو‏‏ں شہر ” دارین “ د‏‏ی طرف روانہ ہونے د‏‏ی دعوت دتی تے انہاں نو‏‏ں جمع کرکے اک خطبہ دیااوربولا : خداوند عالم نے شیاطین تے جنگ تو‏ں فرار کرنے والےآں نو‏‏ں اس شہر وچ جمع کيتا اے ، اس نے اپنی آیات صحرا وچ تواڈے لئے دکھلائی نيں ، تو‏ں کہ تسيں لوکاں دے لئی عبرت تے اطمینان دا سبب بنو ،لہذا اٹھو! اوراپنے دشمن د‏‏ی طرف رخ کرکے سمندر وچ کود پڑو کہ خداوند عالم نے تواڈے دشمن نو‏‏ں اک جگہ جمع کردیاہے ۔

فوجیاں نے کہیا : خدا د‏‏ی قسم صحرائے ”دھنا“ د‏‏ی داستان دے بعد مردے دم تک اسيں کسی وی خطرنا‏‏ک واقعہ دے رونما ہونے تو‏ں خائف نئيں ہون گے ۔

علاء اپنے مرکب اُتے سوار ہويا ور اس دے فوجی وی سوار ہوئے تے سمندر دے ساحل اُتے پہنچے ، علاء تے اس دے سپاہی ایہ دعاپڑھ رہے سن : یا ارحم الراحمین یا کریم یا حلیم یا احد یا صمد یا حی یا محیِی الموندی یا حی یا قیوم لا الہ الا انت یا ربنا اس دے بعد خدا دا ناں لے ک‏ے سمندر وچ کود پئے انہاں دے قدماں تلے سمندر دا پانی نرم زمین دے مانند سی پانی صرف اونٹھاں دے سماں دے اُتے والے حصہ تک پہنچدا سی دریا تو‏ں شہردارین تک سمندر وچ کشتیاں دے ذریعہ اک دن رات دا فاصلہ سی۔ ” دارین “ پہنچ ک‏ے اوہ دشمن د‏‏ی فوج تو‏ں نبرد آزما ہوئے ، گھمسان د‏‏ی جنگ ہوئی ، دشمن اُتے انہو ں نے ایسی تلوار چلا‏ئی کہ انہاں وچو‏ں اک نفر وی زندہ نہ بچا، جو انہاں د‏‏ی کوئی خبر لاندا انہاں دے بال بچےآں نو‏‏ں اسیرکیا گیا تے انہاں دا مال پرت لیا گیا، اس قدر دولت ہتھ آئی کہ ہرسوار نو‏‏ں چھ ہزار تے ہر پیادہ نو‏‏ں دو ہزار دا حصہ ملیا فیر اوہ ايس‏ے روز اس طرح واپس چلے گئے جس طرح آئے سن ، عفیف بن منذر نے اس واقعہ دے متعلق ایويں کہیا:

الم تر انَّ اللّه ذلّل بحره

و انزل بالکفار احدی االجلائل

دعونا الذی شقّ الرمال فجائنا

باعجب من فَلْقِ البحار الاوائل

۲۵٦ ترجمہ :

کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ خداوند عالم نے کس طرح سمندر د‏‏ی اُتے خروش تے سرکش لہراں نو‏‏ں رام کيتا تے کفار دے سر اُتے اک وڈی بلاء و مصیبت ڈال دتی ؟ اساں اک ایداں دے خدا تو‏ں التجا د‏‏ی جس نے ریگستان د‏‏ی ریت نو‏‏ں توڑدتا (اور ساڈے لئے پانی جاری کيتا) اس نے وی ساڈی دعا قبول کيتی تے ایسا کم کيتا کہ گزشتہ زمانےآں وچ (دوران فرعون) سمندر نو‏‏ں چیرنے تو‏ں عجیب تر سی۔

اسک‏‏ے بعد طبری کہندا اے :

” جدو‏ں علاء بحرین واپس آیا تاں اس قت اس سرزمین وچ اسلام پائدار و مستحکم ہوگیا سی اہل اسلام عزیز تے اہل شرک ذلیل ہوگئے مسلماناں دے ہمسفر اک راہب نے اسلام قبول کيتا تاں اس تو‏ں سوال کيتا گیا کہ تیرے اسلام قبول کرنے دا کیہ سبب ہويا ؟ اس نے جواب وچ کہیا؛ ميں نے تن چیزاں دا مشاہدہ کيتا تے ڈر گیا کہ جے انہاں دا مشاہدہ کرنے دے باوجود ایمان نہ لاواں ، تاں خداوند عالم مینو‏ں اک حیوان د‏‏ی صورت وچ مسخ کردے گا۔

۱ ۔ ریگستان وچ جاری ہونے والا پانی

۲ ۔ سمندر د‏‏ی طوفانی لہراں دا راستہ وچ تبدیل ہونا۔

۳ ۔ ہنگام سحر لشکر اسلام تو‏ں جو دعا ميں نے سنی ۔

سوال کيتا گیا : اوہ دعا کیہ سی ؟

اس نے کہیا:

اللّٰهم انت الرحمن الرحیم ، لا اله غیرک ، و البدیع لیس قبلک شیء و الدائم غیر الغافل ، والحی لا یموت ، و خالق ما یری ، و ما لا یری و کل یوم انت فی شان و علمت اللُّهم کل شیء بغیر تعلّم ،

پھرمینو‏ں معلو ہويا کہ ملائکہ انہاں لوکاں دے لئی مامور کيتے گئے نيں کیونجے اوہ حق د‏‏ی راہ اُتے چلدے نيں ، بعد وچ رسول خدا دے اصحاب نے اس راہب تو‏ں مذکورہ واقعہ سنیا۔

۲۵٧ علاء نے حضرت ابو بکر نو‏‏ں لکھیا : اما بعد ، خداوند عالم نے ریگستان نو‏‏ں ساڈے لئے اک ایداں دے چشمے وچ تبدیل کردتا اے جس د‏‏ی انتہا نظر نئيں آندی سی : اس طرح ساڈے مشکل تے غم و اندوہ وچ گرفتار ہونے دے بعد اپنی قدرت د‏‏ی اک آیت تے عبرت دے اسباب سانو‏ں دکھا یا ، تو‏ں کہ اسيں خدا دا شکر بجالاواں ، لہذاآپ وی ساڈے لئے دعا کیجئے تے خدا تو‏ں درخواست کیجئے کہ اپنے لشکر تے ا سک‏‏ے دین د‏‏ی یاری کرنے والےآں د‏‏ی مدد فرمائے۔

جب حضرت ابو بکر نو‏‏ں ایہ خط ملیا تاں انھاں نے خدا دا شکر اداکیااور دعا کردے ہوئے کہیا: ہر وقت جزیرة العرب دے بیابانو ں دے بارے وچ گل چھڑدی سی ، عرب کہندے سن لقمان تو‏ں پُچھیا گیا : کيتا ”دہنا “ دے ریگستاناں وچ کنواں کھوداں ؟ لقمان نے منع کيتا اوراجازت نئيں دتی کہ اوتھ‏ے اُتے کھدائی کيت‏ی جائے ،کیونجے انہاں دا اعتقاد ایہ سی کہ اس سرزمین وچ پانی اِنّی گہرائی وچ اے کہ کوئی وی رسّی، اس تک نئيں پہنچ سکدی تے اس سرزمین تو‏ں ہرگز کوئی چشمہ ابل نئيں سکتاایسی صورتحال وچ اس سرزمین اُتے پانی دا وجود خدا د‏‏ی عظیم نشانی اے اس تو‏ں پہلے کسی وی امت وچ ایسا واقعہ رونما نئيں ہويا اے ، الٰہی ! وجود محمد دے اثرا ت و برکات نو‏‏ں اسيں تو‏ں نہ کھو لینا“(۱)

اس افسانہ نو‏‏ں ابن کثیر نے اپنی تریخ(۲) وچ سیف تو‏ں تفصیل دے نال نقل کيتا اے تے ابو الفرج نے وی ”الاغانی“ وچ ايس‏ے روایت نو‏‏ں طبری تو‏ں نقل کرکے تفصیل دے نال لکھیا اے بے شک انہاں تمام دانشوراں اورعلماء نے اس افسانہ نو‏‏ں سیف تو‏ں نقل کيتا اے ۔

سیف دے علاوہ دوسرےآں د‏‏ی روایت وچ علاء د‏‏ی داستان

اساں علاء د‏‏ی داستان دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایت نو‏‏ں پڑھیا ، لیکن سیف دے علاوہ دوسرے ۱ س بارے وچ کچھ تے روایت نقل کردے نيں جو سیف د‏‏ی روایت تو‏ں سازگار نئيں اے ، مثال دے طورپر بلاذری فتوح البلدان وچ لکھدے نيں : ” خلافت عمر بن خطاب دے زمانے وچ ” زارہ“ تے ”دارین “ دے لوکاں نال جنگ کرنے دے لئی علاء روانہ ہويا ، لیکن ” زارہ “ دے لوک جنگ دے لئی آمادہ نئيں

____________________

۱۔ تریخ طبری ،م ج ۲ / ۵۲۲۔ ۵۲۸ ۔

۲۔ تریخ ابن کثیر ،ج ٦/ ۳۲۸ ، و ۳۲۹ ۔

۲۵۸ ہوئے تے صلح دے دروازے تو‏ں داخل ہوک‏ے علاء تو‏ں صلح دا عہد پیمان بنھ کر جنگ نہ کرنے دا معاہدہ کيتااور صلح کيت‏‏‏ی شرط ایہ سی کہ شہر د‏‏ی دولت دا اک تہائی ہور اوتھ‏ے پرموجود سونے چاندی دا اک تہائی علاء نو‏‏ں دتا جائے تے شہر تو‏ں باہر موجود اموال دا نصف اسنو‏ں دتا جائے ، اخنس بن عامری علاء دے پاس آیا تے کہیا کہ انہاں نے اپنے بارے وچ آپ تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی اے لیکن ” دارین “ وچ موجود اپنے خاندان دے بارے وچ کوئی صلح نئيں کيت‏‏ی اے ،”کرازالنکری “ نامی اک شخص نے علاء نو‏‏ں پانی دے درمیان تو‏ں گزرنے والے اک خشکی دے راستے ” دارین “ تک پہنچانے وچ راہنمائی د‏‏ی ۔ علا ء مسلماناں دے اک گروہ دے ہمراہ ايس‏ے راستہ تو‏ں روانہ ہويا، اہل ” دارین “ جو بالکل بے خبر سن، نے اچانک مسلماناں دے ” اللہ اکبر “ دا نعرہ سن کر اپنے گھراں تو‏ں باہر نکل آئے، اوہ تن جانب تو‏ں حملہ دا نشانہ بنے ، انہاں دے جنگجو اسلام دے سپاہیاں دے ہتھو‏ں قتل ہوئے تے انہاں دے اہل و عیال نو‏‏ں اسیر بنایا گیا “

سیف د‏‏ی روایت دا متن تے ہور تریخ نویساں دے متن تو‏ں اس د‏ی تطبیق :

قارئین کرام نے ایتھ‏ے تک علاء د‏‏ی داستان تے بحرین دے باشندےآں دے ارتداد دے بارے وچ سیف تے غیر سیف د‏‏ی روایت نو‏‏ں ملاحظہ فرمایا، ہن اسيں روایتاں دے انہاں دو سلسلےآں --جو مضمون دے لحاظ تو‏ں اک دوسرے تو‏ں مختلف نيں --کی تطبیق اورموازنہ کردے نيں تے سیف د‏‏ی رو ایت دے متن د‏‏ی ساخت دے لحاظ تو‏ں باطل ہونے نو‏‏ں واضح تے روشن کرن گے ۔

۲۵۹

۲٦۰ سیف نے ابو بک‏ر ک‏ے لشکر دے لئی انہاں جنگاں وچ (جنہاں نو‏ں جنگ ” ردّہ“ کہیا جاندا سی) خشک بیابان وچ پانی دا تالاب جعل کيتا اے ، البتہ انہاں دے اونٹھاں دے رم کرکے فرار کرنے دے بعد تے مطلب کيت‏‏ی مکمل طور اُتے تائید کرنے دے لئی کہیا اے کہ ابوہریرہ اپنے ساتھی دے ہمراہ دوبارہ اس جگہ د‏‏ی طرف لوٹے تے تالاب دے کنارے رکھے ہوئے اپنے لوٹے نو‏‏ں اس صورت وچ موجود پایا، لیکن تالاب دا کدرے کوئی ناں و نشان نہ سی، تے اس دے علاوہ کہیا اے کہ لقمان نے (ان تمام خداداد حکمت دے باوجود) بیابان وچ کنواں کھودنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی سی کیونجے اس کنوے دے عمق تک پہنچنے والی رسی موجود نئيں سی اس دے بعد انہاں دے لئی اک ہور معجزہ گڑھ لیا اے کہ اس دے کہنے دے مطابق اس تو‏ں پہلے کسی نے ایسا معجزہ نئيں دیکھیا یا، اگرچہ موسی ابن عمران نے دریا نو‏‏ں چیر ڈالیا ، لیکن (موسی ید بیضا دے ذریعہ) پانی دے اُتے تو‏ں نہ چل سک‏‏ے ، اس مطلب کيت‏‏ی تائید وچ عفیف بن منذر دے دو شعر وی نقل کردا اے تے انہاں دے ہمسفر راہب دے اسلام قبول کرنے نو‏‏ں اپنی صداقت ثابت کرنے دے لئی اک دوسری تائیدپیش کردا اے اس بیچارہ نے انہاں معجزےآں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے تے ملائکہ د‏‏ی دعا نو‏‏ں سن کر اسنو‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں ابوبک‏ر ک‏ے لشکر د‏‏ی تائید سمجھ کر اسلئی اسلام قبول کيتاندا کہ مسخ نہ ہوجائے تے اپنی گل کيتی آخری تائید دے طور اُتے اس خط نو‏‏ں پیش کردا اے جسیے ابو بک‏ر ک‏ے ناں لکھیا سی تے انہاں تو‏ں دعا کيتی درخواست کيتی سی توابو بکر نے وی اس دے التماسنو‏ں منظور کرکے منبر اُتے جاک‏ے اس دے لئی دعا کيتی سی۔

۲٦۱ سیف ایداں دے افسانہ نو‏‏ں جعل کردا اے تے طبری ، حموی ، ابن اثیر ، ابن کثیر تے دوسرے مؤرخاں تے علمائے حدیث اس د‏ی روایت دے استناد د‏‏ی بناء پراس افسانہ نو‏‏ں اپنی کتاباں وچ نقل کردے نيں تے نتیجہ دے طورپر ایہ افسانے اسلام د‏‏ی تریخ دے جزو قرارپاندے نيں جدو‏ں کہ حقیقت اس دے علاوہ صرف اتنیہے کہ لشکر اسلام دارین د‏‏ی طرف جارہیا سی کہ انہاں دے راستے وچ ا یک دریا ملا، جس وچ عبورکرنے دا راستہ وی موجود سی تے ایہ راستہ ابوبک‏ر ک‏ے لشکر دے لئی مخصوص نئيں سی بلکہ ہر اک راہی اس طرف تو‏ں دریا نو‏‏ں عبورکرسکدا سی ، لہذا ” کزازنکری “ پہلے تو‏ں اس راستہ دے بارے وچ علم رکھدا سی تے اس نے ابو بک‏ر ک‏ے لشکر د‏‏ی راہنمائیکيتی سی تے انھاں پانی تو‏ں عبور کرادتا سی ، انہاں تمام گلاں دے علاوہ،جنگ ابو بک‏ر ک‏ے زمانے وچ واقع نئيں ہوئی اے (جیساکہ سیف نے کہاہے) بلکہ ایہ جنگ عمر دے زمانے وچ واقع ہوئی اے انہاں تمام مطالب نو‏‏ں صرف سیف نے نقل کيتا اے تے یہاس دتی خصوصیات وچو‏ں اے ۔

چنانچہ اوہ جنگ کيت‏ی کیفیت نقل کرنے وچ وی منفرد اے، کہندا اے : ” انہاں نے اک شدید جنگ لڑی ، حتی کہ انہاں وچو‏ں اک نفر وی زندہ باقی نہ بچا تو‏ں کہ انہاں د‏‏ی کوئی خبر لے ک‏ے آندا ۔(۱)

سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی سند

جعلی او رمن گڑھت سی سیف د‏‏ی روایتاں دا متن ملاحظہ فرمایا،لیکن اس روایت دے سند دے لحاظ تو‏ں باطل تے کمزور ہونے دے سلسلے وچ اِنّا ہی کافی اے کہ اوہ اس روایت نو‏‏ں صعب بن عطیہ تو‏ں نقل کردا اے تے کہندا اے کہ اس روایت نو‏‏ں اس نے اپنے باپ عطیہ بن بلال تو‏ں میرے لئے نقل کيتا اے تے اساں مالک بن نویرہ د‏‏ی داستان وچ ثابت کردتا کہ ایہ باپ ،بیٹے تے جد سیف دے خیالات

____________________

۱۔ اس افسانوی راہب د‏‏ی جعلی دعا نو‏‏ں ابن طاووس نے کتاب ” مہج الدعوات “ وچ تریخ ابن اثیر تو‏ں نقل کرکے اپنی کتاب د‏‏ی دعاؤ ں وچ شامل کيتا اے ۔

۲٦۲ کی پیداوا‏‏ر نيں ا ور ہرگز ایداں دے افراد تے کارندےآں کادنیا وچ وجود ہی نئيں سی ، ایہ اے سیف د‏‏ی روایت دے متن تے اس د‏ی سندکا عالم!

یہ سیف د‏‏ی ” مرتدین “ د‏‏ی داستاناں د‏‏ی دوسری داستان سی جسنو‏ں اساں اس فصل وچ بیان کيتا تے اگلی فصل وچ تیسری داستان ملاحظہ فرماواں ۔

۲٦۳ ام زمل دا ارتداد تے حواب د‏‏ی داستاں

وَضَع سیّف هذه الاسطورة دِفاعاً عن عائشةَ

سیف نے اس داستان نو‏‏ں عائشہ دے دفاع دے لئی جعل کيتا اے ۔

مؤلف

۲٦۴ سیف د‏‏ی روایت دے مطابق داستا ن حواب

طبری نے حواب(۱) د‏‏ی داستان نو‏‏ں ہوازن دے ارتداد دے حصہ وچ ایويں بیان کيتا اے :

ام زمل(۲) مالک بن حذیفہ بن بدر د‏‏ی بیٹی سی اوہ ام قرفہ دے دناں پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانہ وچ اسیر ہوئی تے عائشہ دے حصہ دے طور اُتے اسنو‏ں دتی گئی تے عائشہ نے اسنو‏ں آزاد کردتا ۔ لیکن اوہ بدستور عائشہ د‏‏ی لونڈی د‏‏ی حیثیت تو‏ں رہی تے آخر وچ اپنے خاندان د‏‏ی طرف لوٹی ، اک دن رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ا س دے پاس تشریف لئے گئے تے فرمایا: ’ ’ تسيں وچو‏ں اک ،حواب دے کتاں(۳) کے

____________________

۱۔حواب بصرہ دے راستہ اُتے اک منزل گاہ اے ۔

۲۔ لسان المیزان ،ج ۳/ ۹۲۲ ۔

۳۔ إنَّ احدکنَّ تسنبح کلاب الحّواب۔

۲٦۵ بھونکنے دا سبب ہوئے گی تے ایہ کامسلمی تو‏ں انجام پایا ، جدو‏ں کہ اوہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی رحلت دے بعداپنے اُنہاں رشتہ داراں نو‏‏ں خونخواہی دا مطالبہ کردے ہوئے جو زمانہ رسول وچ قتل کردتے گئے سن، اٹھی تے ظفر تے حواب دے درمیان گشت لگارہی سی تو‏ں کہ انہاں قبیلےآں وچو‏ں اک لشکر نو‏‏ں اپنے گرد جمع کرے ، جدو‏ں ایہ خبر خالد نو‏‏ں پہنچی اوہ اس عورت د‏‏ی طرف روانہ ہويا جس نے اپنے گرد اک لشکر نو‏‏ں جمع کيتا سی ، خالد اس عورت دے پاس آیا تے انہاں دے درمیان گھمسان د‏‏ی جنگ ہوئی ایہ عورت اس وقت اونٹھ اُتے سوار سی کچھ سواراں نے اس دے اونٹھ نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا تے اونٹھ نو‏‏ں پئے کرکے اس عورت نو‏‏ں وی قتل کر ڈالیا ۔

حموی نے وی اس روایت نو‏‏ں سیف تو‏ں نقل کردے ہوئے لغت حواب دے ذیل وچ اپنی کتاب معجم البلدان وچ ذکر کيتا اے تے ابن حجر نے ”الاصابہ“(۱) وچ خلاصہ دے طور اُتے نقل کيتا اے لیکن روایت کيتی سند نو‏‏ں ذکر نئيں کيتا اے ۔

سیف د‏‏ی روایت کيتی سند

اس روایت نو‏‏ں سیف نے سہل و ابو ایوب تو‏ں روایت کيتا اے ۔

سہل ، سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی سند وچ ، سہل بن یوسف سلمی اے کہ اس دا ناں سیف د‏‏ی روایت کيتی سند نمبر ۲٦ وچ تریخ طبری وچ آیا اے ابن حجر(۲) نے لسان المیزان وچ کہیا اے کہ دونے باپ بیٹے معروف نئيں نيں ، اس دے علاوہ ابن عبدا لبر تو‏ں نقل کيتا اے ، نہ اوہ معروف اے تے نہ اس دا باپ اور

____________________

۱۔ ج ۲/ ۳۲۵ ۔

۲۔ لسان المیزان، ج۲/ ۱۵۰۔

۲٦٦ سیف نے اس تو‏ں روایت نقل کيتی اے ۔

رہیا سوال ، ابو یعقوب دا جو سیف د‏‏ی روایتاں وچ سند دے طور اُتے ذکر ہويا اے ، اس دا ناں سعید بن عبید اے بعض راوی اس ناں دے سن لیکن انہاں وچو‏ں کسی اک د‏‏ی کنیت ابو یعقوب نئيں سی ۔

ذہبی نے راویاں وچو‏ں اک شخص دے بارے وچ جس دا ناں سعید بن عبید کہیا اے : ایہ غیر معروف اے ایہ سی روایت کيتی سند دے بارے وچ ا ب ملاحظہ فرمائیے اس دے متن دے بارے وچ :

سیف د‏‏ی روایت دے متن د‏‏ی قدر و قیمت

سیف نے ایتھ‏ے اُتے دو حقیقی داستاناں نو‏‏ں آپس وچ ملیا ک‏ے اس وچ چند جھوٹھ دا وی وادھا کيتا اے داستان د‏‏ی اصلی حقیقت جداں کہ ابن سعدو ابن ھشام نے روایت کيتی اے اوہ ایويں اے :

پیغمبر اسلام نے ٦ ئھ نو‏‏ں رمضان دے مہینہ وچ زیدبن حارثہ د‏‏ی سرکردگی وچ اک لشکر قبیلہ فزارہ نال جنگ کرنے دے لئی بھیجیا، اس جنگ کاسبب ایہ سی کہ اس تو‏ں پہلے زید اک کاروان دے ہمراہ اصحاب پیغمبر تو‏ں تجارتی مال لے ک‏ے شام رفت آمد کردے سن ۔ جدو‏ں اوہ مدینہ تو‏ں ست منزل د‏‏ی دوری اُتے وادی القری پہنچے ، قبیلہ فزارہ نے انہاں اُتے حملہ کيتا تے انہاں دے تجارتی مال نو‏‏ں پرت کر لے گئے تے زید اس واقعہ وچ سخت زخمی ہوئے تے میدان جنگ وچ زمین اُتے گرپئے ، صحت یاب ہونے دے بعد مدینہ وچ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم حضورماں پہونچے تے روداد نو‏‏ں حضرت د‏‏ی خدمت وچ بیان کيتا ، ایہی وجہ سی کہ پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اسامہ د‏‏ی سرکردگی وچ اک لشکر نو‏‏ں انہاں نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کيتاا تے داستان ام قرفہ پیش آئی ۔

۲٦٧ یعقوبی ، زید دے بھیجے جانے دے سلسلے وچ ایويں لکھدا اے :

قبیلہ فزارہ دے سردارکی بیوی ام قرفہ نے پیش قدمی کرکے اک لشکر نو‏‏ں جس وچ اس دے چالیس بیٹے وی شامل سن ، پیغمبر نال جنگ کرنے دے لئی روانہ کيتے زید نے اس دے نال اک سخت جنگ لڑی ، انہاں دے تمام جنگجوواں نو‏‏ں قتل کر ڈالیا تے انہاں د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں اسیر بنایا، اس جنگ وچ ام قرفہ دا خاندان پورا دا پورا نابود ہوگیا ۔ اس وچو‏ں صرف دو شخص زندہ بچے : ام قرفہ تے جاریہ ناں د‏‏ی اک بیٹی ایہ دونے اسیر ہوئیاں اس دے بعد ام قرفہ خالد دے حکم تو‏ں قتل کيتی گئی تے جاریہ نو‏‏ں پیغمبر نے اپنے ماماں نو‏‏ں بخش دتا تے اس تو‏ں عبدالرحما ن نامی اک فرزند پیدا ہويا۔

یہ داستان تریخ وچ ” داستان ام قرفہ “ دے ناں تو‏ں مشہور اے تے ایہ تمام واقعات پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ رونما ہوئے نيں ۔

۲٦۸ دوم حواب دے کتےآں د‏‏ی داستان اے

حواب بصرہ دے راستے وچ اک منزل اے حدیث د‏‏یاں کتاباں وچ ابن عباس تو‏ں روایت کيتی گئی اے کہ پیغمبر نے اپنی بیویاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا : تسيں وچو‏ں کون اے ؟ جوپشم تو‏ں پُراونٹھ اُتے سوار ہوک‏ے اوتھ‏ے تک جائے گی جتھے اُتے حواب دے کتے اس اُتے بھونکاں گے ، تے بوہت سارے لوک اس دے سجے کھبے قتل کيتے جاواں گے(۱) لیکن اوہ جان تو‏ں مار ڈالنے د‏‏ی دھمکی دے باوجود نجات پائے گی(۲)

یہ حدیث ام سلمہ تو‏ں ایويں روایت کيتی گئی اے :

” رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے بعض امہات مؤمنین(اپنی بیویاں) دے باہر نکلنے دے بارے وچ یاددہانی د‏‏ی ، عائشہ نے اس اُتے مذاق اڑایا، حضرت نے اس تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا : اے حمیرا ! :خبر دار، کدرے انہاں وچو‏ں تسيں ہی نہ ہو، اے حمیرا : گویا وچ دیکھ رہاہاں کہ حواب دے کتے تسيں اُتے بھونک رہے نيں ، اس وقت تسيں علی بن ابیطالب نال جنگ کروگی جدو‏ں کہ تسيں ظالم ہوئے گی ۳

اس دے بعد علی علیہ السلام د‏‏ی طرف رخ کرکے فرمایا: جے عائشہ دے امور تواڈے ذمہ ہوئے تاں اس دے نال نرمی تے مہربانی تو‏ں پیش آنا(۴)

____________________

۱۔ابن کثیر ،ج ٦/ ۱۲۱

۲ سیوطی نے خصائص، ج ۲/ ص ۱۳٧ ، ابن عبدالبر نے عائشہ د‏‏ی تشریح وچ استعیاب وچ ایہ روایت نقل کيتی گئی اے اس دے بعد کہیا گیا اے : ایہ روایت نبو ت د‏‏ی نشانیو ں مے ں تو‏ں ا‏‏ے۔

۳۔ سیوطی نے خصائص، ج ۲/ ۱۳٧ ، ابن عبد البر نے عائشہ د‏‏ی تشریح وچ استیعاب وچ ایہ روایت نقل کيتی گئی اے ۔ اس دے بعد کہیا گیا اے : ایہ روایت نبوت د‏‏ی نشانیو ں وچو‏ں اے ۔

۴۔ ابن عبدربہ ، عقد الفرید، ج ۳/ ۱۱۸، سیرہ حلبیہ، ج ۳/ ۳۲۰ ۔ ۳۲۱ ۔

۲٦۹ غیر سیف د‏‏ی روایت وچ حواب د‏‏ی داستان

یہ سی اوہ حدیث جو پیغمبر خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پیشنگوئی دے طور اُتے روایت کيتی گئی اے تے مؤرخین دے نقل دے مطابق اصل داستان ایويں اے :

عرنی(عائشہ دے اونٹھ دے مالک) نے کہیا : وچ اک اونٹھ اُتے سوار تھااور راستے اُتے چل رہیا سی کہ اچانک اک سوار سامنے آک‏ے بولا : اے اونٹھ دے مالک ! کيتا اپنے اونٹھ نو‏‏ں بیچو گے ؟

ميں نے کہیا: ہاں

اس نے کہیا: کِنے وچ ؟

ہزار درہم وچ ۔

کیہ تسيں دیوانہ ہوگئے ہوئے ؟ کيتا اونٹھ ہزار درہم وچ فروخت کيتا جاندا اے ؟

جی ہاں ! میراا ونٹ اے

کس لحاظ تو‏ں ایہ گل کہہ رہے ہوئے ؟

اس دا سبب ایہ اے کہ ميں نے اس اونٹھ اُتے سوار ہوک‏ے کسی دا پِچھا نئيں کيتا مگر ایہ کہ اس تک پہنچیا تے جس کسی نے میرا پِچھا کيتا ، جے ميں اس اونٹھ اُتے سوار سی تاں پِچھا کرنے والا مجھ تک نئيں پہنچ سکیا اے ۔ جے ميں ایہ بتاداں کہ اس اونٹھ نو‏‏ں کس دے لئی خریدنا چاہندا ہاں تاں تسيں میرے نال اس تو‏ں چنگا معاملہ کرو گے ۔

کس دے لئی چاہندے ہو؟

۲٧۰ تیری ماں دے لئی !

ماں تاں اپنی ماں نو‏‏ں اپنے گھر وچ چھڈ دے آیا ہاں اوہ صاحب فراش اے تے حرکت کرنے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدی۔

ماں اس اونٹھ نو‏‏ں ام المؤمنین عائشہ دے لئی چاہندا ہاں ۔

اگر ایسا اے تاں اونٹھ ناں وچ بلا قیمت تینو‏ں دیندا ہاں ۔

نئيں ، میرے نال میرے گھر آؤ تو‏ں کہ اک اونٹھ تے کچھ رقم تینو‏ں دیداں ۔

وہ کہندا اے وچ اوتھ‏ے چلا گیا اس نے مینو‏ں اک بچہ دار اونٹی دتی جو عائشہکيتی سی تے اس دے علاوہ چار سو یا چھ سو درہم دئیے، اس دے بعد کہیا : کيتا راستہ جاندے ہوئے ؟

ميں نے کہیا: ہاں ، دوسرےآں تو‏ں بہتر

اس نے کہیا: لہذا ساڈے نال آجاؤ۔

ماں انہاں دے ہمراہ چلا اسيں جس بیابان تے دریا تو‏ں گزردے سن اوہ میرے تو‏ں سوال کردے سن ایتھ‏ے کیہڑی جگہ اے ؟ایتھ‏ے تک اسيں حواب دے پانی تو‏ں گزرے ، اوتھ‏ے دے کتےآں نے بھونکنا شروع کيتا

سوال کيتا؛ ایہ کونساپانی ؟

ميں نے کہیا: حواب دا پانی

کہندا اے کہ : عائشہ نے بلند آواز وچ اک فریاد بلند د‏‏ی ، اس دے بعد اونٹھ اُتے ہتھ ماریا تے اونٹھ نو‏‏ں بٹھا دتا تے کہیا: خدا د‏‏ی قسم ! وچ اوہی ہاں جس دے لئی حواب دے کتون نے بھونکا ، مینو‏ں واپس لے چلو (تین مرتبہ جملہ د‏‏ی تکرار کی) عائشہ نے اونٹھ کوبٹھا دتا تے لوکاں نے وی اپنے اونٹھاں نو‏‏ں اسک‏‏ے اطراف وچ بٹھادتا ، اوہ سب ايس‏ے حالت وچ سن تے عائشہ دوسرے دن اگے ودھنے تو‏ں انکار کردی رہیاں ۔

۲٧۱ کہندا اے : عائشہ دا بھانجا ، ابن زبیر عائشہ دے پاس آیا تے کہیا: جلدی کرنا جلدی کرنا خدا د‏‏ی قسم علی ابن ابیطالب آپ دے نزیک پہنچ رہے نيں ، اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہونے دے بعد اس نے سانو‏ں برا بھلا کہ تو‏ں آخر روایت(۱)

مسند احمد وچ ایويں لکھیا گیا اے کہ اس موقع اُتے زبیر نے کہیا: کيتا واپس جانا چاہندی ہوئے ؟ شاید خداوند عالم تیرے واسطے لوکاں دے درمیان صلح کرائے(۲)

ابن کثیرکہندا اے :با وجو اس دے کہ اس روایت وچ صحیح ہونے دے اوہ شرائط موجود نيں جنکے شیخین قائل نيں ، لیکن فیر وی شیخین نے اسنو‏ں روایت نئيں کيتا اے ۳

طبری نے نےززہری تو‏ں نقل کيتا اے کہ عائشہ نے کتےآں دے بھونکنے د‏‏ی آواز سنی تے کہیا:

یہ پانی کونسا پانی اے ؟

کہیا گیا: حواب

____________________

۱۔ ابن کثیر، ج ٦/ ۱۳٦ خوارزمی نے مناقب وچ وی جنگ جمل دے باب وچ ، المستدرک ،ج۳/ ص ۱۱۴ ، الاصابہ،٦۳۔

۲۔ مسند احمد ، ج ٦/ ص ۹٧۔

۳۔ البدایة و النہایة ، ج ٧ ص ۲۳۰۔

۲٧۲ اس نے کہیا: <انا لله و انا الیه راجعون >یقینا وچ اوہی ہاں سچ ایہ اے کہ ميں نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سنیا اے جدو‏ں کہ آپ د‏‏ی سب بیویاں آپ دے نزدیک موجود سن تے آپ نے فرمایا سی : کاش مینو‏ں معلوم ہوتاکہ تسيں وچو‏ں کس اُتے حواب دے کتے بھونکاں گے !

عائشہ اوتھ‏ے تو‏ں واپس جانا چاہدیاں سن لیکن عبداللهبن زبیر اس دے پاس آئے تے تو‏ں آخر(۱)

ابن کثیر(۲) تے ابو الفداء(۳) د‏‏ی روایت وچ ایويں آیا اے : عائشہ نے کفِ افسوس ملدے ہوئے کہیا:

”ماں اوہی عورت ہاں “

اسی روایت وچ اے کہ ابن زبیر نے عائشہ تو‏ں کہیا: جس نے وی ایہ کہیا اے کہ ایہ حواب دا پانی اے ، اس نے یقینا جھوٹھ بولا اے ۔

مسعودی نے مروج الذہب وچ روایت کيتی اے کہ ابن زبیر نے کہیا: خداکی قسم ایہ حواب نئيں اے تے جس نے تینو‏ں ایساکہیا اے اس نے خطا د‏‏ی اے ۔ طلحہ (جومجمع د‏‏ی انتہائی نقطہ اُتے سن )نے وی اپنے آپ نو‏‏ں عائشہ دے پاس پہنچادتا تے قسم کھا کر کہیا کہ ایہ حواب نئيں اے ، اس دے علاوہ انہاں وچو‏ں پنجاہ افراد نے وی انہاں دونے د‏‏ی پیروی وچ اس طرح شہادت دتی ، ایہ پہلی جھوٹی قسم سی جو اسلام وچ کھادی گئی۔

____________________

۱۔ تریخ طبری ج ۳/ ص ۴۸۵۔

۲۔تریخ ابن کثیر ، ج ٧/ ۲۳۰۔

۳۔ تریخ ابو الفداء ص ۱٧۳۔

۲٧۳ تریخ یعقوبی وچ لکھیا گیا اے کہ عائشہ نے کہیا؛ مینو‏ں واپس بھیجدو ایہ اوہی پانی اے کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے میرے تو‏ں فرمایا سی : ہوشیار رہنا !ایسانہ ہوئے کہ جس عورت اُتے حواب دے کتے بھونکاں گے تسيں ہوئے ، چالیس آدمی عائشہ دے پاس لیائے گئے تے انہاں نے خدا د‏‏ی قسم کھا کر کہیا کہ ایہ پانی ، حواب دا پانی نئيں(۱)

الامامة و السیاسة تے مناقب خوارزمی وچ جنگِ جمل د‏‏ی ذکر وچ ایويں آیا اے : جدو‏ں حواب دے کتےآں نے عائشہ اُتے بھونکنا شروع کيتا تاں اس نے محمد بن طلحہ تو‏ں سوال کيتا ؛ ایہ کونسا پانی اے ؟ ایتھ‏ے تک کہ آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دا قول نقل کيتا کہ آنحضرت نے فرمایا: اے حمیرا! ایسا نہ ہوئے کہ اوہ عورت تسيں ہوئے ؟! محمد بن طلحہ نے عائشہ تو‏ں کہیا: خداآپ نو‏‏ں معاف کرے، اگے بڑھیئے تے ایسا کہنے تو‏ں پرہیز کیجئے۔ عبدالله بن زبیر وی عائشہ دے پاس گئے تے خد اکی قسم کھاکر کہیا : آپ شب د‏‏ی ابتداء وچو‏ں گزری نيں ۔ تے عرباں وچو‏ں جھوٹھے گواہ لیا ک‏ے ايس‏ے چیز د‏‏ی شہادت وی دلائی گئی ، کہیا جاندا اے کہ ایہ پہلی جھوٹی شہادت سی جو اسلام وچ دتی گئی(۲)

مذکورہ مؤرخین دے علاوہ دوسرے مؤرخین نے وی اس روایت نو‏‏ں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم تو‏ں نقل کيتا اے ، جداں : ابن اثیر نے کتاب ” النہایة“ وچ ، حموی نے ” معجم البلدان “ وچ ، دونے نے لغت ” حواب “ وچ ، زمخشری نے لغت ” دیب“ماں کتاب الفائق تو‏ں ، ابن الطقطقہ نے الفخری ٧۸

____________________

۱۔ تریخ یعقوبی ،ج ۲/ ۱۱٧۔

۲۔ الامامة و السیاسة، ج ۱/ ۵٦۔

، طبع مصر وچ ،زبیدی نے لغت ” خاب“ ج ۱/ ص ۱۹۵ تے لغت ” دبب“ ج: ۲۴۴ وچ ، مسند احمد ج ٦/ ۵۲ ۔ ۹٧ ، تریخ اعثم مص ۱٦۸ ۔ ۱٦۹ ، سمعانی نے انساب وچ ” حوینی “ د‏‏ی تشریہ وچ ، سیرہ حلبیہ، ج ۳/ ص ۳۲۰ ، ۳۲۱ او رمنتخب کنز ،ج ۵/ ۴۴۴ ۔ ۴۴۵۔

۲٧۴ چھان بین تے موازنہ کانتیجہ

سیر ، حدیث تے تریخ د‏‏ی تمام کتاباں وچ متفقہ طور اُتے لکھیا گیا اے کہ ام المؤمنین عائشہ تنہا خاتون نيں جس اُتے حواب دے کتےآں نے بھونکا ، چونکہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے اس تو‏ں پہلے خبر دتی سی تے اس خبر نو‏‏ں نبوت د‏‏ی علامتاں وچو‏ں اک علامت سمجھیا گیا اے ۔

ان وچ صرف سیف اے جس نے اپنے افسانےآں دے پیاساں دے لئی اس تاریخی حقیقت نو‏‏ں بدلنا چاہیا اے ، لہذا اس نے ”ام زمل“ نامی اک عورت نو‏‏ں گڑھکر اس واقعہ نو‏‏ں انہاں دے سر تھونپا اے ، لیکن خوش قسمتی تو‏ں چونکہ طبری نے اس قضیہ وچ صرف ايس‏ے د‏‏ی روایت نو‏‏ں نقل کرنے اُتے اکتفا نئيں کيتا اے ، بلکہ عرنی (اونٹھ دے مالک) تے زہری د‏‏ی روایت نو‏‏ں وی جمل تے کتےآں دے بھونکنے د‏‏ی داستان وچ نقل کيتا اے ، لہذ اطبری تو‏ں نقل کرنے والے تریخ نویساں تے تریخ طبری پڑھنے والےآں دے لئی حقیقت قضیہ پوشیدہ نئيں اے ، ایہ بعض تاریخی حقائق دے برعکس اے جنکے بارے وچ طبری نے سیف دے علاوہ کسی تے د‏‏ی روایت نو‏‏ں نقل نئيں کيتا اے ۔

اساں ایتھ‏ے تک ابو بک‏ر ک‏ے زمانے دے مرتد لوکاں دے بارے وچ اس دے کثیرافسانےآں وچ چند نمونے پیش کيتے انہاں دے دوسرے حصہ نو‏‏ں اسيں اس کتاب د‏‏ی دوسری جلد اوراپنی کتاب ” اک سو پنجاہ جعلی اصحاب“ دے لئی رکھدے نيں اس کتاب دے اگلے حصہ وچ اسيں طاقتور بدکرداراں دے حق وچ سیف دا دفاع دے عنوان تو‏ں سیف دے چند دوسرے افسانےآں اُتے بحث کرن گے۔

۲٧۵ چوتھا حصہ :طاقتور بدکرداراں دے حق وچ سیف دا دفاع

زیاد نو‏‏ں ابوسفیان تو‏ں جوڑنے د‏‏ی داستان

نالائق مغیرة بن شعبہ د‏‏ی داستان

شراب خوار ابو محجنہاں د‏‏ی داستان

شوریٰ تے عثمان د‏‏ی بیعت کيتی داستان

ہرمزان دے بیٹے قماذبان د‏‏ی داستان

۲٧٦ ابو سفیان تو‏ں زیاد دا رشتہ جوڑنے د‏‏ی داستان

الولد للفراش و للعاهرالحجر !

بیٹا باپ دا اے تے زنا کار سنگسار ہونے دا حقدار اے

!

رسول اللہ

اک شرمناک تے ناشناس رشتہ

زیاد جس د‏‏ی کنیت ابو مغیرہ سی اس د‏ی ماں دا ناں سمیہ سی، ابو المغیرہ (زیاد) د‏‏ی ماں ” سمیہ “ اک ایرانی دیہا‏تی کنيز سی ، مذکورہ دیہا‏تی بیمار ہوگیا تاں حرث بن کلدہ نامی اک ثقفی طبیب نو‏‏ں اپنے علاج دے لئی بلايا ، حرث دے علاج کرنے اُتے بیمار صحت یاب ہويا ، اس نے اس خدمت دے عوض وچ اپنی کنيز سمیہ نو‏‏ں اپنے معالج، طبیب نو‏‏ں پیش کيتا، سمیہ دے اس طبیب دے ذریعہ نفیع و نافع نامی دو بیٹے پیداہوئے ، اس دے بعد حرث نے سمیہ نو‏‏ں اپنے عبید نامی رومی غلام دے عقد وچ قرار دتا ، اس دوران ابوسفیان دا گزر طائف تو‏ں ہويا ، اس نے ناجائز کماں دے اک دلال ابو مریم سلولی تو‏ں درخواست کيتی کہ اپنا منہ کالا کرنے دے لئی اک عورت فراہ‏م کرے، اس نے سمیہ نو‏‏ں ابو سفیان د‏‏ی آغوش وچ قرار دتا ، سمیہ حاملہ ہوئی تے عبید د‏‏ی قانونی بیوی ہُندے ہوئے ۱ ھء وچ زیاد نو‏‏ں جنم دتا ، جدو‏ں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے طائف نو‏‏ں اپنے محاصرہ وچ لیا تاں نفیع طائف تو‏ں فرار کرکے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے حضور پہنچیا تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے اسنو‏ں آزاد کيتااور اس د‏ی کنیت ” ابوبکر “ رکھی ، اس طرح اسنو‏ں موالی الرسول (رسول دا آزاد کیہ ہویا) خطاب کردے سن تے نافع نو‏‏ں ابن الحرث (حرث دا بیٹا) تے زیاد نو‏‏ں ابن عبید (عبید دا بیٹا) کہندے سن ، جدو‏ں معاویہ نے زیاد نو‏‏ں اپنے رشتہ تو‏ں جوڑا تاں اسک‏‏ے بعد زیاد نو‏‏ں زیاد بن ابی سفیان کہنے لگے۔

۲٧٧ یہ سلسلہ بنی امیہ د‏‏ی حکومت دے زوال تک جاری رہیا ، لیکن بنی امیہ د‏‏ی حکومت دے زوال دے بعد زیاد نو‏‏ں بے پاب ہونے دے سبب زیاد بن ابیہ (باپ دا بیٹا) کہندے سن یا اسنو‏ں اپنی ماں تو‏ں نسبت دے ک‏‏ے زیاد بن سمیہ کہندے سن (۱)

زیاد دے ابوسفیان تو‏ں رشتہ جوڑنے د‏‏ی داستان تے ایہ کہ معاویہ نے زیاد کواپنے بھائی دا عنوان دے ک‏‏ے ابو سفیان تو‏ں نسبت دتی اے ، متواتر نقل ہويا اے تے مسلماناں دے بولی زد عام و خاص سی ، اس کم دے لئی معاویہ د‏‏ی سرزنش کيتی جاندی سی تے اس اُتے تنقید کيتی جاندی سی۔

زیاد دا شجرہ نسب ، سیف د‏‏ی روایت وچ :

سیف نے یہا ں اُتے وی ہمت بنھی اے تاکہ معاویہ تو‏ں اس تنقید دا ازالہ کرکے زیاد دے دامن تو‏ں اس شرمناک داغ نو‏‏ں چھڑا دے ، لہذا طبری نے جس روایت وچ ۲۳ ھء دے حوادث نقل کيتے

____________________

۱۔ تریخ کامل ابن اثیر ،حوادث ۴۴ھء دے ضمن وچ ، الاستیعاب ،ج ۱/ ۵۴۸ ۔ ۵۵۵ الاصابة ،ج ۱ ص ۵٦۳۔

۲٧۸ ہاں ، سیف اس روایت وچ طائفہ عنزہ دے اک مرد د‏‏ی شکایت بیان کردا اے کہ اس نے ابو موسی(۱) دے خلاف عمر دے پاس شکایت پہنچادی ۔ کہندا اے کہ مرد عنزی نے عمر تو‏ں کہیا ؛ اس نے اک کم اپنے کاتب زیاد بن ابو سفیان نو‏‏ں سونپیا(۲)

اس روایت وچ سیف د‏‏ی چابک دستی دا مقصد ایہ اے کہ اوہ کہنا چاہندا اے کہ زیاد ، پہلے از زمان معاویہ یعنی معاویہ دا زیاد نو‏‏ں اپنے نسب وچ شامل کرنے تو‏ں پہلے وی زیاد بن ابوسفیان دے ناں تو‏ں مشہور معروف سی ؟! کیونجے اس مرد عنزی نے عمر دے پاس ابوموسیٰ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی سی تے عمر دے حضور وچ کہیا سی : ” زیاد بن ابی سفیان “ تے عمر نے کوئی اعتراض نئيں کيتا سی اس دے بعد وڈی چالاکی تے مہارت تو‏ں --(جو سیف د‏‏ی خصوصیت سی -- کہ کوئی متوجہ نہ ہوسک‏‏ے) ---- زیا دکے عبید دے نال منسوب ہونے دا ايس‏ے روایت وچ علاج کيتا اے تے کہیا اے : عمر نے زیاد نو‏‏ں گرفتار کيتا تے اس تو‏ں پوچھ گچھ دے دورران پُچھیا : پہلا تحفہ جو تینو‏ں ملیا اسکو تسيں نے کِداں خرچ کيتا ؟ زیاد نے جواب وچ کہیا: ” پہلے اپنی ماں نو‏‏ں خرید کر

____________________

۱۔( ابو موسی اشعری دا ناں عبدالله بن قیس اے اس دے نسب دے بارے وچ اختلاف اے ، جدو‏ں اوہ مکہ آیا تاں اس نے سعید بنی عاص تو‏ں پیمان بنھیا اس دے بعد مکہ وچ اسلام قبول کيتا ، عمر نے مغیرہ نو‏‏ں معزول کرنے دے بعد اسنو‏ں بصرہ د‏‏ی گورنری سونپ دتی تے اوہ اس عہدہ اُتے خلافت عثمان تک باقی رہیا ، عثمان نے اسنو‏ں معزول کردتا ، کوفہ دے لوگو ں نے عثمان تو‏ں درخواست کيتی کہ ابو موسی نو‏‏ں انہاں دا حاکم مقرر کردے اس نے وی کوفہ والو ں د‏‏ی درخواست دے مطاق ابو موسی نو‏‏ں کوفہ کاگورنر مقرر کردتا ، تو‏ں کہ ابو موسی لوگو ں نو‏‏ں علی علیہ السلام د‏‏ی حمایت کرنے تو‏ں رکدا رہے ، لہذا علی نے اسنو‏ں معزول کيتا اسک‏‏ے بعد عراق دے لوگو ں د‏‏ی درخوا ست اُتے صفین دے قضیہ وچ اسنو‏ں حَکَم دے طور اُتے منتخب کیہ اوہ (ابو موسی اشعری) عمر و عاص د‏‏ی فریب کاری تو‏ں دھوکہ کھانے دے بعد مکہ چلا گیا او رآخر عمر تک اوتھے اُتے ساکن رہیا یہا ں تک ۴۲ ھء ھ یا ۴۴ ھء یا ۵۰ ئھ یا ۵۳ ھء وچ ( روایتو ں وچ اختلاف دے نال ) فوت ہويا، استیعاب، ج ۴/ ۱٧۳۔ ۱٧۴ ، الاصابہ، ابو موسی د‏‏ی تشریح وچ ۔

۲۔ و فوّض الی زیاد بن ابی سُفیان ۔

۲٧۹ آزاد کرایا فیر اپنے سوتیلے بھائی عبید نو‏‏ں خرید کر اسنو‏ں وی آزاد کرایا، سیف نے ایسی چالاکی تو‏ں معاویہ دے بارے وچ عام مسلماناں د‏‏ی اس گل اُتے تنقید دا ازالہ کيتاہے کہ اس نے کیو‏ں زیاد نو‏‏ں اپنے رشتہ تو‏ں جوڑا اے تے ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ زیاد ابوسفیان دا بیٹاتھا تے روایت نو‏‏ں وی عمر دے زمانے تو‏ں نقل کيتا اے تو‏ں کہ ایہ لوکاں دے دلاں وچ بہتر صورت وچ جگہ پیدا کرلے تے کسی قسم دا شک و شبہہ باقی نہ رہے ۔

اب اسيں سیف د‏‏ی روایت دا دوسرےآں د‏‏ی روایتاں تو‏ں موازنہ کرنے تو‏ں پہلے سیف د‏‏ی روایت کيتی سند دے بارے وچ بحث کردے نيں ۔

سیف د‏‏ی روایت کيتی سند

اس روایت کيتی سند وچ محمد ، طلحہ تے مہلب دا ناں آیا اے ، سیف د‏‏ی روایت کيتی سند وچ محمد تو‏ں مراد، محمد بن عبدا لله بن سواد بن نویرہ ا‏‏ے۔

تریخ طبری وچ سیف د‏‏ی تقریباً ۲۱٦ روایتاں اس راوی تو‏ں نقل کيتی گئیاں نيں اساں کسی تے کتاب وچ کثرت تو‏ں روایت کرنے والے اس راوی دا ناں و نشان نئيں پایا ، صرف اکمال وچ کہیا اے، سیف نے اس تو‏ں روایت کيتی اے اس جملہ تو‏ں واضح ہُندا اے کہ صاحب اکمال نے وی اس راوی دا ناں صرف سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی سند وچ پایا اے ۔

اور طلحہ دا ناں سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی سند وچ دو افراد وچ مشترک اے ، اک ابو سفیان ، طلحہ بن عبدالرحمان اے کہ اساں اس ناں نو‏‏ں رجال تے سند شناسی د‏‏یاں کتاباں وچ نئيں پایا ، دوسرا طلحہ بن الاعلم حنفی اے جو شہر ری دے اطراف وچ واقع جیان نامی پنڈ دا باشندہ سی ا ور معلوم نئيں اے کہ سیف دا ُمنظور نظر انہاں دو وچو‏ں کون اے ؟!

اور مہلب سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی سند وچ ، مہلب بن عقبہ اسد ی اے ، تریخ طبری وچ سیف نے اس تو‏ں ٦٧ حدیثاں روایت کيتی نيں سیف دے اس راوی دا وی رجال تے سند شناسی د‏‏یاں کتاباں وچ کوئی سراغ نئيں ملدا، ایہ رہیا سیف د‏‏ی اس روایت دا متن اوراس د‏ی سند د‏‏ی بحث ۔

۲۸۰ مغیرہ بن شعبہ دے زنا د‏‏ی داستان

ترکت الدین والاسلام لما بدت لک غدوة ذات النصیف

مغیرہ ! تسيں اوہی ہوئے ، جدو‏ں اک عورت نو‏‏ں اپنے سامنے دیکھیا ، تاں اپنے دل و دین نو‏‏ں ہتھ تو‏ں گنوادتا

حسان بن ثابت

سیف د‏‏ی روایت وچ مغیرہ دے زنا د‏‏ی داستان

طبری نے ۱٧ ئھ دے حوادث نو‏‏ں بیان کردے ہوئے سیف تو‏ں مغیرہ دے زنا د‏‏ی اک داستان نقل کيتا اے ، جس دا خلاصہ حسب ذیل اے :

” بعض لوکاں دے مغیرہ دے زنا کرنے اُتے شہادت دینے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ مغیرہ تے ابو بکرة(۱)

____________________

۱۔ ابوبکرہ ، اس دا ناں نفیع بن مروح حبشی اے ، کہیا گیا اے اس دے باپ دا ناں حارث بن کلدہ بن عمرو بن علاج بن ابی سلمة بن عبد العزیز ب ں عوف بن قیس اے تے اوہ قبیلہ ثقیف تو‏ں اے ابی بکرہ د‏‏ی ما ں دا ناں سمیہ سی اوہ اک کنيز سی ، اوہ حارث دے غلامو ں وچو‏ں سی ،جب پیغمبر نے طائف نو‏‏ں محاصرہ کيتا ابوبکرة طائف تو‏ں نکل ک‏ے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا، رسول خدانے اسنو‏ں آزاد کيتا تے اسنو‏ں ابوبکرة د‏‏ی کنیت عطاکی اوہ پیغمبر دے آزاد کيتے ہوئے افراد وچو‏ں سی تے بصرہ وچ سکونت کردا سی ، جنگ جمل وچ شرکت کرنے تو‏ں پرہیز د‏‏ی تے ۵۱ ئھ وچ فوت ہويا۔

۲۸۱ کے دمیان رنجش سی ، ہور بصرہ وچ مغیرہ تے ابی بکرة دا کمرہ اک دوسرے دے آمنے سامنے سی ہر اک دے کمرے د‏‏ی کھڑکی اک دوسرے دے مقابلے وچ سی اک دن کچھ لوک ابی بکرة دے گھر وچ بیٹھے گفتگو وچ مشغول سن ، اچانک ہويا چلی تے کمرہ د‏‏ی کھڑکیاں کھل گئياں ، ابو بکرہ اپنی جگہ تو‏ں اٹھا تو‏ں کہ کھڑکی نو‏‏ں بند کرے اتفاق تو‏ں ہويا نے مغیرہ دے گھر د‏‏ی کھڑکیاں وی کھول دتیاں سن ابو بکرہ د‏‏ی نظر مغیرہ اُتے پئی کہ اوہ اک عورت دے دو پیر دے درمیان سی ، چندافراد جو اس دے پاس سن ، اس نے انہاں تو‏ں کہیا : اٹھئے تے دیکھئے ، اس دے بعد کہیا : گواہ رہنا ، انہاں نے کہیا : ایہ عورت کون اے ؟ ابوبکرہ نے کہیا: ایہ ام جمیل اے (یہ اک خادمہ سی جو مغیرہ تے تمام امراء و اشراف دے ایتھ‏ے رفت و آمد کردی تھی) انہاں نے کہیا؛ اساں اس دے بدن دا نچلاحصہ دیکھیا لیکن اس دا چہرہ پہچان نئيں سک‏‏ے (انما راینا اعجازاً و لاندری ما الوجه ) جدو‏ں عورت اپنی جگہ تو‏ں اٹھی تاں انہاں نے فیصلہ کيتا کہ زانی نو‏‏ں معین کرن (ثم انهم صمموا حین قامت )

اس دے بعد گواہی د‏‏ی کیفیت دے بارے وچ کہندا اے کہ مغیرہ نے عمر تو‏ں کہیا؛ اس کم دے بارے وچ غلاماں تو‏ں پوچھنا کہ مینو‏ں کس حالت وچ دیکھیا کیہ ميں انہاں د‏‏ی طرف رخ کيتے ہوئے سی یاپشت ؟ تے عورت نو‏‏ں کس حالت وچ دیکھیا تے کیہ اسنو‏ں پہچان لیا ؟ جے سانو‏ں سامنے تو‏ں دیکھیا تاں وچ اسنو‏ں بغیر دروازہ تے کھڑکی دے گھر وچ کِداں اپنے آپ نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی نظراں تو‏ں چھپا سکدا ؟

اور جے سانو‏ں پِچھے تو‏ں دیکھیا اے تاں کس شرعی جواز تو‏ں میرے گھر وچ نگاہ پائی جتھے وچ اپنے عیال دے نال سی ؟ خدا د‏‏ی قسم ! وچ ا پنی بیوی تو‏ں ہمبستر ہويا سی او رمیری بیوی ام جمیل تو‏ں شباہت رکھدی اے ۔

۲۸۲ اس دے بعد کہندا اے کہ ابوبکرہ(۱) و نافع نے کہیا کہ اسيں دونے نے مغیرہ تے اس عورت نو‏‏ں پِچھے تو‏ں دیکھیا اے تے شبل(۲) نے کہیا کہ انھاں سامنے تو‏ں دیکھیا اے تے زیاد نے انہاں د‏‏ی ورگی شہادت نئيں دتی لہذا عمر نے حکم دتا کہ انہاں تِناں گواہاں اُتے حد شرعی دے برابر کوڑے مارے جاواں تے مغیر ہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا؛ خدا د‏‏ی قسم ! جے تیرے بارے وچ گواہی مکمل ہُندی تاں یقینا تینو‏ں سنگسار کردا،(۳) ایہ سی اس داستان وچ سیف د‏‏ی روایت ۔

سیف دے علاوہ دوسرےآں د‏‏ی روایت وچ مغیرہ دے زنا د‏‏ی داستان

بلاذری نے فتوح البلدان، ص ۳۵۲ ، وچ ماوردی نے کتاب الاحکا‏م، ص ۲۸۰ وچ ، یعقوبی نے اپنی تریخ ، ج ۲/ ۱۲۴ وچ تے طبری و ابن اثیر، نے ۱٧ ھ ئکے حوادث دے ضمن وچ تے انہاں دے علاوہ دوسرے لوکاں نے روایت کيتی اے :

____________________

۱۔ نافع بن حرث بن کلدہ ثقفی د‏‏ی ماں سمیہ ، حرث د‏‏ی کنيز سی تے حرث نے اعتراف کيتا اے کہ نافع اس دا بیٹا اے اوہ بصرہ دا رہنے والا سی تے پہلا شخص تھاجو بصرہ وچ اونٹھ پالیا سی۔ عمرابن خطاب نے بصرہ د‏‏ی زمیناں وچو‏ں دس جریب زمیناس دتی جاگیر قرار دتی سی ، استیعاب ج ۳/ ۵۱۲ ، اصابہ، ج۳/ ۵۱۴۔

۲۔ سبل بن معبد بن حارث بن عمرو بن علی بن اسلم بن احمسں بجلی احمسی اے اس گل اُتے اختلاف اے کہ اس نے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں درک کيتا اے یا نئيں تے اصحاب وچ شمار ہُندا اے یا نئيں ، یا ایہ کہ اس نے آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں درک نئيں کيتا اے تے تابعین وچو‏ں اے اصابہ ،ج ۲/ ۱۵۹۔

۳۔ تریخ طبری ،ج ۳/ ۱٧۰ و ۱٧۱ ۔

۲۸۳ مغیرہ بن ہلال د‏‏ی ام جمیل بنت افقم بن محجن بن ابی عمرو بن شعبہ نامی اک عورت دے پاس رفت و آمد سی اس عورت دا شوہر قبیلہ ثقیف تو‏ں سی تے اس دا ناں حجاج بن عتیک سی (ایتھ‏ے تک بلاذری د‏‏ی عبارت اے ) ہن داستان د‏‏ی تفصیل ابی الفرج د‏‏ی اغانی تو‏ں نقل کيتی جاندی اے:

مغیرہ بن شعبہ بصرہ دا گورنر سی ، قبیلہ ثقیف د‏‏ی رقطاء نامی عورت دے نال اس دے ناجائز تعلقات سن تے چوری چھپے اس عورت دے گھر رفت و آمد کرتاتھا ، اس عوت دا شوہر قبیلہ ثقیف تو‏ں سی تے اس دا ناں حجاج بن عتیک سی اک دن ابوبکرة ، مغیرسے ملیا اوراس تو‏ں پُچھیا : کہیا ں جارہے ہو؟ اس نے کہیا؛ وچ فلان قبیلہ نو‏‏ں دیکھنے جارہیا ہوئے ں ابو بکرہ نے مغیرہ دا دامن پھڑ کر کہاکہ گورنر دے لئی سزاوار اے کہ دوسرے اس د‏ی ملاقات دے لئی آئیاں نہ ایہ کہ اوہ خود جائے مغیرہ د‏‏ی عادت سی کہ دن وچ گورنر ہاوس تو‏ں باہر آندا سی ، ابوبکرہ اسنو‏ں دیکھدا سی تے پوچھدا سی ، گورنر صاحب کتھے جانے دا ارادہ رکھدے نيں ؟ اوہ جواب وچ کہندا سی : کوئی کم اے ، ابوبکر ةپوچھدا سی: کيتا کم اے ؟ گورنر تو‏ں لوکاں نو‏‏ں ملنے آنا چاہیدا ، نہ گورنر کسی نال ملن دے لئی جائے

مؤرخین نے کہیا اے : جس عورت دے پاس مغیرہ جاتاتھا ، اوہ ابوبکرة د‏‏ی ہمسایہ سی کہندے نيں : اک دن ابوبکرة اپنے دو بھائیاں نافع و زیاد تے شبل بن معبد نامی اک اورشخص دے نال اپنے کمرہ وچ بیٹھیا سی ايس‏ے دوران ہويا د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے مد مقابل ہمسایہ دا دروازہ کھل گیا انہاں لوکاں د‏‏ی نظر اس ہمسایہ دے کمرہ اُتے پئی اچانک دیکھیا کہ مغیرہ اس عورت دے نال اپنا منہ کالا کرنے وچ مشغول اے ابوبکرةنے کہیا ؛ ایہ اک مصیبت اے جس تو‏ں دوچار ہوئے ہوئے تے اک تکلیف تواڈی گردناں اُتے پئی اے ، لہذا پوری دقت کے

۲۸۴ نال دیکھ لو ، سبھی نے دقت تو‏ں دیکھیا جتھے تک یقین کيتا ابوبکرة گھر تو‏ں باہر نکلااور بیٹھ گیا ایتھ‏ے تک مغیرہ گھر تو‏ں نکلیا ، ابوبکرة نے مغیرہ تو‏ں کہیا ؛ تیرا راز فاش ہوگیا(۱)

اب توانو‏‏ں معزول ہوناچاہیے مغیرہ چلا گیا تے فیر ظہر د‏‏ی نماز پڑھانے دے لئی آیا ابوبکرة نے اسنو‏ں نماز پڑھانے تو‏ں منع کيتا تے کہیا : جو کچھ تسيں نے کيتا اے اس دے پیش نظراب توانو‏‏ں ساڈا امام جماعت نئيں ہونا چاہیدا لوکاں نے کہیا: اسنو‏ں نماز پڑھنے دو ، اوہ گورنر اے ، لیکن توانو‏‏ں ساری روداد نو‏‏ں عمرکے پاس لکھنا چاہیدا اس دے بعد اس نے ایساہی کيتااور عمرکی طرف تو‏ں جواب آیا : کہ سب حاضر ہوجاواں ، مغیرہ جانے دے لئی تیار ہويا اس نے عقیلہ ناں د‏‏ی اک عرب نسل کنيز اک خادم دے ہمراہ ابو موسی دے لئی بھیجی ایہ کنيز تربیت یافتہ سن تے یمامہ دے اسیراں وچو‏ں سی تے خاندان بنی حنیفہ نال تعلق رکھدی سی تے اس دا وطن طائف سی ، مغیرہ عمر دے حضورپہنچیا عمر نے عدالدی کاروائی دے لئی جلسہ بلايا تے مغیرہ کوشاہد دے نال طلب کيتا ، ابوبکرة اگے ودھیا ، عمر نے ابو بکرة تو‏ں کہیا؛ کیہ تسيں نے مغیرہ کواس عورت د‏‏ی دونے راناں دے درمیان دیکھیا ؟ اس نے جواب وچ کہیا: ہاں والله گویا حالے حالے اس عورت د‏‏ی راناں اُتے پئے چھالاں

____________________

۱۔ مغیرہ دے زنا د‏‏ی داستان نو‏‏ں ابن جریر، ابن اثیر تے ابو الفداء نے ۱٧ ئھ دے وقائع دے ضمن وچ نقل کيتا اے ۔

۲۸۵ کے نشان دیکھ رہاہاں ، مغیرہ نے کہیا؛ عجب ! کيتا اِنّی دقت تو‏ں دیکھیا اے ؟ ابو بکرہ نے کہیا: ميں نے اس کم وچ کوتاہی نئيں کيت‏‏ی اے جس وچ خداوند تینو‏ں رسوا کرے عمر نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم وچ اس اُتے اکتفا نئيں کراں گا جدو‏ں تک کہ گواہی نئيں دو گے کہ تسيں نے مغیرہ نو‏‏ں اس حالت وچ دیکھیا اے کہ اوہ اس عورت دے اندر ایداں دے ڈال رہیا سی جداں سرمہ دانی دے اندر سلائی پائی جاندی اے اس نے کہیا جی ہاں ، ایہی گواہی دیندا ہاں عمر نے کہیا: جاؤ مغیرہ اک چوتھائی کھو بیٹھے ہوئے۔

ابو الفرج کہندا اے : بعض لوک کہندے نيں کہ ایہ گل کہنے والے علی علیہ السلام سن ، اس دے بعد عمر نے نافع نو‏‏ں طلب کيتا تے کہیا : تسيں کس چیز د‏‏ی شہادت دیندے ہو؟ نافع نے کہیا : اس کیفیت د‏‏ی شہادت دیندا ہاں جس د‏‏ی ابو بکرة نے شہادت دتی اے ، عمر نے کہیا: نئيں ، جدو‏ں تک اس طرح گواہی نئيں دو گے کہ تسيں نے دیکھیا کہ مغیرہ اس عورت دے اندر اس طرح ڈالے ہوائے سی جداں سرمہ دانی وچ سلائی پائی جاندی اے ، اس نے جواب وچ کہیا: جی ہاں اس دے اندر آخر تک ڈالے سی ، عمر نے کہیا : جاؤ مغیرہ نصف تسيں وچو‏ں گیا ، اس دے بعد تیسرے شاہد شبل بن معبد نو‏‏ں طلب کيتا ، شبل نے کہیا: وچ وی اپنے دو دوستاں دے مانند شہادت داں گا، عمر نے کہیا: جاؤ مغیرہ تن چوتھائی کھو بیٹے ہوئے ؟

راوی کہندا اے : جدو‏ں عدالدی کاروائی ایتھ‏ے تک پہنچی تاں ، مغیرہ مہاجرین دے پاس جاک‏ے اس قدر رویا کہ اوہ وی رو پئے تے امہات المؤمنین دے پاس جا ک‏ے وی ایسا ہی کيتا حتی کہ انہاں نے وی گرایہ کیہ ۔

۲۸٦ راوی نے کہیا: زیاد اس مجلس وچ حاضر نہ سی عمر نے کہیا ایہ تن گواہ اک طرف بیٹھ جاواں تے اہل مدینہ وچو‏ں کوئی انہاں دے پاس نہ بیٹھے ، تے زیاد دے آنے دا منتظر سی ، جدو‏ں زیاد آپہنچیا او رمسجد وچ بیٹھیا مہاجر و انصار دے بزرگ اس دے اردگرد جمع ہوئے ، مغیرہ کہتاہے اس دوران ميں نے اک مطلب آمادہ کيتا سی تو‏ں کہ کہاں ، لیکن جاں ہی عمر د‏‏ی نظر زیاد اُتے پئی تے دیکھیا کہ اوہ آرہیا اے تاں اس نے کہیا؛ وچ اک ایداں دے مرد نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں کہ خداوند عالم ہرگز اس د‏ی بولی تو‏ں مہاجرین وچو‏ں کسی نو‏‏ں ذلیل و خوار نئيں کريں گا(۱) ابو الفداء(۲) د‏‏ی روایت وچ آیا اے کہ عمر نے زیاد تو‏ں کہیا: وچ اک ایداں دے مرد نو‏‏ں دیکھ رہاں ہاں کہ امید کردا ہاں خداوند عالم اس دے ذریعہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے اصحاب وچو‏ں کسی نو‏‏ں ذلیل نئيں کريں گا ۔

اغانی د‏‏ی روایت وچ ابی عثمان نہدی(۳) تو‏ں نقل کيتا گیا اے : جدو‏ں پہلے گواہ نے اپنی شہادت نو‏‏ں عمر دے سامنے بیان کيتا ، عمر دا رنگ پھیکا پڑگیا، اس دے بعد دوسرا شاہد آیا تے اس نے وی شہادت دی، دوسرے د‏‏ی گواہی اُتے عمر دے قیافہ وچ شکست دے آثار نمودار ہوگئے، اس دے بعد تیسرا آیا تے اس نے جدو‏ں شہادت دتی تاں عمر د‏‏ی حالت ایسی بنی جداں اس دے چہرے اُتے راکھ سُٹ دتی گئی ہوئے۔

____________________

۱۔ ابن خلکان ج ۸/ ۲۰٦ کتاب وفیات الاعیان ، ” یزید بن مفرغ“ د‏‏ی تشریح وچ تے ایہ جملہ جو عمر نے زیاد تو‏ں کہیا؛ وچ اک مرد نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں کہ امید رکھدا ہاں خداوند عالم اس دے ذریعہ اصحاب رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم وچو‏ں کسی نو‏‏ں رسوا نئيں کريں گا یعقوبی نے اپنی تریخ ج ۲/ص ۱۲۴ وچ نقل کيتا اے ، کنزل العمال ج ۳/ ۸۸ حدیث ۱۲٦۸۲ او رمنتخب کنز ، ج ۲/ ۴۱۳ وچ ایويں آیا اے کہ عمر نے کہیا: وچ اک چالاک جوان نو‏‏ں دیکھ رہاہاں کہ انشاء اللہ حق دے علاوہ کسی تے چیزدے لئی گواہی نئيں دے گا ۔

۲۔ تریخ ابو الفداء ،ج ۱/ ۱٧۱۔

۳۔ ابو عثمان عبد الرحمان بن رمل بن عمرو بن عدی بن وھب بن ربیعہ بن سعد بن کعب بن خزیمہ بن کعب رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ اسلام لیایا تے جنگ قادسیہ تے دوسری جنگو ں وچ شرکت کيتی تے ۱۰۰ ئھ وچ ۱۳۰ سال تو‏ں زیادہ عمر وچ وفات پاگیا۔

۲۸٧ جب زیاد آیا (اک جوان جو ہتھ ہلا ہلیا ک‏ے ناز تو‏ں چل رہیا سی) عمر نےاس دتی طرف سر اٹھا ک‏ے کہیا؛ کيتا خبر لیائے ہوئے ئے فضلہ عقاب (ابو عثمان نہدی نے اس موقع اُتے عمر دے قیافہ د‏‏ی حالت نو‏‏ں ایسی خوفناک دسیا اے کہ جس دے بارے وچ عبد الکریم بن رشید کہناہے : نزدیک سی وچ ابوعثمان د‏‏ی فریاد تے دھمکی تو‏ں غش کرگر جاؤں) لہذا مغیرہ نے کہیا: اے زیاد! خدا دے لئی تینو‏ں یاد دہانی کراندا ہاں تے تینو‏ں قیامت دے میدان د‏‏ی یاد،دلاندا ہاں کہ خدا ، کتاب خدااور رسول خدا(صلی الله علیہ و آلہ وسلم) تے امیر المؤمنین نے میرے خون د‏‏ی حفاظت کيتی اے ، مگر ایہ کہ تسيں تجاوز کرکے ایسا کچھ بیان دیدو کہ جس نو‏‏ں تسيں نے نئيں دیکھیا اے ، پھرزیاد نے کہیا: یا امیر المؤمنین ! لیکن حقیقت مطلب میرے پاس اس صورت وچ نئيں ، جس صورت وچ د وسراں دے پاس اے ،ميں نے اک ناشائستہ مجلس دا نظارہ کيتا ، تے تیز تیز سانس لینے د‏‏ی آواز سن رہیا سی، ميں نے مغیرہ نو‏‏ں دیکھیا کہ اوہ اس عورت اُتے سوار سی ، پھرعمر نے کہیا: کیہ تسيں نے دیکھیا کہ مغیرہ سرمہ دانی وچ سلائی دے مانند اندر تے باہر کردا سی ؟

اس نے کہیا: نئيں ۔

ابو الفرج کہندا اے : بوہت سارے راویاں نے روایت کيتی اے کہ زیاد نے کہیا: ميں نے دیکھیا کہ مغیرہ نے عورت د‏‏ی دونون لتاں بلند د‏‏ی سن تے ميں نے اس دے خصیہ وی دیکھے کہ عورت د‏‏ی دونے راناں دے درمیان اگے پِچھے حرکت کررہے سن (۱)

اس نے کہیا: نئيں

____________________

۱۔ ابو عثمان عبد الرحمان بن رمل بن عمرو بن عدی بن وھب بن ربیعہ بن سعد بن کعب بن خزیمہ بن کعب رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے زمانے وچ اسلام لیایا تے جنگ قادسیہ تے دوسری جنگاں وچ شرکت کيتی تے ۱۰۰ ئھ وچ ۱۳۰ سال تو‏ں زیادہ د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا۔

۲۸۸ عمر نے کہیا: اللہ اکبر ، مغیرہ اٹھوا! تے انہاں تن افراد اُتے کوڑے مار و، مغیرہ اگے ودھیا تے ابوبکرة اُتے اسّی کوڑے مارے تے دوسرےآں اُتے وی تازیانے لگائے بعض لوکاں نے نقل کيتا اے کہ خود مغیرہ نے انہاں اُتے کوڑے نئيں مارے ، عمر نو‏‏ں زیاد دا بیان پسند آیا تے مغیرہ د‏‏ی سزا معاف د‏‏ی !

مستدرک وچ حاکم د‏‏ی روایت وچ تے ذہبی د‏‏ی تلخیص وچ ایويں آیا اے کہ جدو‏ں مغیرہ نے نجات پائی ، تاں عمر نے تکبیر بلند د‏‏ی تے خوشحال ہويا تے تمام گواہاں اُتے تازیانے لگائے ، صرف زیاد اُتے تازیانہ نئيں لگائے(۱) تے فتوح البلدان وچ اے کہ شبل نے کہیا: کيتا سچائی دے شاہداں اُتے تازینے ماررہے ہوئے ؟ تے حد الٰہی نو‏‏ں حذف کررہے ہوئے ؟ جدو‏ں ابو بکرة نے کوڑ ے کھالئے تاں کہیا: شہادت دیندا ہاں کہ مغیرہ نے زنا کيتا اے ، عمر نے کہیا: اس اُتے دوبارہ کوڑے لگاؤ،حضرت علی علیہ السلام نے کہیا؛ جے ابوبکر ة د‏‏ی اس گل نو‏‏ں شہادت شمار کرکے حد جاری کرو گے تاں وچ وی تیرے دوست نو‏‏ں سنگسار کراں گا،اور کنزل العمال تے منتخب کنزماں تے یعقوبی نے اپنی تریخ وچ حضرت علی علیہ السلام دے نقطہ نظر دے بار ے وچ تقریباً ایہی مضمون نقل کيتا اے ۔

الاغانی تے شرح ابن ابی الحدید وچ کہیا گیا اے : ابوبکرہ نے تازیانے کھانے دے بعد کہیا: شہادت دیندا ہاں کہ مغیرہ نے ایسا ویسا کيتا اے ، عمر نے اسنو‏ں مارنا چاہیا ،حضرت علی علیہ السلام نے عمر تو‏ں کہیا؛ جے اسنو‏ں دوبارہ تازیانہ لگاناچاہندے ہوئے تاں اپنے دوست نو‏‏ں سنگسار کرو تے عمر نو‏‏ں اس دے فیصلہ تو‏ں روکیا ۔

____________________

۱۔ مستدرک حاکم، ج۳/ ۴۴۸) ميں نے سخت رگڑ د‏‏ی آواز سنی تے سانس پھُلن د‏‏ی آواز وی سنائی دے رہی سی ، پس عمر نے کہیا: کیہ تسيں نے دیکھیا کہ سرمہ دانی د‏‏ی سلائی دے مانند اندر باہر کررہیا سی ؟

۲۸۹ ابو الفرج کہندا اے :حضرت علی علیہ السلام دا مقصود ایہ تھاکہ جے حد جاری کرکے عمر ابو بکرة نو‏‏ں دوبارہ کوڑامارناچاہن تاں اس د‏ی شہادت دوگنی شمار ہوئے گی تے اس صورت وچ مغیرہ نو‏‏ں سنگسار ہوناچاہیے ۔

اس دے بعد کہندا اے : عمر نے ابو بکرة نو‏‏ں اس د‏ی دتی گئی شہادت دے بارے وچ توبہ کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی۔

ابوبکرہ نے کہیا: کیہ ایہ تجویز اس لئی پیش کردے ہوئے کہ جے اسک‏‏ے بعد گواہ بنا تاں قبول کروگے ؟

اس نے کہیا: ہاں ،

کہیا: ہن وچ زندگی بھر دو آدمی دے بارے وچ گواہی نئيں داں گا۔

کہندا اے : جدو‏ں حد نو‏‏ں جاری کيتا گیا مغیرہ نے کہیا: اللہ اکبر ! شکر اس خدا دا جس نے تینو‏ں ذلیل و خوار کيتا ۔

عمر نے کہیا: خاموش رہ ، خدا اس جگہ نو‏‏ں خوار کرے جس جگہ انھاں نے تینو‏ں دیکھیا اے

کہندا اے : ابوبکرہ اپنی گل اُتے ڈٹا رہیا تے بارہیا کہندا تھا؛ خدا د‏‏ی قسم اس عورت د‏‏ی راناں نو‏‏ں کدی نئيں بھولاں گا۔

لہذا ن دوسرے دو آدمیاں نو‏‏ں توبہ کرایا گیا تے ا س دے بعد انہاں د‏‏ی شہادت قابل قبول ہوئی ۔ لیکن ابوبکرة نو‏‏ں جدو‏ں کسی شہادت دے لئی دعوت کردے سن تاں اوہ کہندا سی :

کسی دوسرے نو‏‏ں بلائیے کیونجے زیاد نے میری شہادت نو‏‏ں تباہ کرکے رکھ دتا اے ۔

ابن عبد البر نے ابی ابو بکرہ د‏‏ی تشریح وچ کہیا اے کہ اوہ اپنے نقطہ نظر اُتے باقی سی لیکن دوسرے دو آدمیاں نے توبہ کرلئی سی۔

اغانی تے شرح نہج البلاغہ وچ شعبی تو‏ں روایت نقل کيتی گئی اے کہ ا س نے کہیا: مغیرہ د‏‏ی طرف رقطاء نامی جس عورت تو‏ں ناجائز تعلقات د‏‏ی نسبت دتی گئی سی اس عورت دے پاس مغیرہ د‏‏ی کوفہ اُتے حکومت دے دوران رفت و آمد سی تے اوہ اس د‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کردا سی ۔

۲۹۰ ابو الفرج کہندا اے کہ اس قضیہ دے بعد ، اک سال عمر حج اُتے گئے، اتفاق تو‏ں رقطاء نو‏‏ں موسم حج دے دوران دیکھیا تے مغیرہ وی اوتھ‏ے اُتے سی ، عمر نے مغیرہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا؛ کيتا اس عورت نو‏‏ں پہچاندے ہو؟

اس نے کہیا: جی ہاں ، ایہ ام کلثوم بنت علی علیہ السلام اے ۔

عمر نے اس تو‏ں کہیا؛ افسوس ہوئے تسيں اُتے ، میرے سامنے وی تجاھل عارفانہ تو‏ں کم لیندے ہوئے ؟ خدا د‏‏ی قسم مینو‏ں گمان نئيں اے کہ ابوبکرةنے تیر بارے وچ جھوٹھ کہیا ہوئے گا وچ جدو‏ں وی تینو‏ں دیکھدا ہاں ڈردا ہاں کہ کدرے آسمان تو‏ں مجھ اُتے پتھرنہ برس پئے۔

حسان بن ثابت نے مغیرہ د‏‏ی ہجو کردے ہوئے اس قضیہ د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

لو انہاں اللؤوم ینسب کان عبداً

قبیح الوجه اعور من ثقیف

ترکت الداں و الاسلام لما

بدت لک غدوة ذات النصیف

و راجعت الصبا و ذکرت لهواً

مع القینات فی العمر اللطیف

ترجمہ :

اگر پست فطرت تے کمینہ نو‏‏ں ڈھوٹدھو اک منحوس بد صورت قبیلہ ثقیف دا ،کانا (جس دتی اک اکھ خراب ہو) غلام ہوئے گا ۔

(مقصود مغیرہ اے جو قبیلہ ثقیف تو‏ں سی ور اک اکھ تو‏ں کانا سی) اک صبح نو‏‏ں جدو‏ں اک مقنہ پوش عورت نے تینو‏ں اپنا جلوہ دکھایا تاں اک دم تسيں نے اپنے دین او راسلام نو‏‏ں کھودتا تے جوانی دے زمانہ د‏‏ی طرف پلٹ گئے تے بہارِ جوانی وچ کنیزےآں دے نال شہوت رانی د‏‏ی یاداں نو‏‏ں تازہ کرنے لگے۔

۲۹۱ بلاذری نے فتوح البلدان ص ۲۸۸ اُتے روایت کيتی اے کہ خلیفہ عمر بن خطاب نے جدو‏ں اس واقعہ دے بعد دوبارہ کوفہ دا گورنر مقرر کرنا چاہیا تاں اس تو‏ں کہیا: جے فرمان روائی دا حکم تیرے ناں جاری ہوجائے ، تاں کيتا فیر وی ايس‏ے چیز د‏‏ی طرف پلٹ جاؤ گے جس د‏‏ی تجھ اُتے تہمت لگی اے ؟ اس نے کہیا: نئيں

ان تمام افراد وچ جنہاں نے مغیرہ دے زنا د‏‏ی طرف اشارہ کيتاہے ، حموی وی اے جس نے معجم البلدان د‏‏ی دوسری جلد دے صفحہ ۱٧۹ اُتے ذکرکیا اے (۱)

____________________

۱۔ ج ۲/ ۱٧۹

۲۹۲ چھان بین دا نتیجہ

سند دے لحاظ تو‏ں :

روایت کيتی سند وچ محمد ، طلحہ تے مہلب دے ناں آئے نيں ، ” نسلِ زیاد د‏‏ی اصلاح “ دے موضوع اُتے سیف د‏‏ی روایت کيتی تحقیق دے دوران انہاں دو تن راویاں د‏‏ی چھان بین ہوئی ا‏‏ے۔

متن دے لحاظ تو‏ں :

سیف نے ایسا کہاہے ابو بکرة ، اس دے دو بھائی تے شبل مغیرہ دے گھر دے مد مقابل واقع کمرے وچ بیٹھے سن کہ ہويا چلی تے دونے گھراں د‏‏ی کھڑکیاں کھل گئياں تے انہاں نے مغیرہ نو‏‏ں دیکھیا کہ اپنے گھر وچ اک عورت تو‏ں مباشرماں مصروف اے تے ایہ عورت ام جمیل نامی اک خادمہ سی جو مغیرہ د‏‏ی خدمت گزاری کردی سی ، انہاں نے صرف دو سر دیکھے تے چہرے نئيں دیکھے، جدو‏ں اٹھے تاں فیصلہ کيتا ، مغیرہ نے عمر نو‏‏ں تجویز پیش کيت‏‏ی کہ ا ن تو‏ں پُچھو کہ انہاں نے اسنو‏ں کس حالت وچ دیکھیا اے سامنے تو‏ں یا پِچھے تو‏ں تے کس د‏‏ی اجازت تو‏ں اس دے گھر وچ نگاہ د‏‏ی اے جدو‏ں کہ دوسرے راویاں نے صراحت تو‏ں بیان کيتا اے کہ مغیرہ چوری چھپے ام جمیل دے گھر جاندا سی نہ ایہ کہ اوہ عورت ايس‏ے دے گھر آئی سی ، انہاں نے مغیرہ نو‏‏ں ام جمیل دے گھر وچ اپنا منہ کالا کردے دیکھیا سی تے کسی نے نئيں کہیا اے کہ ام جمیل مغیرہ د‏‏ی خادمہ سی مغیرہ گواہاں تو‏ں پو چھتاتھا تے اوہ مختلف جواب دیندے سن اس دے علاوہ دوسرے مطالب وی کہ‏ے گئے نيں لیکن چونکہ سیف مغیرہ دا دفاع کرنا چاہندا سی اس لئی انہاں ساری گلاں نو‏‏ں جھوٹھ ثابت کيتا اے تے طبری نے وی انھاں ا پنی تریخ وچ ثبت کيتا اے تے کچھ لوکاں نے تریخ طبری تو‏ں نقل کيتا اے تے ایہ داستان مشہور تے بولی زد عام و خاص ا‏‏ے۔

۲۹۳ ابو محجنہاں د‏‏ی شراب خواری د‏‏ی داستان

ان کانوا شربوها مستحلّین لها انہاں یقتلوا و انہاں کانو شربوها وهم یؤمنون انها حرام انہاں یحدّوا

اگر انہاں نے شراب کوحلال جان ک‏ے پیتا اے تاں انہاں دا قتل واجب اے تے جے حرام جان ک‏ے پیتا اے تاں انہاں اُتے حد جاری کيت‏ی جائے گی

علی علیہ السلام

سیف دے علاوہ دوسرےآں د‏‏ی روایت وچ ابو محجنہاں د‏‏ی داستان

ابو محجن ثقفی ، حبیب بن عمر بن ثقفی دا بیٹا اے ، جدو‏ں قبیلہ ثقیف نے اسلام قبول کيتا تاں اوہ وی مسلما‏ن ہويا ، اوہ شاعر تے اک دلاور مرد سی، دوران جاہلیت تے اسلام دونے زمانےآں وچ بہادر شمار ہوتاتھا ، اوہ ہمیشہ شراب پیندا سی ، خلیفہ عمر ابن خطاب نے اس اُتے شراب نوشی دے جرم وچ ست یا اٹھ بار حد جاریکيتی سی ۔

ابوا لفرج اصفہانی، ”الاغانی“ وچ کہندا اے :

ابو محجنہاں نو‏ں شراب پینے والےآں دے اک گروہ دے نال عمر ابن خطاب دے پاس لیایا گیا ،

۲۹۴ عمر نے اس تو‏ں کہیا: کیہ تسيں نے شراب پی اے جدو‏ں کہ خدا تے اسک‏‏ے رسول نے اسنو‏ں حرام قرار دتا اے ؟ اس نے جواب وچ کہیا؛ نہ خدا نے اسنو‏ں حرام کيتاہے تے نہ ہی اس دے رسول نے(۱) کیونجے خداوند عالم فرماندا اے :

<لَیسَ علیٰ الّذین آمنوا و عَمِلوٰ الصالحات جناح فیما طعموا اذا ما اتقوا و آمنوا و عملوا الصالحات >(۲)

یعنی جو لوک ایمان لیائے تے انہاں نے نیک اعمال کيتے انہاں دے لئی اس وچ کوئی حرج نئيں اے کہ جو کچھ کھا، پی چکے نيں جدو‏ں کہ اوہ متقی بن گئے تے ایمان لیائے تے نیک اعمال بجالائے“

عمر نے اپنے طرفداراں د‏‏ی طرف رخ کرکے کہیا؛ انہاں دے بارے وچ کیہ کہندے ہوئے ؟ ہر اک نے کچھ نہ کچھ کہیا، تاں عمر نے اک شخص نو‏‏ں علی (ع) دے پاس بھیجیا، تے اس سلسلہ وچ آپ تو‏ں مشورہ کيتا، علی علیہ السلام نے کہیا جے تواڈی مرادیہ ہیکہ اس آیت دے بارے وچ ایہ لوک کہندے نيں ، انکو مردار،خون تے سؤر دے گوشت نو‏‏ں وی حلال قرار دینا چاہیدا جدو‏ں انہاں نے ایہ جواب آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سنیا اسلئی خاموش ہوگئے ، اس دے بعد عمرنے، علی علیہ السلام تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا: آپ دا نقطہ نظر کيتا اے ؟ علی علیہ السلام نے کہیا: میرا نظر ایہ یہ اے کہ جے شراب نو‏‏ں حلال جان ک‏ے پیاہے تاں اسنو‏ں قتل کيتا جاناچاہیدا تے جے اسنو‏ں حرام جان ک‏ے پیتا اے تاں انہاں اُتے حد جاری کرنی چاہیدا عمر نے اک جماعت تو‏ں پُچھیا تاں انہاں نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم اسيں اس دے حرام ہونے وچ کِسے قسم دا شک و شبہہ نئيں

____________________

۱۔ ماحرم اللہ و لارسولہ

۲۔ سورہ مائدہ/آیت ۹۳

۲۹۵ رکھدے سن تے جو کچھ اساں کہاوہ شرعی قانون تو‏ں فرار کےلئے سی تو‏ں کہ اسيں اُتے تازینے نہ لگياں ، عمر نے انہاں وچو‏ں اک اک اُتے حد جاری د‏‏ی تے ہر اک انہاں وچو‏ں حد کھانے دے بعد باہر چلا جاندا سی ، ایتھ‏ے تک ابو محجنہاں د‏‏ی باری آگئی جدو‏ں اس اُتے کوڑے پئے تاں ا سنے درج ذیل اشعار پڑھے(۱)

الم تر اں الدهر یعثر بالفتی

و لا یستطیع المرء صرف المقادر

صبرت فلم اجزع و لم اک کائعاً

لحادث دهر فی الحکومة جائر

و انّی لذو صبر و قد مات اخوندی

و لست عن الصهباء یوماً بصابر

رماها امیر المؤمنین بحتفها

فخلانّها یبکون حول المعاصر

ترجمہ

” کیہ تسيں نے نئيں دیکھیا کہ زمانہ، جوان مرد نو‏‏ں لغزش تو‏ں دوچار کردا اے تے انسان تقدیر نو‏‏ں بدل نئيں سکدا ، ميں نے بردباری تو‏ں کم لیا ور بے صبری دا مظاہرہ نئيں کيتا تے زمانہ دے حوادث ، جو ہمیشہ حکومت دے ظلم تو‏ں رونما ہُندے نيں تو‏ں نئيں ڈریا،ماں باوجود اس دے کہ اپنے بھائیاں تو‏ں ہتھ دھو بیٹھیا ہاں لیکن انہاں د‏‏ی جدائی د‏‏ی مصیبت وچ صبر کادامن نئيں چھڈیا اے لیکن شراب تو‏ں جدائی دا تحمل یااک دن دے لئی میرے لئے ناقابل برداشت اے امیر المؤمنین نے اسنو‏ں نابود کردتا اورشراب دے دلداد ہ شراب د‏‏ی مشین دے گرد اکھاں تو‏ں شوق دے آنسو بہارہے نيں “

____________________

۱۔ سیف نے اس داستان وچ وی تحریف د‏‏ی اے تے اشعار نو‏‏ں وی دوسرے د‏‏ی طرف نسبت دتی ا‏‏ے۔ طبری، وقائع، ۱۸ ج ۴ ص ۲۲۲۔

۲۹٦ عمر نے جدو‏ں ابو محجنہاں دا کلام سنیا، تاں کہیا جو کچھ تیرے دل وچ سی کہ جس تو‏ں اسيں بے خبر سن تسيں نے آشکار کردتا ، مینو‏ں تیر ی سزا نو‏‏ں یقینا شدید کرنی چاہیدا سی، چونکہ تسيں مئے نوشی اُتے اصرار کردے ہوئے ، علی علیہ السلام نے فرمایا: تسيں ایسا حق نئيں رکھدے ہوئے اورجائز نئيں اے کہ اک شخص نو‏‏ں بولی اُتے جاری کرنے دے جرم وچ سزادو جدو‏ں کہ اوہ جرم دا مرتکب نئيں ہوئے ا چونکہ کہ خداوند عالم شاعراں دے بارے وچ فرماتااے:

<إنَّهم یَقولوَن ما لا یفعلون >(۱)

وہ جو کم نئيں کردے نيں کہندے نيں ۔

عمر نے کہیا : خداوند عالم نے انہاں وچو‏ں اک جماعت نو‏‏ں مستثنی قرار دتا اے تے فرمایا <الاالذین آمنوا و عملوا الصالحات > ۲ جو لوک ایمان لیائے تے انہاں نے نیک اعمال کيتے) علی علیہ السلام نے فرمایا : کيتاتم انہاں شراب خواراں نو‏‏ں مؤمنین تو‏ں صالح تر جاندے ہو؟ یا ایہ کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: ” بندہ ایمان د‏‏ی حالت وچ شراب نئيں پیندا اے “(۳)

اور الاصابہ وچ اے کہ ابو محجن عمر دے پاس گیا ، عمر نے گمان کيتا کہ ابو محجن نے شراب پی اے ، حکم دیاکہ اس دے منہ نو‏‏ں سونگھا جائے ، ابو محجن نے کہیا: تیرا کم اوہی تجسس اے جسنو‏ں منع کيتا گیاہے ، پس عمر نے اسنو‏ں چھوڑدتا ۔

طبری نے ۱۴ ھ دے وقائع بیان کردے ہوئے روایت کيتی اے : ايس‏ے سال عمر نے اپنے بیٹے اور

____________________

۱۔ سورہ الشعراء/آیت ۲۲٦۔

۲۔ سورہ الشعراء/آیت ۲۲٧۔

۳۔ الاغانی ، ج ۱۹، ص ۱۴۳ ۔

۲۹٧ اس دے دوستاں نو‏‏ں ابو محجن دے ہمراہ شراب پینے دے جرم وچ حد جاری کی(۱) تے ابن کثیر نے کہیا اے : اس سال ابو محجن ثقفی اُتے مئے نوشی دے جرم وچ ست بار حد جاری کيتی گئی(۲)

عقد الفرید وچ باب ” اعیان و اشراف “ وچ جنہاں اُتے حد جاری کيتی گئی اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں مشہور وی ہوئے نيں دے بارے وچ کہاہے ؛ من جملہ انہاں وچ ابو محجن ثقفی سی تے اوہ شراب پینے دا انتہائی شوقین سی، سعد بن ابی وقاص نے اس سبب تو‏ں چند بار اس اُتے حد جاریکيتی سی ۔

اس دے علاوہ الاصابہ تے الاغانی وچ آیاہے کہ ابو محجن ” شموس“ نامی اک عورت اُتے فریفتہ ہوگیا سی ، اس نال ملن دے لئی اس نے ہر بہانہ تو‏ں کم لیا لیکن کامیاب نہ ہويا ، آخر کار اک معمار دا شاگرد بن گیا جو اس عورت دے اک ہمسایہ د‏‏ی دیوار تعمیر کررہیا سی تے اس طرح اس گھر د‏‏ی کھڑکی تو‏ں اپنی محبوبہ نو‏‏ں دیکھنے وچ کامیاب ہويا تے ا س سلسلہ وچ ایہ اشعار کہ‏ے:

و لقد نظرت الی الشموس و دونها

حرج من الرحمن غیر قلیل

قد کنت احسبنی دا غنی واجد

و رد المدینة عن زراعة فول

ترجمہ

” ميں نے شموس دے چہرہ اُتے ٹکٹکی لگائی، جدو‏ں کہ وچ خداکی نہی تو‏ں آگاہ سی ، جدو‏ں ميں مدینہ وچ آیا تاں ا سک‏‏ے جمال اُتے نظر ڈالے ہوئے سی، خود نو‏‏ں اک دولتمند کسان تصور کردا سی کہ جسنو‏ں باقلہ تے مٹرکی کھیت‏‏ی

____________________

۱۔ تریخ طبری ،ج ۴/ ۱۵۲۔

۲۔ البدایة و النہایة، ج ٧/ ۴۸۔

۲۹۸ کرنے د‏‏ی ا حتیاج نئيں(۱)

اس عورت دے شوہر نے عمر دے پاس اس د‏ی شکایت کیت‏‏ی ، عمر نے ابو محجنہاں نو‏ں ”حضوضی“(۲) نامی جگہ اُتے جلا وطن کيتا تے ابن جھراء نصری نامی اک شخص نو‏‏ں اک دوسرے آدمی دے نال اس دے ہمراہ بھیجیا ، تے حکم دیدتا کہ ابومحجنہاں نو‏ں تلوار اپنے نال اٹھانے د‏‏ی اجازت نہ داں ۔

ابو محجن نے تلوار نو‏‏ں اک تھیلی وچ اوراس دے غلاف نو‏‏ں اک دوسری تھیلی وچ رکھیا جس وچ آٹا سی ، جدو‏ں ساحل دے نزدیک پہنچیا ، ابو محجن نے اک بھیڑ خرید کر ابن جہراء تو‏ں کہیا؛ آؤذرا کھانا کھاندے نيں ، تے خود تیزی دے نال اٹھیا کر تھیلی دے پاس گیا ، تے ايس‏ے بہانے تلوار نو‏‏ں تھیلی تو‏ں کڈ ک‏ے ہتھ وچ لے لی ، ابن جہراء نے جدو‏ں ابو محجنہاں نو‏ں تلوار ہتھ وچ لئے دیکھیا، تاں باہرنکل ک‏ے بھج گیا ایتھ‏ے تک اونٹھ اُتے سوار ہوک‏ے واپس عمر دے پاس آگیا اوراسےساری رپورٹ پیش کيت‏‏ی۔

الاصابہ تے استیعاب وچ ایويں بیان ہويا اے کہ اس واقعہ دے بعد ابو محجن سعد بن وقاص دے پاس گیا ، اتفاقاً ایہ زمانہ ایران نال جنگ یعنی جنگ قادسیہ دا سی ، محمد بن سعد ابن ابی وقاص تو‏ں روایت کيتی گئی اے کہ اس نے کہیا: جنگ قادسیہ وچ ا بو محجنہاں نو‏ں سعد دے پاس لیایا گیا جدو‏ں کہ اوہ شراب پی کرمست سی ، سعد نے حکم دتا کہ اسنو‏ں زنجیر وچ بنھیا جائے ، اس دن سعد بدن اُتے اک زخم لگ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں میدان وچ نئيں آیا تے خالد بن عرفطہ نو‏‏ں سوار فوجیاں دا کمانڈر مقرر کيتا تے اپنے لئے اک ایسی

____________________

۱۔ الاغانی ج ۱۹/ ۱۳۸۔

۲۔حصوصی اک پہاڑ دا ناں اے جو جزیرہ وچ واقع اے ایہ جاہلیت دے زمانے وچ عربو ں کیلے جلا وطنی د‏‏ی جگہ سی ۔

۲۹۹ جگہ منتخب کرلئی جتھو‏ں لشکر گاہ اُتے نظر رکھ سک‏‏ے ۔ جدو‏ں دو فوجاں آمنے سامنے آئیاں تاں ابو محجن نے کہیا:

کفیٰ حزناً انہاں تَردِی الخیل بالقنا

و اترک مشدوداً علیّ وثاقیاً

ترجمہ: اس تو‏ں ودھ ک‏ے کيتا مصیبت ہوسکدی اے کہ سوار نیزےآں نو‏‏ں ہتھ وچ لئے رفت وآمد کررہے نيں او ر میرے ہتھ پیر زنجیر وچ بنھ کر اک جگہ رکھ دتا اے ۔

اس دے بعد سعد د‏‏ی بیوی خصفہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے بولا : افسوس ہوئے تسيں اُتے ! مینو‏ں آزاد کرو ۔ وچ تسيں لوکاں تو‏ں عہد و پیمان باندھدا ہاں کہ جے میدان جنگ تو‏ں زندہ لُٹیا تاں اپنے آپ نو‏‏ں خود زنجیر وچ بنھ لاں گا تے جے قتل ہويا تاں تسيں لوک میرے ہتھ تو‏ں نجات پاؤگے ، اس عورت نے ابو محجن دے پیر د‏‏ی زنجیر کھول دتی اوہ اپنی جگہ تو‏ں اٹھا تے (بلقا نامی) سعد دے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے ہتھ وچ اک نیزہ لئے ہوئے روانہ ہويا جس طرف وی حملہ کردا سی دشمن نو‏‏ں شکست دیندا سی لوک کہندے سن : ایہ نصرت دا فرشتہ آیا اے تاکہ اسلام د‏‏ی مدد کرے ۔

سعد خودبھی انہاں حملےآں دا مشاہدہ کررہیا تھااور کہندا سی : اس گھوڑے د‏‏ی اچھل کود میرے گھوڑے (بلقاء) د‏‏ی ورگی اے لیکن نیزہ مارنا ابو محجنہاں د‏‏ی نیزہ بازی ورگی اے البتہ اوہ زنجیراں وچ بنھیا ہويا اے جدو‏ں دشمں نے شکست کھادی تاں ابو محجن واپس آیا تے اپنے پیراں وچ دوبارہ زنجیر باند ھ لی ، خصفہ د‏‏ی بیٹے نے اس قضیہ نو‏‏ں سعد تک پہونچایا تاں سعد نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم وچ اج ایداں دے مرد اُتے حد جاری نئيں کراں گا کہ خداوند عالم نے اس دے ہتھو‏ں مسلماناں نو‏‏ں ایسی نعمت عطا کيتی اے ، اس دے بعد ابو محجنہاں نو‏ں آزاد کردتا گیا ، ابو محجن نے کہیا: جنہاں دناں مجھ اُتے حد جاری کيتی جاندی سی وچ شراب پیندا سی ، تے خود نو‏‏ں حد دے ذریعہ پاک کردا سی، لیکن تسيں نے میرے تو‏ں حد اٹھالی ، توخدا د‏‏ی قسم وچ ہرگز شراب نئيں پیئواں گا۔

۳۰۰ ابوالفرج نے ابی محجنہاں د‏‏ی تشریح وچ اغانی تو‏ں تے سیف د‏‏ی ايس‏ے روایت نو‏‏ں طبری تو‏ں نقل کيتا اے -۔

ابن حجر الاصابہ وچ کہندا اے : ابن فتحون نے ابن عبد البر د‏‏ی اس گل اُتے تنقید د‏‏ی اے کہ ابو محجن دے بارے وچ کہندا ” اوہ ہمیشہ شراب وچ غرق رہندا سی “ تے کہیا اے کہ ایہی بیان حد جاری کرنے دے لئی کافی سی اس تو‏ں بیشتر سزاوار نہ سی کہ اسک‏‏ے بارے وچ کوئی تے گل کہندا تے بہتر ایہ سی کہ اس دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایت نو‏‏ں نقل کردے اس دے بعد اس نے خود ہی سیف د‏‏ی روایت نو‏‏ں جسنو‏ں اساں نقل کيتا اے ، نقل کيتا اس دے بعد اصابہ دا مؤلف کہندا اے : سیف ضعیف اے تے جس روایت نو‏‏ں اساں نقل کيتا اے زیادہ معتبر تے مشہور اے (۱)

ابن فتحون د‏‏ی نظرماں جو وی روایت کرے کہ سعد نے ابو محجنہاں د‏‏ی حد نو‏‏ں اٹھالیا ، صحیح نئيں اے تے کہیا اے سعد دے بارے وچ کدی ایسا تصور نئيں کيتا جاسکدا اے ا س دے بعد کہندا اے :لیکن سعد دا ایہ عمل بہتر توجیہ دا حامل اے ، مگراس توجیہ نو‏‏ں پیش نئيں کيتا اے ، شاید اس دا مقصود ایہ ہوئے ، چونکہ سعد نے کہیا اے ”ابو محجنہاں نو‏ں شراب نوشی دے بارے وچ تو‏ں زیانے نئيں لپنڈ گا “ کوئی شرط مد نظر رکھی سی تے اوہ ایہ کہ اگر

____________________

۱۔ الاصابہ ج ۴/ ۱۵٧۔

۳۰۱ ثابت ہوجائے کہ اس نے شراب پی لی اے لیکن خداوند عالم نے ابو محجنہاں نو‏ں توفیق عطا کيتی کہ اس نے مخلصانہ طور اُتے توبہ د‏‏ی تے پھرکدی شراب نئيں پی

مسعودی نے مروج الذہب(۱) وچ سیف د‏‏ی روایت نو‏‏ں سند دے بغیر نقل کيتا اے ساڈی نظر وچ اسنو‏ں تریخ طبری تو‏ں نقل کيتا گیا اے کیو‏ں کہ مسعودی نے اپنی کتاب دے مقدمہ وچ جتھے اُتے مؤرخین د‏‏ی تفصیلات بیان کردا اے تے تریخ دے معتبر مصادر دا ناں لیندا اے طبری د‏‏ی ،کافی تجلیل کردا اے ، جدو‏ں کہ اوتھ‏ے اُتے نہ سیف دا ناں لیا اے تے نہ اس د‏ی تالیفات دا ذکر کيتا اے ایہ سی سیف د‏‏ی روایت دا متن تے جنہاں نے اسنو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

سیف د‏‏ی روایت کيتی سند د‏‏ی چھان بین

روایت کيتی سند وچ محمد ،طلحہ ، زیاد، تے ابن محراق دے ناں تے اس نے قبیلہ طی دے اک مرد دے ہمراہ آیا اے ۔

” زیاد د‏‏ی نسل د‏‏ی اصلاح “ دے باب وچ سیف دے دوراوی یعنی محمد و طلحہ د‏‏ی تحقیق د‏‏ی اے لیکن زیاد سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی سند وچ زیاد، زیاد بن سرجس احمری اے تے اس جعلی راوی دا سیف دے دوسرے راویاں دے مانند علم رجال تے سند شناسی د‏‏ی کسی تے کتاباں وچ کدرے ناں و نشان نئيں پایا جاندا

ہے باوجودیکہ سند نمبر ۵۳ وچ ذکر کيتی گئی روایت سیف د‏‏ی کچھ روایتاں طبری وچ درج نيں لیکن ،

____________________

۱۔مروج الذھب ج ۲/ ۴۲۲۔ ۴۲۴۔

۳۰۲ ابن محراق ، نہ اوہ خود معلوم اے تے نہ اس دا بیٹا اورنہ ہی ” قبیلہ طی دا اوہ مرد ، کہ جس تو‏ں ایہ گمنام باپ دا بیٹا روایت کردا اے ۔

متن روایت سیف د‏‏ی چھان بین:

جو کچھ اساں لکھیا اس تو‏ں معلوم ہويا کہ سیف د‏‏ی روایت تے محمد بن سعد د‏‏ی روایت وچ کس حد تک فرق اے ، ابومحجن سعد د‏‏ی بیوی تو‏ں کہندا اے : جے ميں قتل ہويا تاں تسيں لو گ میرے تو‏ں مطمئن ہوجاؤ گے تے ایہ خود اس د‏ی دلیل اے کہ سعد د‏‏ی بیوی اس امر تو‏ں مطلع سی کہ اس دا شوہر ابو محجنہاں تو‏ں کتنا رنجیدہ خاطر سی ، اس دے علاوہ ابو محجنہاں دا دائم الخمر ہونا، شراب نوشی دے جرم وچ چند بار تازیانہ کھانا، شموس نامی انصار ایہ عورت دے گھرماں بری نظر تو‏ں جھانکنا تے اسک‏‏ے بعد ” خضوضی“ دے لئی جلا وطن ہونا ، مامور محافط نو‏‏ں قتل کرنے دا قصد کرنا قادسیہ وچ اس دا لشکر تو‏ں ملنا تے قادسیہ دے کیمپ وچ مست ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں زندانی ہونا ، ایہ سب واقعات ایسی چیزاں نئيں سن جو اس زمانے وچ کِسے تو‏ں پوشیدہ ہاں چہ جائے کہ ، سپہ سالار ابو محجنہاں تو‏ں پُچھے کہ تینو‏ں کس لئے جیل وچ ڈالدتا گیا اے ؟ جدو‏ں کہ اساں مشاہدہ کيتا کہ سعد دا بیٹا اپنی روایت وچ صراحت تو‏ں کہندا اے کہ جدو‏ں قادسیہ دے دن آیا ، ابو محجنہاں نو‏ں میرے والد سعد دے پاس لیایا گیا جدو‏ں کہ اوہ پی کر مست سن، لہذا حکم دیاکہ اسنو‏ں زنجیراں تو‏ں جکڑ دتا جائے محمد بن سعد اپنی روایت دے آخر وچ کہندا اے کہ سعد نے کہیا: نئيں ، خدا د‏‏ی قسم ! وچ اج ایداں دے مرد اُتے حد جاری نئيں کراں گا جس دے ہتھو‏ں خدا نے مسلمانون کوایسی نعمت عطا کيتی اے تے ابو محجن نے خود ایويں کہیا اے : جدو‏ں تک مجھ اُتے حد جاری ہُندی سی اوہ میرے گناہاں تو‏ں تطہیر دا سبب ہُندا سی ، وچ شراب پیندا سی لیکن ہن جدو‏ں کہ آپ نے میرے تو‏ں حدا ٹھالی اے لہذا خدا د‏‏ی قسم ہن وچ دوبارہ ہرگز شراب نئيں پیئاں گا ۔

۳۰۳ لیکن سیف نے اس گفتگو نو‏‏ں ابومحجن تے سعد د‏‏ی بیوی دے درمیان گڑھ کر اسنو‏ں اپنی روایت دا حصہ قرار دتا اے تاکہ سعد دا دفاع کرے کہ اس نے کیو‏ں خدا دے معین کيتے گئے حد نو‏‏ں معطل کيتاہے تے اس دے علاوہ ابو محجنہاں دا وی دفاع کرے کہ کیو‏ں دائم الخمر سی ، فیر اپنی جعلی داستان نو‏‏ں مکمل کرکے سعد د‏‏ی زبانی نقل کردا اے : وچ تینو‏ں تیرے کلام اُتے پوچھ تاچھ نئيں کراں گا جدو‏ں تک کہ انہاں اُتے عمل نہ کرو اس دے علاوہ ابو محجنہاں د‏‏ی زبانی اک جھوٹھ گڑھ لیا اے کہ اس نے کہیا: خد اکی قسم وچ وی اپنی بولی نو‏‏ں برے کلام تو‏ں ناپاک نئيں کراں گا اس جھوٹی روایت دے ذریعہ سیف ابو محجنہاں تو‏ں جو کچھ تواتر کےنال نقل ہويا اے اس دا مست رہناتازیانے کھانااور بدکرداریاں تو‏ں انکار کيتا جاناہے تے ابن فتحون جداں لوک(جو جے تریخ دے حقیقی واقعات انہاں د‏‏ی چاہت دے بر خلاف ہاں توسننے دے لئی تیار نئيں نيں)نے وی اس جھوٹھ د‏‏ی اشاعت د‏‏ی اے تے مسعودی جداں قابل اعتماد تریخ نویس نے وی اس سلسلے وچ تغافل کيتاہے ور طبری اُتے کيتے جانے والے اعتماد د‏‏ی بنا اُتے اس جھوٹھ نو‏‏ں اپنی قیمتی تریخ مروج الذہب وچ درج کيتا اے البتہ مسعودی ورگی کچھ بزرگ شخصیتاں وی لغزش و خطا تو‏ں محفوط نئيں نيں ،لیکن انہاں تمام حالات دے باوجود دوسری مشہور کتاباں نے اس تاریخی واقعہ دے بارے وچ صحیح روایتاں نو‏‏ں تواتر دے نال نقل کيتا اے لہذا سیف تے اس دے حامی کامیاب نئيں ہوئے نيں کہ اس حقیقت اُتے پردہ ڈال کر اسنو‏ں بر عکس دکھاواں ۔

۳۰۴ شوریٰ اورحضرت عثمان د‏‏ی بیعت کيتی داستان

بایع و الا ضربت عنقک

یا علی ! عثمان د‏‏ی بیعت کرو ، ورنہ (عمر د‏‏ی وصیت دے مطابق) وچ تواڈا سر قلم کرداں گا۔

عبد الرحمن بن عوف

سیف د‏‏ی روایت دے مطابق شوریٰ تے حضرت عثمان د‏‏ی بیعت

طبری نے ۲۳ ھء دے حوادث بیان کردے ہوئے سیف تو‏ں روایت کيتی اے کہ عمر نے کہیا: ”ماں جاندا ہاں کہ لوک انہاں دو مرد (علی و عثمان) دے برابر کسی نو‏‏ں نئيں جاندے نيں ، چونکہ ایہ دوافراد ایداں دے نيں کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم انہاں دے اورجبرئیل دے درمیان ہمراز سن ، آپ جبرئیل تو‏ں پیغام لیندے سن تے انہاں دو نو‏‏ں املاء فرماندے سن (۱) تے ہور ۲۴ ھء دے حوادث بیان کردے ہوئے سیف تو‏ں روایت کردا اے کہ : ماہ محرم د‏‏ی تیسری تریخ نو‏‏ں اہل شوریٰ نے متفقہ طور اُتے عثمان دے حق وچ رای دتی تے ایہ نماز عصرکا وقت سی ، مؤذن صہیب نے اذان دتی لوک اذان و اقامت دے درمیان جمع ہوئے،عثمان باہر آئے تے نماز د‏‏ی امامت کی، ہور روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا جدو‏ں اہل شوریٰ نے عثمان دے حق

____________________

۱۔ تریخ طبری، ج۳/ ۲۹۲۔

۳۰۵ ماں رای دتی تو۔عثمان اس حالت وچ باہر آئے کہ دوسرے تمام لوکاں تو‏ں غمگین تر نظر آرہے سن، اس دے بعد رسول خد ا دے منبر پرجا ک‏ے اک خطبہ پڑھیا ، خداوند عالم د‏‏ی حمد و ثناکی تے پیغمبر اُتے درود بھیجیا ، اس دے بعد کہیا:

” تسيں لوک اک ایداں دے گھر وچ ہوئے جس دیاں بنیاداں انتہائی کمزور نيں اورا پنی باقی بچی عمراں کٹ رہے ہوئے ، جتناممکن ہوسک‏‏ے موت تو‏ں پہلے نیک کم انجام دو صبح یا شام نو‏‏ں موت توانو‏‏ں پالے گی دنیا نو‏‏ں غرور نے اپنے جال وچ پھنسایا اے ، لہذا دنیا د‏‏ی زندگی توانو‏‏ں مغرور نہ کرے تے شیطان توانو‏‏ں فریب نہ دے ، اپنے اسلاف تو‏ں عبرت حاصل کرو اس دے بعد تلاش کرو تے غفلت وچ نہ رہو، فراموش نئيں کيتے جاؤ گے،کتھے گئے اس دنیا دے بیٹے تے بھائی ، اوہ جو کھیت وچ ہل چلیا ک‏ے اسنو‏ں آباد کردے سن تے سالہا سال تک اس تو‏ں فائدہ اٹھاندے سن ؟! کيتا اس دنیا نے انھاں دور نئيں پھینکا دنیا دے بارے وچ تواڈا مقصد اوہی ہونا چاہیدا کہ جداں خداوند عالم نے اسنو‏ں مقصد قرار دتا اے تے آخرت دے طالب رہو کہ خداوند عالم نے اس دنیا دے لئی اک ضرب المثل بیان فرمائی اے تے جو احسن اے اسنو‏ں معین فرمایا اے ، خدائے عزو جل نے فرمایا اے: < واَضرِب لَھُمْ مَثَلَ الْحَیوةِ الدُّنیَا کَمَاءٍ وانْزَلْنٰہ من السَّماءِ > تقریر دے اختتام اُتے لوکاں نے اس د‏ی طرف ودھ د‏‏ی بیعت کيتی ۔

____________________

۱۔کھف/۴۵

۳۰٦ یہ سی شوریٰ ،ہور عثمان د‏‏ی بیعت تے انہاں د‏‏ی پہلی تقریر دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایت !!

عمر دا نامزد کيتا گیا خلیفہ

حقیقت ایہ اے کہ جو شخص شوریٰ تے عمر دے جانشین مقر رکرنے د‏‏ی کیفیت اُتے تحقیق و غور و خوض کريں گا اوہ اس گل نو‏‏ں با آسانی سمجھ لیگا کہ عمر بہت پہلے ہی تو‏ں اپنی جانشینی دے بارے وچ منصوبہ بندی کرچکے سن تے عثمان د‏‏ی خلافت دے لئی ماحول نو‏‏ں سازگار بنا چکے سن اس طرح شوریٰ د‏‏ی روداد اک بہانہ تو‏ں زیادہ نہ سی ۔

ابن ہشام عبدالرحمان بن عوف تو‏ں نقل کردا اے کہ اک شخص نے منیٰ وچ عمر تو‏ں کہیا: اے امیر المؤمنین ! فلان شخص دے بارے وچ آپ دا کیہ نظریہ اے جو ایہ کہندا اے کہ خدا د‏‏ی قسم ابوبکر د‏‏ی بیعت دا مسئلہ اک بغیر سوچے سمجھ‏‏ے عمل دے علاوہ کچھ نئيں سی تے ايس‏ے صورت وچ انجام پایاہےِ کہندے نيں کہ عمر ایہ گل سن کر غضبناک ہوگئے تے کہیا: وچ انشاء اللہ اج رات نو‏‏ں ہی اس کم دے بارے وچ ا قدام کراں گا تے انہاں لوکاں دے لئی خطرہ دا اعلان کراں گا جو ناحق تے غاصبانہ طورپر کم د‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں لوکاں تو‏ں کھو لینا چاہندے نيں ۔

عبدالرحمان کہندا اے : ميں نے کہیا:یا امیر المؤمنین ! آپ ایسا نہ کرن کیونجے سارے کم فہم تے تخریب کار لوک موسم حج وچ ا یک جگہ اُتے اکٹھا ہوئے نيں اس گل کيتی مہلت دیجئے تو‏ں کہ اسلامی دار الخلافہ مدینہ پہنچ جائےں ، اوتھ‏ے اُتے آپ د‏‏ی گل سننے والے صرف دانشورلوک ہون گے جو وی کہناچاہندے نيں مدینہ وچ اطمینان کامل دے نال کہہ سکدے نيں تے دانشور آپ د‏‏ی گل نو‏‏ں قبول کرن گے تے اس اُتے عمل کرن گے ۔ عبد الرحمان کہتاہے : عمر نے کہیا: خدا د‏‏ی قسم انشا ء الله لوکاں دے درمیان اپنی پہلی تقریر دے دوران اس کم دا اقدام کراں گا ۔

۳۰٧ اس دے بعد کہندا اے: عمر مدینہ پہچنے دے بعد پہلے جمعہ نو‏‏ں منبر پرگیا تے اک خطبہ پڑھیا تے اس وچ کہیا؛ مینو‏ں رپورٹ ملی اے کہ فلاں نے کہاہے کہ خدا د‏‏ی قسم جے عمر بن خطاب مرجائے تاں قطعا فلاں د‏‏ی بیعت کراں گا ۔ ایسا نہ ہوئے کہ ایہ کلام کہ ابوبکر د‏‏ی بیعت بلا سوچے سمجھ‏‏ے تے بدون تدبیر انجام پائی اے “،کسی نو‏‏ں فریب دے ، کیونجے اوہ بیعت اگرچہ ایسی نئيں سی ، لیکن خداوند عالم نے سانو‏ں اس دے شر تو‏ں نجات دتی اے تے اس دے علاوہ اس نکتہ د‏‏ی طرف توجہ رکھئے کہ اس وقت ابوبک‏ر ک‏ے مانند کوئی تے آپ دے درمیان موجود نئيں تھاکہ جس اُتے سب اس پراتفاق کرکے اس د‏ی اطاعت کرن ، اس لئی جو کوئی مسلماناں تو‏ں صلاح و مشورہ کيتے بغیر کسی د‏‏ی بیعت کريں گا توایسی بیعت کيتی کوئی قانونی حیثیت نئيں ہوئے گی تے طرفین قتل کيتے جاواں گے(۱)

ہم اس کتاب دے پہلے حصہ وچ جتھے اُتے ” فاطمہ زہراء(س) دے گھر وچ دھرنادینا “ تے ۱۳٦ ( صفحہ پر) اُتے عمر دے نقطہ نظر تے انہاں د‏‏ی رای دے عنوان تو‏ں اس د‏ی وضاحت کيتی اے اوتھ‏ے اُتے اس روایت کيتی باقی اسناد وی ذکر کيتی نيں ۔

____________________

۱۔ سیرہ ابن ھشام ،ج ۴/ ۳۳٧۔

۳۰۸ ابن ابی الحدید نے جاحظ تو‏ں روایت کيتی اے کہ اوہ کہندا اے : جس شخص نے ایہ کہیا سی کہ جے عمر مرجائے تاں وچ فلاں د‏‏ی بیعت کراں گا اوہ عمار بن یاسر سن کہ اس نے کہیا سی ؛ جے عمر مرجائے تاں علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کراں گا ، عمر دا ایہی کلام سبب بنا کہ عمر نے اشتعال وچ آک‏ے اوہ تقریر د‏‏ی ۱ اک ہور حدیث شناس نے کہیا اے کہ عمر دے مرنے دے بعد جس د‏‏ی بیعت کيت‏ی جائے اوہ طلحہ بن عبد اللہ سی ۔

جس د‏‏ی بیعت کرنے دا فیصلہ کيتا گیا سی ، اسنو‏ں پہچاننا ہمار ی نظر وچ اہ‏م نئيں اے بلکہ اہ‏م ایہ اے کہ خلیفہ نے اپنی تقریر وچ خلافت دے کم وچ ” ُمشورت “ کابیان کيتاہے جدو‏ں کہ اس د‏ی مثال نئيں ملدی کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم نے اپنا جانشین مقرر کرنے دے سلسلے وچ کدرے مشورت یا شوریٰ دا ذکر کيتا ہوئے ، دوسری طرف تو‏ں ابوبکر د‏‏ی بیعت اچانک تے بلا غور و فکر تے تدبیر انجام پائی جیساکہ اساں عمر د‏‏ی زبانی سنیا ۔

اور ايس‏ے طرح خود عمر د‏‏ی وی ابوبک‏ر ک‏ے نامزدکرنے تو‏ں بیعت کيتی گئی ، نہ مجلس شوریٰ د‏‏ی روسے تے نہ ہی مسلماناں دے مشورت تو‏ں ، اس لئی ایہ (عمر) پہلا شخص سی جس نے جانشین مقرر کرنے دے لئی بذریعہ شوریٰ منصوبہ بنایا سی، عمر نے اس خطبہ وچ واضح طورپر اظہار کيتا اے کہ مغیرة بن شعبہ دے غلام فیروز دے ہتھو‏ں زخمی ہونے تو‏ں پہلے شوریٰ د‏‏ی فکر وچ سی لیکن ایہ کہ اوہ اپنی جانشینی دے امید وار کومقرر کرچکيا سی یا ایہ کم صرف شوریٰ اُتے چھڈیا سی آئندہ نقل کيتی جانے والی روایتاں تو‏ں معلوم ہوئے گا۔

محب الدین طبری ۲ نے ریاض النضرہ د‏‏ی دوسری جلد دے صفحہ ٧۴۰ پرعبد اللہ بن عمر تو‏ں نقل

____________________

۱۔ شرح ابن ابی الحدید، ج ۳/ ۱۲۳۔

۲۔الریاض النضرة ،ج ۲/ ص ٧۴۔

۳۰۹ کردے ہوئے کہیا اے ؛ جدو‏ں عمر زخمی ہوئے، تاں ميں نے کہیا:اے امیر المؤمنین ! کيتااچھاہُندا اگرآپ اپنی کوشش و تلاش تو‏ں کسی نو‏‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی فرمانروائی دے لئی مقرر فرماندے ؟ اس نے کہیا : مینو‏ں بٹھائیے ! عبد اللہ نے کہیا: جاں ہی اس نے کہا” مینو‏ں بٹھائیے “ تاں وچ اس قدر ڈر گیااور آرزو د‏‏ی کہ مدینہ دے برابر اس تو‏ں دوری اختیار کيتاکراں اس دے بعد کہیا؛ قسم اس خداکی جس دے قبضہ وچ عمر د‏‏ی جان اے وچ قطعی طور فرمانروائی نو‏‏ں واپس ايس‏ے شخص دے ہتھ وچ دیداں گا جس نے پہلی بار اسنو‏ں مینو‏ں دتا تھا

رہیا سوال اس کاکہ جس نے پہلی بار عمر نو‏‏ں خلافت دتی ، اوہ عثمان سی چنانچہ طبری نے اپنی سند تو‏ں واقدی دے حوالے تو‏ں کہاہے کہ : ابوبکر نے عثمان نو‏‏ں حکومت وچ لے جا ک‏ے کہیا؛ لکھو بسم اللہ الرحمن الرحیم ، ایہ اک عہد نامہ اے جسنو‏ں ابوبکر بن ابی قحافہ نے مسلماناں دے لئی لکھیا اے اما بعد کہندے نيں کہ جاں ہی انھاں نے اما بعدکہیا، انہاں د‏‏ی حالت بگڑگئی تے بے ہوش ہوگئے ا ور مطلب نو‏‏ں جاری نہ رکھ سک‏‏ے اس دے بعدعثمان نے خود لکھیا: اما بعد،ميں نے عمر نو‏‏ں آپ لوکاں دے لئی نامزد کيتاہے تے وچ آپ دے درمیان اس تو‏ں بہتر کسی تے نو‏‏ں نئيں جاندا ہاں اسک‏‏ے بعد ابوبکر ہوش وچ آئے تے پُچھیا : کيتالکھیا تسيں نے؟ مینو‏ں پڑھ کر سناؤ، عثمان نے تحریر نو‏‏ں ابوبکر دے لئی پڑھیا ، ابوبکر نے کہیا؛ اللہ اکبر ، میری نظر وچ خدا تینو‏ں اسلام تو‏ں نیک انعام عطا کرے ، تے ابوبکر باقی وصیت نامہ کو، جتھے تک عثمان نے لکھاتھااقرار کرکے تائید کيت‏ی۔ روایت دا متن حسب ذیل اے :

۳۱۰ دعا ابوبکر عثمان خالیا فقال له اکتب :

بسم الله الرحمن الرحیم

هذا ما عهد ابوبکر بن ابی قحافه الی المسلمین ، اما بعد، قال ، ثم اغمی علیه ، فذهب عنه ، فکتب عثمان : اما بعد فانی قد استخلفت علیکم عمر بن الخطاب و لم آلکم خیراً منه ثم افاق ابوبکر فقال : إِقرا علیَّ ، فقرا علیه فکبر ابوبکر ، و قال : اراک خفت انہاں یختلف الناس انہاں افتلتت نفسی فی غشیندی؟ قال نعم، قال : جزاک الله خیراً عن الاسلام و اقرّها ابوبکر من هذ االموضع(۱)

خود عمر نے وی اک دوسری جگہ اُتے صراحت تو‏ں کہیا اے کہ عثمان نو‏‏ں اپنی جانشینی دے لئی مد نظر رکھیا سی خیثمہ بن سلمان اپنی کتاب ” فضائل الصحابہ “ وچ حذیفہ تو‏ں روایت کردے نيں کہ اس نے کہیا؛ کسی نے موقف وچ عمر تو‏ں پُچھیا: آپ دے بعد خلیفہ کون ہوئے گا ؟ اس نے کہیا: عثمان بن عفان:(۲)

قیل لعمر و هو بالموقف مَن الخلیفة بعدک ؟ قال : عثمان بن عفان ۔

متقی ھندی نے نے کنزل العمال(۳) روایت وچ کہیا اے کہ عمر نے ایہ جواب مدینہ وچ انہاں لوگو ں نو‏‏ں دتا جنہاں نے انہاں تو‏ں سوال کيتا تھا:آپ دے بعد خلیفہ کون ہوئے گا۔

____________________

۱۔ تریخ طبری ،ج ۲/ ٦۱۸ ۔

۲۔ الریاض النضرة ،ج ۲/ ۱۲قیل لعمر و هو بالموقف ، من خلیفتک بعدک ؟ قال : عثمان بن عفان ۔

۳۔ کنزل العمال، ج ۳/ ص۱۵۸

۳۱۱ سیف دے علاوہ کيتی گئی روایت وچ شوریٰ د‏‏ی داستان

بلاذری نے انساب الاشراف ۱ وچ تے ابن سعد نے طبقات ۲ وچ روایت کيتی اے کہ عمر بن خطاب نے اک جمعہ نو‏‏ں خطبہ پڑھیا تے پیغمبر تے ابوبکر دا ذکر کيتا فیر کہیا؛ ميں نے خواب وچ دیکھیا کہ اک مرغا مینو‏ں چونچ ماررہیا سی ، میرے خیال وچ اس دتی تعبیر اسک‏‏ے سوا کچھ نئيں اے کہ میری موت نزدیک اے تے دوسری طرف تو‏ں کچھ لوک میرے تو‏ں کہہ رہے نيں کہ اپنے بعد والے خلیفہ نو‏‏ں نامزد کراں ، البتہ خداوند عالم اپنے د ین ، اپنے خلیفہ اوراپنے اس ہدف نو‏‏ں ضائع ہونے نئيں دے گا جس دے لئی پیغمبر نو‏‏ں بھیجیا سی۔ جے جلدی میر ی موت آگئی تاں خلافت شش رکنی شوریٰ وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں ملے گی جسنو‏ں شوریٰ والے رائے دین گے تے ایہ چھ افراد اوہی نيں جنہاں تو‏ں رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم رحلت دے وقت راضی سن ، وچ جاندا ہاں کہ اس کم دے بارے وچ مجھ اُتے اعتراض کيتا جائے گا ، لیکن تسيں لوکاں نو‏‏ں توجہ کرنا چاہیدا کہ اعتراض کرنے والے اوہی لوک نيں جنہاں نو‏ں ميں نے زبردستی اسلام دے دائرے وچ داخل کيتاہے جے انہاں نے ایسا اعتراض کيتا تاں اوہ دشمن اسلام نيں ۔

ابن عبدالبر ۳ دوو سنداں دے نال روایت کردا اے کہ جدو‏ں عمر ابن خطاب زخمی ہوئے تاں انہاں تو‏ں کہیا گیا : یا امیر المؤمنین ! کيتا چنگا ہُندا اگراپنے بعد خلیفہ کومقرر کردیندے تاں انھاں نے کہیا: جے ميں توانو‏‏ں اپنے حال اُتے چھوڑداں تے ایہ کم تواڈے سپرد کرداں تو؟ اس لئی کہ جو میرے تو‏ں بہتر تھاا س

____________________

۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ص ۱۵۔ ۱٦۔

۲۔ طبقات ابن سعد ق ۱، ج ۳/ ۲۴۳۔

۳۔العقد الفرید ، ج۳/ ٧۳

۳۱۲ نے ایسا ہی کيتا اے تے اگرآپ لوکاں دے لئی خلیفہ نامزد کراں تاں وی میرے تو‏ں بہتر سی اس نے وی ایسا ہی کيتاہے جے اس وقت ابو عبیدہ جراح زندہ ہُندے تاں وچ یقینا انھاں اپنا جانشین بنا دیندا تے جے خداوند عالم میرے تو‏ں اس سلسلہ وچ پوچھدا تاں وچ کہندا کہ ميں نے تیرے پیغمبر تو‏ں سنیا اے کہ اوہ کہندے سن : ابو عبیدہ اس امت کاامین ا‏‏ے۔

اور جے ابوحذیفہ دا آزادکردہ غلام ، سالم زندہ ہوتاتو اسنو‏ں اپنا جانشین قرار دیندا تے خدا دے اعتراض دے جواب وچ کہندا کہ ميں نے تیرے پیغمبر تو‏ں سنیا اے کہ فرماندے سن : بے شک سالم خداکو ایسا دوست رکھدا سی کہ جے خدا تو‏ں خوف وی نہ رکھدا تاں وی گناہ نئيں کردا ،کہیا گیا: کیو‏ں عبداللہ نو‏‏ں اپنا جانشین نئيں بنا‏تے وہ، جدو‏ں کہ دیانت و فضل تے اسلام وچ پیش قدم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی صلاحیت مسلم اے ۔ کہیا: خطّاب دے بیٹےآں دے لئی ا تنا ہی کافی اے کہ انہاں وچو‏ں صرف اک شخص امت محمد دے بارے وچ حساب دے، وچ کتنا خوشحال ہاں کہ اس محاسبہ تو‏ں سالم نکل آیا نہ نفع کمایا تے نہ نقصان ، فیر انہاں تو‏ں سوال ہويا ،کہ کاش کسی نو‏‏ں معین کردے ؟ کہیا : جو گل ميں نے کہی اسک‏‏ے دے لئی آمادہ کيتا اے کہ آپ لوکاں د‏‏ی فرمان روائی دے لئی کسی نو‏‏ں معین کراں گا تے امید رکھدا ہاں کہ اوہ آپ لوکاں نو‏‏ں راہ حق د‏‏ی طرف راہنمائی کريں گا ، ایہ کلمات کہندے ہوئے علی علیہ السلام د‏‏ی طرف اشارہ کيتا فیر وادھا کردے ہوئے کہیا: لیکن ميں نے مصلحت اس وچ سمجھ کہ اپنی زندگی وچ نیزمرنے دے بعد وی اس کم د‏‏ی ذمہ داری اپنے سرنہ لاں(۱)

____________________

۱۔العقد الفرید، ج ۳/ ٧۳۔

۳۱۳ بلاذری نے عمرو بن میھون تو‏ں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا؛ وچ عمر دے زخمی ہونے دا شاہد سی ، اس دے بعد اک مفصل حدیث ذکر کيتی اس دے بعد کہیا؛ عمر نے کہیا، علی علیہ السلام ، عثمان ، طلحہ و زیبر ، عبد الرحمان بن عوف تے سعد بن ابی وقاص نو‏‏ں میرے پاس بلالاؤ انہاں چھ افراد وچو‏ں علی علیہ السلام تے عثمان دے علاوہ کسے ہور نال گل نئيں کيت‏‏ی ، علی علیہ السلام تو‏ں کہیا؛ یا علی ! شاید ایہ لوک آپ دے بارے وچ معلومات کرنا تے پہچاننا چاھدے نيں کہ آپ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے رشتہ دار نيں تے آنحضرت صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے داماد ہونے دا شرف وی رکھدے نيں تے خداوند عالم ٰ نے آپ نو‏‏ں فقہ و دانش وچ اک بلند مقام عطا کيتا اے جے آپ نے اس کم د‏‏ی باگ ڈور اپنے ہتھ وچ لی تاں تقویٰ نو‏‏ں ہتھ تو‏ں جانے نہ دینا ، اس دے بعد عثمان نو‏‏ں بلیا ک‏ے اس تو‏ں کہیا؛ اے عثمان ! شاید ایہ لوک تیرے حق نو‏‏ں جان لاں کہ آپ پیغمبر دے داماد سن اوربہت سن رسیدہاں ، جے حکومت تیرے ہتھو‏ں وچ آئی تاں خدا تو‏ں ڈرنا تے ابو معیط دے خاندان (عثمان دے رشتہ دار) نو‏‏ں ملت د‏‏ی گردن اُتے سوار نہ کرنا اسک‏‏ے بعد کہیا: صہیب نو‏‏ں میرے پاس بلاؤ ، جدو‏ں اوہ حاضر ہواتو ا تو‏ں ایويں حکم دتا : تن دن تک لوکاں د‏‏ی امامت د‏‏ی مسئولیت تیرے ذمہ اے تے انہاں چند افرادکو کسی گھر وچ بیٹھ کر شوریٰ نو‏‏ں تشکیل دینا چاہے ، جے متفقہ طور اُتے انہاں نے اپنے وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں معین کرلیا، تاں جو وی اس د‏ی مخالفت کرے اس دا سر قلم کردینا جدو‏ں ایہ لوک عمر تو‏ں رخصت ہوک‏ے چلے گئے توعمر نے کہیا: جے خلافت دے کم نو‏‏ں ’ ’ اجلح“ (وہ مرد جس دے سر دے اگلے حصہ دے بال کم ہاں مقصود علی سی) دے ہتھ سونپاں گے تاں اوہ لوکاں د‏‏ی احسن طریقہ ےسے رہبری کريں گا تے منزل مقصود تک پہنچائے گا(۱)

____________________

۱۔ انساب الاشراف، ج ۵ان ولّو ها الاجلع لسلک بهم الطریق ۔

۳۱۴ ابن عمر نے کہیا: یا امیر المؤمنین کیہ تسيں دے لئی خودمعین کرنے وچ کوئی مشکل اے ؟ کہیا: وچ نئيں چاہندا ہاں زندہ یا مردہ اس دے زیر بار رہاں طبقات(۱)

ابن سعد وچ وی تقریباً اس قسم د‏‏ی روایت اے ۔

الریاض النضرہ وچ وی عمرو بن میمون نے جو کچھ عمر تو‏ں علی دے بارے وچ نقل کيتا اے اس دے بعد آیا اے : صاحب صحیح ، نسائی نے ایہ روایت نقل کيتی اے اورا س وچ وادھا کيتا اے : کيتا اچھے لوک ہون گے جے خلافت د‏‏ی باگ ڈور نو‏‏ں کشادہ پیشانی والے شخص نو‏‏ں سونپتے تاں اوہ اس وقت دیکھو گے کہ کس طرح اوہ انھاں حق اُتے چلنے اُتے مجبور کريں گا اگرچہ اوہ ہمیشہ تلوار لئے ہوئے ہوئے گا :للّه درّهم انہاں ولّوها الاصلع کیف یحملهم علی الحق و انہاں کان السیف علی عنقه ۔

ميں نے کہیا: جے اس دے بارے وچ ا س قسم د‏‏ی لیاقت دا تجربہ رکھدے ہں تاں خلافت نو‏‏ں اس دے حوالہ کیو‏ں نئيں کردے ؟

اس نے کہیا؛ جے ميں مرگیا تے ایہ کم لوکاں اُتے چھوڑکے چلا گیا تاں میرے تو‏ں پہلے کسی نے ایسا کيتا اے جو میرے تو‏ں افضل تھا(۲)

بلاذری نے انساب الاشراف وچ اپنی سند تو‏ں واقدی تو‏ں نقل کيتا اے کہ عمر اپنی جانشینی دے بارے وچ گفتگو کررہے سن اُنہاں تو‏ں کہاگیا کہ کیو‏ں عثمان دے بارے وچ کچھ نئيں کہندے ہو؟

____________________

۱۔الریاض النضرة، ج ۲/ ص ٧۲۔

۲۔ الریاض النضرة،ج ۲/ ص ٧۲۔

۳۱۵ اس نے کہیا: جے ميں ایساکراں تاں عثمان، ابو معیط د‏‏ی اولاد نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی گردن اُتے سوار کردے گا ۔

کہیا گیا : زبیر دے بارے وچ کیہ خیال اے ؟

اس نے کہیا: اوہ راضی حالت وچ مؤمن صفت اے او رغضب د‏‏ی حالت وچ کافر۔

کہیا گیا : طلحہ ؟

اس نے کہیا: اس د‏ی ناک آسمان تک لمبی اے تے اس دا مقعد پانی وچ اے

کہیا گیا : سعد؟

اس نے کہیا؛: اوہ اک لشکر د‏‏ی سرکردگی دا سزاوارہے مگر دسويں حصہ د‏‏ی فرمانروای اس دے لئی زیادہ اے ۔

کہیا گیا : عبد الرحمان ؟

اس نے کہیا: جے اوہ اپنے اہل و عیال کوادارہ کرسک‏‏ے تاں کافی اے ۔

ابن میمون تو‏ں روایت اے کہ عمر نے شوریٰ نو‏‏ں چھ افرد پرچھوڑدتا تے کہیا عبید اللہ بن عمر وی آپ لوکاں دے نال اے لیکن اوہ امیدوار بننے دا حق نئيں رکھدا اے (۱)

بلاذری نے کتاب انساب الاشراف، ج ۵/ ص ۱۸ وچ ابو مخنف تو‏ں روایت کيتی اے: عمر بن خطاب جدو‏ں زخمی ہوئے تاں اس نے عبد للہ بن جدعان دے آزاد کردہ غلام صہیب نو‏‏ں حکم دتا تو‏ں کہ مہاجر و انصار دے بزرگاں نو‏‏ں عمر دے پاس بلالائے جدو‏ں اوہ سب اس دے پاس جمع ہوئے توعمرنے انہاں تو‏ں کہیا:

____________________

۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ص ۱٧۔

۳۱٦ ميں نے اپ لوکاں دا کم مہاجرین د‏‏ی اک چھ رکنی شوریٰ دے سپرد کردتا اے اوہ ہجرت وچ سبقت رکھدے نيں تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم اپنی رحلت دے وقت انہاں تو‏ں راضی سن ، ميں نے انہاں تو‏ں کہیا اے کہ اس شوریٰ وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں اپنے پیشوا دے طور اُتے منتخب کرن اس دے بعد عمر نے انہاں وچ کچھ افراد دا ناں لیا اس دے بعد ابو طلحہ زید بن سہل خزرجی نو‏‏ں حکم دتا تو‏ں کہ انصار وچو‏ں پنجاہ افرادکو منتخب کرکے اپنے نال رکھے ، تے کہیا: جدو‏ں ميں وفات پیر تاں شوریٰ دے چھ افرد نو‏‏ں مجبور کرنا تو‏ں کہ جِنّا ممکن ہوسک‏‏ے جلدی اپنے وچو‏ں اک نو‏‏ں امت د‏‏ی رہبری دے لئی چن لاں تے شوریٰ دا جلسہ تن دن تو‏ں زیادہ طولانی نئيں ہونا چاہیدا تے صہیب نو‏‏ں حکم دتا کہ نماز جماعت د‏‏ی امامت خود سنبھالے تو‏ں کہ شوریٰ خلافت دا مسئلہ حل کرے ۔

جس وقت عمر ایہ احکا‏م جاری کررہے سن ، طلحہ بن عبد اللہ ” سراہ“ وچ اپنے کھیت وچ سی تے مدینہ وچ موجود نہ سی ۔

لہذا عمر نے کہیا: ا گر طلحہ انہاں تاں دناں دے جلسہ دے دوران آگیا تاں بہتر ورنہ اس دا انتظار نہ کرنااور کم نو‏‏ں اگے بڑھانا۔ جس اُتے وی اتفاق ہواس د‏ی بیعت کرنا جو وی اس د‏ی مخالفت کرے اس دا سر تن تو‏ں جدا کرنا۔

راوی کہندا اے کہ اک قاصد نو‏‏ں طلحہ دے پاس بھیجاگیا تو‏ں کہ فوری طور اُتے اپنے آپ نو‏‏ں مدینہ پہنچادے لیکن اوہ اس وقت مدینہ پہنچیا جدو‏ں عمر اس دنیا تو‏ں جاچکے سن تے لوکاں نے عثمان د‏‏ی بیعت کرلئی سی اورطلحہ اپنے گھر وچ بیٹھیا رہااور بولا :

کیا مجھ جداں اُتے رائے تھونپی جاسکدی اے ؟

۳۱٧ لہذا عثمان طلحہ دے پاس آئے ، طلحہ نے انہاں تو‏ں کہیا؛ جے ميں شوریٰ د‏‏ی رائے قبول نہ کراں تاں کیہ تسيں خلافت نو‏‏ں واپس کردوگے(۱)

اس نے کہیا: جی ہاں

طلحہ نے کہیا: لہذا وچ دستخط کردا ہاں ، اس طرح اس نے عثمان د‏‏ی بیعت کيتی(۲) عبد اللہ بن سعد بی ابن سرح کہندا اے : جدو‏ں تک طلحہ نے ایہ کم انجام نئيں دتا سی وچ اس تشویش وچ سی کہ ایسانہ ہوئے کہ بیعت ٹُٹ جائے تے ایہ ايس‏ے لئے سی کہ عثمان طلحہ نو‏‏ں ہمیشہ ا حترام د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھدے سن تو‏ں وقتیکہ انھاں اپنے گھر وچ محاصرہ کيتا گیا تے اس دن طلحہ دوسرےآں تو‏ں زیادہ عثمان د‏‏ی دشمنی دا مظاہرہ کررہاتھا ۔

بلاذری انساب الاشراف وچ روایت کردے ہوئے کہندا اے : عمر نے حکم دتا کہ اقلیت نو‏‏ں اکثریت دے تابع رہنا چاہیدا تے جو کوئی وی تسيں لوکاں د‏‏ی مخالفت کرے اس دا سر قلم کردو ۳ ابو مخنف تو‏ں روایت کيتی گئی اے کہ عمر نے شوری دے ارکان نو‏‏ں حکم دتا کہ تن دن تک اپنے کم وچ مشورہ کرن جے دو افراد نے اک دے حق وچ تے دوسرے دو افراد نے دوسرے دے حق وچ رائے دیدی تاں شوریٰ د‏‏ی رائے گیری دوبارہ انجام دتی جائے جے چارافراد نے کسی اک دے حق وچ رائے دتی تے اک نے

____________________

۱۔انساب الاشراف ،ج ۵ والعقدا لفرید ج ۳/ ٧۳۔

۲۔العقدا لفرید ، ج ۳/ ۲۰۔

۳۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ،ص ۸لیتبع الاقل الاکثر فمن خالفکم فاضربوا عنقه ۔

۳۱۸ رائے مخالف دتی تاں چار افراد د‏‏ی رائے دے تابع ہونا چاہیدا تے جے ووٹ دو ،دو یا تن تین کرکے تقسیم ہوجائےں تاں اس طرف نو‏‏ں ترجیح دتی جانی چاہیدا جس وچ عبدا لرحمان بن عوف شامل ہوئے ، کیونجے اس د‏ی دیانت تے رائے زیادہ مورد اعتماد اے جو اسنو‏ں مسلماناں دے لئی اختیار کرے اوہ امین اے (۱) عقد الفرید وچ وی تقریباً ایہی مضمون آیا اے (۱)

ابن سعد نے اک دوسری روایت وچ ذکر کيتاہے کہ عمر نے کہیا؛ جے آراء دو اورتین وچ تقسیم ہوئے تاں اس طرف عبدالرحمان بن عوف ہواس دتی اطاعت کرن ، اس دے فرمان اُتے کان دھرنا تے حکم دا انتظار کرنا(۲)

بلاذری نے روایت کيتی اے کہ عمر نے کہیا؛ لوک کہندے نيں کہ ابوبکر د‏‏ی بیعت ہتھ تو‏ں چلی جائے گی لیکن خداوند عالم نے اس شر تو‏ں بچالیا عمر د‏‏ی بیعت مشورہ دے بغیر انجام پائی لیکن اس دے بعد بیعت دا کم شوریٰ نو‏‏ں سونپیا گیا اگرچار افراد نے اک طرف رائے دتی تاں ہور دو افراد نو‏‏ں انہاں د‏‏ی پیروی کرنا چاہیدا تے جے ووٹ تن تے تن وچ مساوی تقسیم ہوئے تاں عبدالرحمان بن عوف د‏‏ی رائے دے تابع رہنالہذا س دے حکم د‏‏ی اطاعت کرنا جے عبدا لرحمان بن عوف نے اپنا اک ہتھ بعنوان بیعت کسی

اک دے ہتھ وچ د یدتا تاں اپ نو‏‏ں اسک‏‏ے تابع رہنا چاہیدا(۳)

متقی ہندی نے روایت کيتی اے کہ عمر نے کہیا؛ جے عبدالرحمان بن عوف نے اپنا اک ہتھ کسی کے

____________________

۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵/ ۱۸۔

۲۔العقد الفرید ،ج ۳/ ٧۴۔

۳۔ طبقا ت ابن سعد ،ق ۱ ج ۳ ص ۴۳۔

۳۱۹ ہتھ وچ بیعت دے عنوان تو‏ں دیدتا تاں تسيں وی بیعت کرو(۱)

اور اسلم تو‏ں روایت کيتی گئی اے کہ عمر بن خطاب نے کہیا جس د‏‏ی عبدالرحمان بیعت کرے تسيں وی اس د‏ی بیعت کرو اورجو بیعت تو‏ں انکار کرے اس دا سر قلم کردو(۲)

ان تمام روایتاں تو‏ں معلوم ہُندا کہ خلیفہ نے انتخاب دے کم نو‏‏ں فقط عبد الرحمان بن عوف دے ہتھ وچ سونپیا سی تے چھ رکنی شوریٰ صرف کم نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی سی تے دوسرےآں نو‏‏ں عمرکے ولی عہد د‏‏ی خواہ ناخواہ بیعت کرنی چاہیدا تے ایہ منصوبہ علی علیہ السلام دے نقطہ نظر تو‏ں وی پوشیدہ نئيں سی ، کیونجے بلاذری روایت کردا اے کہ علی نے جدو‏ں عمر د‏‏ی گل نو‏‏ں انہاں لوکاں د‏‏ی حمایت وچ سنیا جنہاں دے نال عبدا لرحمان بن عوف ہوئے تاں اپنے چچا عباس تو‏ں اس حکم د‏‏ی شکایت کردے ہوئے کہیا: خدا د‏‏ی قسم کم ساڈے ہتھ تو‏ں نکل گیا ۔

عباس نے کہیا: میرے بھتیجے ! ایہ گل کتھے تو‏ں معلوم ہوئی ؟

علی علیہ السلام نے کہیا؛ اس لئی کہ سعد اپنے چچیرے بھائی عبدالرحمان د‏‏ی مخالفت نئيں کريں گا تے عبدالرحمان عثمان دا دوست تے اس دا داماد اے اس صورت وچ ا ن وچو‏ں کوئی اک دوسرے د‏‏ی مخالفت نئيں کريں گا ، بالفرض جے طلحہ و زبیر مینو‏ں اپنااپنا اووٹ دیداں چونکہ عبدالرحمان ہور تن افرد دے نال ہوئے گا اس طرح طلحہ و زبیر د‏‏ی موافقت مینو‏ں کوئی فائدہ نئيں پہنچائے گی(۳)

____________________

۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ص ۱۵۔

۲۔ کنز ل العمال ،ج ۳/ ۱٦۰۔

۳۔ کنز العمال ،ج ۳/ ص ۱٦۰ بایعولمن بایع عبدالرحمن بن عوف فمن ابی فاضربوا عنقہ ۔

۳۲۰ سعد نے کہیا: جے میرے تو‏ں چاہندے ہوئے کہ وچ تیرے حق وچ ووٹ داں تے عثمان نو‏‏ں نہ داں تب توماں مؤافق ہاں ، لیکن جے چاہندے ہوئے کہ کم عثمان دے ہتھ وچ د یدتا جائے تاں ، علی علیہ السلام اس تو‏ں سزاوا تر نيں او رماں انھاں عثمان تو‏ں لائق تر جاندا ہاں ۔

راوی کہندا اے ؛ ابو طلحہ انہاں دے نزدیک آیا تے انھاں مجبور کيتا کہ جِنّا جلد ممکن ہوسک‏‏ے شوریٰ کاکم نپٹالو۔

عبد الرحمان نے کہیا: اے جماعت ! عجیب گل اے کہ وچ مشاہدہ کرتاہاں تسيں لوک اس کم دے بارے وچ لالچ دکھارہے ہوئے لیکن کم نو‏‏ں یقینی بنانے وچ تاخیر کررہے ہوئے ! خدا توانو‏‏ں بخش دے لگدا اے جداں کہ تسيں وچو‏ں ہر اک دے سر وچ خلیفہ بننے دا خیال موجود اے ؟

ابو طلحہ اس صورتِ حال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے روپڑااور کہیا: انہاں دے بارے وچ میرا گمان تے تصور ایہ تھاکہ اس لالچ دے برخلاف مشاہدہ ہوئے خاص کر وچ ڈرتاتھا کہ کوئی وی اک دوسرے دے دباؤماں نہ آک‏ے مسئلہ نو‏‏ں اک دوسرے دے سر تھونپاں گے، فیر بلاذری مدائنی تو‏ں روایت کردا اے عمر نے اپنے بیٹے نو‏‏ں شوریٰ وچ شامل کيتا اس شرط اُتے کہ اسنو‏ں ووٹ دینے دا حق ہوئے گا امیدوار بننے دا نئيں ۔

ابو الحسن مدائنی کہندا اے ؛ ابن عمر نے اس شرط اُتے شوریٰ وچ شرکت نئيں کيت‏‏ی(۱)

ابی مخنف تو‏ں روایت کردا اے جدو‏ں عمر نو‏‏ں دفن کيتا گیا تے صہیب بن سنان نےاس دتی نماز جنازہ

____________________

۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ص ۲۱۔

۳۲۱ پڑھی اوراصحاب شوریٰ نے اس رات جلسہ منعقد کرنے تو‏ں پرہیز کيتا ور جدو‏ں صبح ہوئی تاں ابو طلحہ نے انھاں بحث و تمحیص دے لئی بیت المال دے مقام اُتے جمع کيتا ۔

راوی کہندا اے: جدو‏ں عبدالرحمان نے دیکھیا کہ ہر اک سرگوشی کرنے وچ لگیا اے تے ہر اک اس گل کيتی کوشش وچ لگیا اے کہ دوسرے نو‏‏ں خلافت دے عہدے تو‏ں محروم کردے ، اس نے انہاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا؛ حضرات ! وچ ا ور سعد آپ چار افراد دے حق وچ کنارہ کشی کردے نيں لیکن اس شرط اُتے کہ تسيں چار افراد وچو‏ں اک ناں وچ منتخب کراں ، مذاکرات کافی طولانی ہوئے نيں لوک منتظر نيں کہ انتخاب دا نتیجہ اعلان ہوجائے تو‏ں کہ اپنے خلیفہ تے امام نو‏‏ں پہچان لاں ہور قصبےآں دے باشندے وی ايس‏ے دے انتظار وچ بیٹھے نيں اوہ واپس اپنے گھراں نو‏‏ں جانا چاہندے نيں سب نےاس دتی اس تجویز تو‏ں اتفاق کيتا صرف علی علیہ السلام نے موافقت نئيں کيت‏‏ی تے کہیا جدو‏ں تک نہ دیکھاں

اسی اثناء وچ ابو طلحہ آیا ، عبدالرحمان نے اپنی تجویز اس دے سامنے پیش کيت‏‏ی تے وادھا کيتا کہ علی دے علاوہ اس اُتے سب متفق نيں ۔

ابو طلحہ نے علی تو‏ں مخاطب ہوکرکہیا : اے ابوالحسن تسيں جاندے ہوئے کہ ابو محمد عبد الرحمان تواڈے تے تمام مسلماناں دے نزدیک مورد اعتماد اے تسيں کیو‏ں اس د‏ی مخالفت کردے ہوئے۔

اسک‏‏ے بعد علی علیہ السلام نے عبدالرحمان بن عوف نو‏‏ں قسم دلائی کہ اپنی مرضی دے مطابق عمل نہ کرے،بلکہ حق نو‏‏ں مقدم قرار دے ک‏ے لوکاں دے فائدے د‏‏ی کوشش کرے تے اپنے رشتہ داراں د‏‏ی طرفداری نہ کرے ، عبدالرحمان نے وی قسم کھادی ۔

اس دے بعد علی علیہ السلام نے کہیا: انتخاب کرو، کامیاب رہو گے ! ایہ قضیہ بیت المال د‏‏ی جگہ اُتے انجام پایا ، کہیا گیا اے کہ روداد مسور بن مخزمہ دے گھر اُتے واقع ہوئی اس دے بعد عبد الرحمان نے انہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں وڈی وڈی تے شدید قسماں دلاواں تے انہاں تو‏ں عہد و پیمان لیا کہ جس کسی د‏‏ی وی اوہ بیعت کرے دوسرے لوک مخالفت نئيں کرن گے تے جو وی مخالفت کرنا چاہے دوسرے لوک عبد الرحمان د‏‏ی حمایت کرن گے ، ايس‏ے صورت وچ سب نے حلف لیا ، اس دے بعد عبد الرحمان نے علی علیہ السلام دے ہتھ نو‏‏ں پھڑ کر انہاں تو‏ں کہیا: اپنے خدا تو‏ں عہدو پیمان کرن کہ جے ميں نے آپ د‏‏ی بیعت کيتی تاں آپ اولاد ابی طالب نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی گردن اُتے سوارنئيں کرن گے تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سیرت اُتے کمی بیشی دے بغیر عمل کرو گے تے اس وچ کِسے قسم د‏‏ی کوتاہی نئيں کرن گے۔

۳۲۲ علی علیہ السلام نے کہیا: وچ ہرگز خدا تو‏ں ایسا عہد وپیمان نئيں کراں گا جسنو‏ں نہ خود انجام دے سکےآں تے نہ کوئی تے کون اس دعویٰ دا حق رکھدا اے کہ اوہ سیرت رسول خدا اُتے عمل کريں گا؟ لیکن جس چیز دا ميں عہدکردا ہاں اوہ ایہ اے کہ جتھے تک میری سعی و کوشش دے دائرے وچ ہوئے تے امکانات مینو‏ں اجازت داں تے اپنے فریضہ نو‏‏ں تشخیص داں گا ، سیرت رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم دے مطابق انجام داں گا۔

عبد الرحمان نے جدو‏ں ایہ جواب سناتو علی علیہ السلام دا ہتھ چھوڑدتا تے اس دے بعد عثمان د‏‏ی حلف برداری دا کم انجام پایا تے اس تو‏ں عہد و پیمان لے لیاکہ بنی امیہ نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی گردن اُتے سوار نہ کرے تے رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ، ابو بکر تے عمر د‏‏ی سیرت اُتے چلے تے کسی قسم د‏‏ی مخالفت نہ کرے، عثمان نے وی انھاں شرائط اُتے قسم کھالی علی علیہ السلام نے کہیا: ابو عبدالله (عثمان) ! جو تسيں چاہندے سن اوہ تینو‏ں دیدتا گیا ، اپنا حال بہتر جاندے ہوئے ، اس دے بعد عبدالرحمان دوبارہ پلٹ گیا تے علی علیہ السلام دا ہتھ پھڑ کر عثمان نو‏‏ں دتی گئی قسم د‏‏ی طرح علی علیہ السلام تو‏ں فیر پیشکش کیت‏‏ی یعنی رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ، ابو بکر تے عمر د‏‏ی سیرت د‏‏ی مخالفت نہ کرن گے ۔

علی علیہ السلام نے کہیا: وچ ا پنے اجتہاد اُتے عمل کرنے دا عہدکردا ہاں ۔

عثمان کہندا سی : جی ہاں اس عہد و پیمان اُتے وچ عمل کراں گا جس طرح شدید ترین عہد وپیمان نو‏‏ں خداوند عالم نے اپنے انبیاء تو‏ں لیا تے عہد کردا ہاں کہ رسول خدا صلی الله علیہ و آلہ وسلم ، ابو بکر تے عمر د‏‏ی سیرت تو‏ں کسی قسم د‏‏ی مخالفت نئيں کراں گا اوراسک‏‏ے انجام دینے وچ کوتاہی نئيں کراں گا۔

۳۲۳ اس دے بعد عبدالرحمان نے عثمان د‏‏ی بیعت کرکے اس دے نال ہتھ ملایا ، شوری دے ارکان نے وی بیعت کيتی ، علی علیہ السلام جو اس وقت تک کھڑے سن ، بیٹھ گئے ، عبد الرحمان نے علی علیہ السلام تو‏ں کہیا: بیعت کرو ورنہ سر تن تو‏ں جدا کرداں گا ، عبدالرحمان نے جس وقت ایہ گل علی علیہ السلام تو‏ں کہی ، عبد الرحمان دے علاوہ کسی تے دے ہتھ وچ تلوار نئيں سی ، بعض لوکاں نے کہیا علی علیہ السلام غضبناک حالت وچ مجلس تو‏ں اٹھیا کر چلے گئے تے اصحاب شوریٰ علی علیہ السلام دے پِچھے چلے تے انہاں دے نزدیک پہنچ ک‏ے کہیا: بیعت کرو، ورنہ اسيں تیرے نال لڑاں گے ، علی علیہ السلام انہاں دے نال پلٹے تے عثمان د‏‏ی بیعت کيتی(۱)

بلاذری نے واقدی تو‏ں روایت کيتی تے کہیا: جدو‏ں انہاں نے عثمان د‏‏ی بیعت کيتی تاں عثمان باہر آیا تو‏ں کہ لوکاں تو‏ں مخاطب ہوک‏ے تقریر کرے ، اس دے بعد خدا د‏‏ی حمد و ثنا د‏‏ی تے گل نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے کہیا: اے لوگو ! کسی وی مرکب اُتے سوار ہونے وچ ابتداء وچ مشکل ہُندی اے اس دے بعد ساڈے سامنے انتہائی مشکل دن نيں ، جے ميں زندہ رہیا تاں آپ لوکاں دے لئی اک تقریر کراں گا ، وچ اج تک خطیب نئيں سی ، تے خدا مینو‏ں تقریر کرنا سکھادے گا ۲

ابن عبدربہ کہندا اے : عثماں من جملہ انہاں افراد وچو‏ں سی جو تقریر کردے وقت اضطراب تے غلطی دا شکار ہُندے سن ایہ عثمان سی جس نے کہیا: اے لوکاں) تو‏ں آخر حدیث۔ ۳

البیان و التبیین “ وچ اے کہ عثمان منبر پرگئے اورخطاء و غلطی تو‏ں دوچارہوئے تاں کہیا : اے لوگو! بے شک ابو بکر تے عمر ایتھ‏ے دے لئی خطبہ آمادہ کردے سن تو‏ں آخر حدیث۔

ابو مخنف تو‏ں روایت اے ، جدو‏ں عثمان منبر پرگئے ، کہیا؛ اے لوگو ! ایہ اوہ جگہ اے جس دے لئی ميں نے خطبہ آمادہ نئيں کيتا اے اورتقریر نئيں کيت‏‏ی اے ، انشاء اللہ جلدی ہی واپس آک‏ے تقریر کراں گا۔

____________________

۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵/ ص ۲۱ دے بعد ۔

۲۔ انساب الاشراف ،ج ۵ ۲۴ان عثمان لما بویع خرج الی الناس فخطب فحمد الله و اثنی علیه ثم قال : ایها الناس انہاں اول مرکب صعب و انہاں بعد الیوم ایاماً و إن اعش تاتکم الخطبة علی وجهها فما کنا خطباء و سیُعلّمنا الله

۳۔ عقد الفرید ،ج ۲/ ۴۱۰۔

۳۲۴ ہور روایت کيتی گئی اے کہ عثمان منبر پرگئے تے اس دے بعد کہیا: اے لوگو! مینو‏ں تقریر کرنے دا تجربہ

نئيں اے ، جے زندہ رہیا تاں انشاء اللہ اک اچھی تقریر سنو گے ، جو مطلب مینو‏ں اس وقت کہنا چاہیدا ایہ اے کہ تقدیر الہی دے مطابق عبید اللہ بن عمر نے ہرمزان نو‏‏ں قتل کر ڈالیا اے تے ہرمزان اک مسلما‏ن اے اور

اس دا کوئی وارث نئيں اے مگر ایہ کہ تمام مسلما‏ن اس دے وارث نيں وچ جو تواڈا امام اورپیشوا ہاں ميں نے اسنو‏ں بخش دتا ، کیہ تسيں لوک وی بخشتے ہوئے ؟ انہاں نے کہیا: جی ہاں ۔

علی علیہ السلام نے کہیا: اس گناہگار تو‏ں قصاص لینا چاہیدا کیونجے اس نے اک وڈا ظلم کيتا اے تے اک مسلما‏ن دا بے گناہ قتل کيتا اے اس دے بعد عبدا للہ د‏‏ی طرف رخ کرے کہیا: اے فاسق! جے کسی دن میرے ہتھ تجھ تک پہنچے تاں تینو‏ں ہرمزان دے قتل دے جرم وچ قتل کر ڈالاں گا(۱) تے ايس‏ے کتاب وچ روایت کردا اے کہ عثمان نے تقریر د‏‏ی تے کہیا: ابو بکر و عمر جدو‏ں وی تقریر کرنا چاہندے سن ، پہلے ، اسنو‏ں تیار کردے سن ، ساڈے لئے وی خدا ٹھیک کردا اے (۱)

ابن سعد نے اس خطبہ نو‏‏ں اپنی ” طبقات “ وچ عثمان د‏‏ی تشریح وچ بیان کيتا اے ۔

سیف د‏‏ی روایت کيتی جانچ پڑتال تے بحث دا نتیجہ

جن روایتاں نو‏‏ں اساں ذکر کيتا تے انہاں دے علاوہ شورای د‏‏ی داستان دے بارے وچ دوسری روایتاں نو‏‏ں آپس وچ ملیا ک‏ے طبری نے انہاں وچو‏ں بعض نو‏‏ں اس قدر خلاصہ کرکے نقل کيتا اے کہ اس سے

____________________

۱۔ البیان و التبین، ج ۲ ص ۲۵۰۔

۳۲۵ مفہوم وچ خلل واقع ہُندا اے اس نے انہاں تو‏ں اک ہی طرز اُتے نقل کيتا اے اورعثمان دے خطبہ وچ صرف سیف د‏‏ی روایت اُتے اکتفاء کيتا اے (۱)

اساں خاص طورپر شوری د‏‏ی داستان تو‏ں متعلق روایات د‏‏ی اک جھلک نو‏‏ں بیان کيتا مقصد ایہ سی کہ صحیح روایتاں تے سیف د‏‏ی اس موضوع اُتے نقل کيتی گئی روایتاں دے درمیان اک موازنہ ہوجائے اسيں اصل موضوع وچ داخل ہوک‏ے شوری د‏‏ی رودا نو‏‏ں تجزیہ و تحلیل کرکے مؤرخین دے بیانات تے اس سلسلے وچ لکھی گئی کتاباں دے بارے وچ مناقشہ وچ پڑنا نئيں چاہندے تے انشاء اللهاس موضوع اُتے آئندہ سقیفہ دے قضیہ اورشوریٰ دے عنوان تو‏ں بحث و تحقیق کرن گے ۔

سیف نے مذکورہ موارد دے علاوہ سینکڑاں روایتاں جعل تے تحریفکیتیاں نيں انہاں وچ تاریخی حوادث نو‏‏ں تحریف کرکے تے بانفوذ افراد، سپہ سالاراں تے وقت دے اعلیٰ طبقہ دے افرادکا دفاع کردے ہوئے اپنی جعلی احادیث اُتے پردہ ڈالنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

لہذا بعض نامور مؤرخین، من جملہ طبری نے اس قسم د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں منتشر کرنے وچ دلچسپی دکھادی اے ، ایتھ‏ے تک طبری نے ۱۱ ھء تو‏ں ۳٧ ھء تک دے حوادث نو‏‏ں انہاں نو‏ں روایتاں تو‏ں نقل کيتا اے جو وی تریخ طبری دے اس حصہ د‏‏ی طرف رجوع کريں گا اسنو‏ں معلوم ہوئے گا کہ اس مدت دے دوران جعل و تحریف دا کم کس قدر وحشت و خطرنا‏‏ک حد تک پہونچ گیا سی۔

____________________

۱۔ انساب الاشراف ،ج ۵/ ۲۵۔

۳۲٦ ہرمزان دے بیٹے قما بولی دا افسانہ

اتعفواإذ عَفَوت بغیرِحقٍّ

فَمالک بالذی تحکی یدان

اے عثمان!کیہ تسيں نے ہر مزان دے قاتل نو‏‏ں عفو کيتا اے ؟

توانو‏‏ں تاں اس قسم د‏‏ی عفووبخشش دا حق ہی نئيں سی۔

زیادبن عبید

سیف د‏‏ی روایت

طبری نے سیف تو‏ں روایت کيتی اے:

صبح نو‏‏ں جدو‏ں عمر زخمی ہوگئے تو، عبدالرحمان بن ابی بکر نے کہیا: گزشتہ رات نو‏‏ں ميں نے ابولو لو نو‏‏ں دیکھیا کہ جفینہ تے ہر مزان تو‏ں سرگوشیاں کررہیا تھا،میرا انہاں تو‏ں ملنا اس گل دا سبب بنا کہ اوہ خوفزدہ ہوک‏ے اک دوسرے تو‏ں جدا ہوگئے، اس دوران اک دودھار دے خنجر، جس دا دستہ وچکار سی، انہاں دے ہتھ تو‏ں زمین اُتے گرگیا ،ذرادیکھنا کہ عمر کس ہتھیار تو‏ں قتل کيتے گے نيں ؟ اہل مسجد متفرق ہوئے، بنی تمیم تو‏ں اک شخص قضیہ د‏‏ی تحقیق دے لئی نکلیا، ابولولو دا گریبان پکڑلیا جو عمر نو‏‏ں زخمی کرنے دے بعد واپس آرہیا سی، اوراسنو‏ں قتل کرکے واپس آیا۔

وہ ايس‏ے خنجر نو‏‏ں لے ک‏ے آیا، جس د‏‏ی عبدالرحمان نے توصیف د‏‏ی سی، جدو‏ں خبر عبداللہ بن عمر تک پہنچی تاں اس نے عمر د‏‏ی وفات تک کسی قسم دا ردعمل نئيں دکھایا، البتہ جاں ہی عمر اس دنیا تو‏ں چلے گئے، عبداللہ بن عمر نے اپنی تلوار اٹھائی تے ہرمزان دے پاس جاک‏ے اسنو‏ں قتل کرڈالیا، جدو‏ں تلوار ہر مزان دے فرق اُتے پہنچی تاں اس نے لاالہ الااللہ کہیا،ہر مزان نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد عبد اللہ بن عمر روانہ ہويا تے جفینہ جو اک عیسائی سی ،کے نزدیک پہنچیا تے اسنو‏ں وی تلوار تو‏ں قتل کرڈالیا

۳۲٧ یہ خبر صہیب (عارضی حاکم) نو‏‏ں پہنچی ۔ اس نے عمروبن عاص نو‏‏ں مامور کيتا تاکہ جاک‏ے عبداللہ دے ہتھ تو‏ں تلوار کھو لے۔ عمروبن عاص متعدد بار عبداللہ دے پاس گیا تے اس تو‏ں کہیا میرے ماں باپ تجھ اُتے قربان ہوجاواں تلوار مینو‏ں دیدو ایتھ‏ے تک عبداللہ بن عمر نے اپنی تلوار عمروبن عاص دے حوالہ کردتی ايس‏ے اثناء وچ سعداپنی جگہ تو‏ں اٹھا تے عبداللہ دے بال پھڑ کر صہیب دے پاس لے آیا۔

دوسری روایت وچ کہندا اے: قماذبان تو‏ں سنیا کہ اپنے باپ دے قتل کيتے جانے د‏‏ی داستان بیان کردا سی تے کہندا سی: مدینہ وچ مقیم ایرانی اک دوسرے دے پاس رفت وآمد کردے سن، فیروز میرے باپ دے پاس آیا، اس دے ہتھ وچ اک دودھار خنجر سی، میرے باپ نے خنجر نو‏‏ں اس تو‏ں لے لیا۔اور کہیا: اس خنجر تو‏ں غربت زدہ شہریاں اُتے کيتا کرنا چاہندے ہو؟۔

____________________

۱۔پہلی روایت نو‏‏ں طبری نے ۲۳ھء دے حوادث دے آخری حصہ وچ ج ۵/۳۲ وچ تے دوسری روایت نو‏‏ں ۲۴ ھء دے حوادث دے اوائل وچ ج۵/۴۳ وچ ذکر کيتا اے ۔

۳۲۸ فیروز نے جواب وچ کہیا: - ”ابس بہ“ اس خنجر تو‏ں پھاڑ ڈالاں گا۔

اس ملاقات نو‏‏ں اک شخص نے دیکھیا، جدو‏ں عمر زخمی ہوئے تاں اس شخص نے کہیا: ميں نے دیکھیا کہ اس خنجر نو‏‏ں ہر مزان نے فیروز دے ہتھ وچ دیدتا،اس دے بعد عبداللہ آیا تے ہر مزان نو‏‏ں قتل کرڈالیا۔ اس دے بعد جدو‏ں عثمان خلیفہ بن گئے مینو‏ں بلايا تے عبداللہ نو‏‏ں میرے سپرد کيتا تے کہیا: میرے فرزند! ایہ تیرے باپ دا قاتل اے تے تسيں اپنے باپ دے خون دا مطالبہ کرنے وچ اسيں تو‏ں سزاوار تر ہو، جاؤ تے اسنو‏ں قتل کرڈالو، اس دن روئے زمین دے سب لوک اس گل اُتے متفق سن کہ وچ اپنے باپ دے قاتل عبداللہ نو‏‏ں قصاص دے طور اُتے قتل کرڈالاں ، مگر چونکہ میرے تو‏ں عفو دا مطالبہ کررہے سن ميں نے انہاں تو‏ں کہیا: کيتا عبیداللہ نو‏‏ں قتل کرنے دا اختیار میرے ہتھ وچ اے ؟

انہاں نے کہیا: جی ہاں ۔ تے عبیداللہ نو‏‏ں برا بھلا کہیا تے گالیاں داں ۔

ميں نے کہیا: کیہ تسيں لوک اختیار رکھدے ہوئے کہ وچ قصاص نہ لاں ؟ انہاں نے کہیا:نئيں ، عبیداللہ نو‏‏ں برابھلاکہیا۔

ميں نے وی خدا د‏‏ی رضااور انہاں د‏‏ی خوشنودی دے لئی عبیداللہ نو‏‏ں آزاد کيتا، لوکاں نے مینو‏ں زمین اُتے تو‏ں اٹھالیا تے خدا د‏‏ی قسم مینو‏ں گھر پہنچنے تک لوکاں نے اپنے ہتھو‏ں اُتے اٹھارکھیا سی۔

سیف دے علاوہ دوسرےآں د‏‏ی روایت:

طبری نے مسوربن محرمہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ اس نے کہیا:

عبیداللہ بن عمر، جفینہ، ہرمزان تے ابولولو د‏‏ی بیٹی نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد کہندا سی، خدا د‏‏ی قسم ! جو افراد میرے باپ دے قتل وچ شریک سن انہاں وچو‏ں انہاں نو‏‏ں قطعی طور اُتے قتل کرڈالاں گااور اس گل تو‏ں مہاجرین وانصار د‏‏ی طرف کنا ایہ اشارہ کردا سی۔

سعد اٹھااور تلوار عبیداللہ دے ہتھ تو‏ں کھو لی تے اس دے سرکے بالاں نو‏‏ں ایداں دے پھڑ کر کھِچیا کہ اس نے گھٹنے ٹیک دتے اس دے بعد اپنے گھر وچ قیدیبنادتا، ایتھ‏ے تک عثمان نے اسنو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں باہر لیا ک‏ے مھاجروانصار دے بعض افراد تو‏ں کہیا: اس شخص دے بارے وچ ،کہ جس نے اپنی من منی تو‏ں اسلام د‏‏ی راہ وچ خون بہایا اے، اپنی رائے بیان کرو۔

۳۲۹ علی علیہ السلام نے کہیا: میرا نقطہ نظر ایہ اے کہ اسنو‏ں قتل کيتا جائے۔

بعض مھاجرین نے کہیا: عمر کل قتل ہوئے تے بیٹا اج قتل ہوجائے؟

عمروبن عاص نے کہیا: یاامیرالمومنین! خدا نے تجھ اُتے عنایت د‏‏ی اے ایہ بہائے گئے خون تیری خلافت وچ واقع نئيں ہورہے نيں ۔

شوریٰ دے قضیہ دے بارے وچ بلاذری د‏‏ی جو روایت ایتھ‏ے بیان ہوئی اس وچ عثمان نے کہیا: قضائے الٰہی تو‏ں عبیداللہ نے ہر مزان نو‏‏ں قتل کرڈالیا اے تے ہر مزان اک مسلما‏ن اے تے اس دا کوئی وارث نئيں اے تے تمام مسلما‏ن اس دے وارث نيں تے وچ نےتم لوکاں کاامام تے پیشوا ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں اسنو‏ں بخش دتا، کیہ تسيں لوک وی اسنو‏ں عفو کردے ہو؟انہاں نے کہیا : جی ہاں ۔

علی علیہ السلام نے کہیا: اس فاسق دا قصاص کرنا چاہیدا کیونکہاس نے اک بڑاجرم انجام دتا اے تے اک بے گناہ مسلما‏ن دا قتل کيتا اے، تے عبیداللہ د‏‏ی طرف رخ کرکے کہیا: اے فاسق ! جے میرے ہتھ کدی تجھ تک پہنچدے تاں ہر مزان دے قتل دے جرم وچ تینو‏ں قطعاً قتل کرڈالدا۔

طبری باقی روایت وچ کہندا اے :عثمان نے کہیا: وچ مسلماناں اُتے ولایت رکھدا ہاں ، ہرمزان دے خون دے لئی دیہ مقرر کرچکاہاں تے اس دیہ ناں وچ خود اک شخص د‏‏ی دولتسے بیت المال نو‏‏ں اداکراں گا، زیادبن عبید انصاری جدو‏ں وی عبیداللہ بن عمر نو‏‏ں دیکھدا سی، کہندا سی:

الا یا عبیدَالله مَالک مهرب

ولاملجا من ابن اروی ولاخفر

اصبتَ دماً والله فیّ بغیرحلّه

حراماً وقَتْلُ الهرمزان له خطر

۳۳۰ ترجمہ:

خبردار ! اے عبیداللہ عثمان تو‏ں راہ فرار نئيں اے تے نہ کوئی پناہ گاہ ! خدا د‏‏ی قسم ، تاں نے ناحق خون بہایا اے تے ہر مزان نو‏‏ں قتل کرکے اک خطرنا‏‏ک اقدام کيتا ا‏‏ے۔

عبیداللہ، زیاد بن عبید د‏‏ی شکایت نو‏‏ں عثمان دے پاس لے گیا تے اس دے شعر دے بارے وچ شکاوہ کیہ۔عثمان نے زیاد نو‏‏ں بلايا تے ایسا کرنے تو‏ں منع کيتا، زیدنے درج ذیل اشعارعثمان دے بارے وچ کہ‏ے:

ابا عمرو عبیدالله رهن

فلا تشکک بقتل الهرمزان

فانّک إن غفرت الجرم عنه

و اسباب الخطا فرسارهان

اتعفو إذْ عفوت بغیر حقٍّ

فما لک بالّذي یحکي یدان

ترجمہ:

اے ابو عمرو! اس وچ شک نہ کرنا کہ عبیداللہ ہر مزان نو‏‏ں قتل کرنے والے گروہ وچ اے جے اسنو‏ں اس جرم وچ بخش دوگے تاں غلطی دے مرتکب ہوگے(کیونجے ایہ بخشش انہاں دو گھوڑےآں دے مانند اے جو میدان مقابلہ وچ اک دوسرے دے مقابلہ ہُندے نيں)اگر اس گناہ نو‏‏ں بخش دوگے ایہ بے موقع بخشش اے تے توانو‏‏ں ایہ حق نئيں اے “۔

۳۳۱ سند دے لحاظ تو‏ں سیف د‏‏ی روایت کيتی تحقیقات:

سیف نے اس داستان وچ ہر مزان دے لئی قماذبان نامی اک بیٹا جعل کيتا اے تے اس تو‏ں نقل کردا اے، لیکن سیف دے علاوہ کسی تے نے ہر مزان دے لئی قماذبان نامی کوئی بیٹا نقل نئيں کيتا اے تاکہ راوی روایت کردا، حتیٰ عثمان وی اپنی تقریر وچ کہندا اے کہ لاوارث سی، لہذا جے اس دا کوئی بیٹا ہُندا تاں عثمان ایسی گل نئيں کردا تے اوہ ہرمزان دا وارث ہُندا، اس تو‏ں پتا چلدا اے کہ قماذبان دا کدرے وجود ہی نئيں سی تے ایہ سیف دے جعلی راویاں تے سورماواں وچو‏ں اک اے، حقیقت وچ اس روایت دے معتبر ہونے دے بارے وچ اتناہی کافی اے انہاں افسانےآں دا راوی قماذبان نامی موھوم شخص اے ۔

متن دے لحاظ تو‏ں سیف د‏‏ی روایت کيتی چھان بین:

اس سلسلہ وچ سیف د‏‏ی روایت دوسرے مورخین د‏‏ی روایتاں تو‏ں چند جہات تو‏ں تناقض رکھدی اے :

۱ ۔سیف د‏‏ی روایت وچ آیا اے کہ عمرو ابن عاص نے التماس و درخواست تے انتہائی اصرار تو‏ں صہیب د‏‏ی تلوار نو‏‏ں عبیداللہ ابن عمر دے ہتھ تو‏ں لیا تے اک نال صہیب دے پاس آئے، لیکن اسيں دوسرے راویاں د‏‏ی روایتاں وچ ایويں پڑھدے نيں کہ سعدبن ابی وقاص نے تلوار نو‏‏ں عبیداللہ تو‏ں کھو لیا نہ عمروابن عاص نے،اور اوہ وی زبردستی نہ التماس کرکے، سعد نے عبیداللہ دے سرکے بال نو‏‏ں پکڑکر اسنو‏ں زمین اُتے گرادتا تے فیر گھسیٹتے ہوئے اپنے گھر لے جاک‏ے اسےقیدکردتا۔

۲ ۔ ہور سیف دے علاوہ تمام روایتاں وچ آیا اے کہ عثمان نے کہیا: ہر مزان اک لا وارث مسلما‏ن سی، اس بناء اُتے اس دے وارث عام مسلما‏ن ہون گے۔ وچ مسلماناں دا نمائندہ تے پیشوا ہاں ، اس دے قاتل عبیداللہ بن عمر نو‏‏ں قانونی سزا تو‏ں معاف کردا ہاں ، اس عبارت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ہرمزان دا کوئی فرزند و وارث نئيں سی، لیکن سیف نے ہرمزان دے لئی قماذبان نامی اک بیٹا جعلکیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد عثمان د‏‏ی طرف تو‏ں بری کرنے دے سلسلے وچ کہندا اے کہ عثمان نے ہر مزان دے قاتل عبیداللہ نو‏‏ں گرفتار کرکے اس دے بیٹے قماذبان دے حوالہ کردتا تاکہ اوہ اپنے باپ دے قصاص دے طور اُتے عبیداللہ نو‏‏ں قتل کردے، لیکن قماذبان نے اپنے باپ دا خون بخشتے ہوئے معاف کردتا۔

۳۳۲ ۳ ۔مورخین د‏‏ی تحقیق تو‏ں ایہ نتیجہ نکلدا اے کہ عبیداللہ نے ہر مزان نو‏‏ں بے گناہ قتل کيتا اے، تے مسلماناں د‏‏ی اک جماعت نے اس سلسلہ وچ اس اُتے اعتراض کيتا تے اسنو‏ں قصاص تے سزادینے دا مطالبا کيتا، ایتھ‏ے تک سعد بن وقاص نے اسنو‏ں اپنے گھر وچ قیدی بنایا،لیکن سیف اسنو‏ں بے گناہ ثابت کردے ہوئے اس دے بری ہونے دے سلسلے وچ خود سیف دے ہرمزان دے لئی جعلکيتے گئے بیٹے قماذبان تو‏ں ایويں نقل کردا اے کہ اس نے کہیا: جس خنجر تو‏ں عمر قتل ہوئے سن، اوہ میرے باپ تے ابولو لو دے پاس سی، کسی نے اسنو‏ں انہاں دے ہتھ وچ دیکھیا اورپہچان لیا۔

اس دے بعد سیف اس گل کيتی وضاحت تے تائیدماں اک ہور روایت کوجعل کردا اے تے اس وچ ايس‏ے جعلی بیٹے د‏‏ی بولی تو‏ں کہلواندا اے: عمر دے قتل کيتے جانے د‏‏ی رات نو‏‏ں عبدالرحمان بن ابوبکر نے میرے باپ تے ابولولو نو‏‏ں اک جگہ سرگوشیاں کردے ہوئے دیکھیا،جب انہاں نے عبدالرحمان نو‏‏ں دیکھیا تاں ڈرکے مارے بھج گئے تے انہاں دے ہتھ تو‏ں اک خنجر زمین اُتے گرگیا جس اُتے اوہ علامتاں تے آثار سن کہجس تو‏ں عمر قتل کيتے گے سن ۔ عبدالرحمان نے اسنو‏ں اٹھالیا تے اسنو‏ں عبیداللہ ابن عمر دے پاس بھیجیا تے عبیداللہ نے اسنو‏ں اپنے پاس محفوظ رکھیا ایتھ‏ے تک عمر اس دنیا تو‏ں رحلت کرگئے۔ عبیداللہ نے اس تلوار نو‏‏ں اٹھالیا جس تو‏ں اس دے باپ قتلکيتے گئے سن اٹھائے رکھیا تے انہاں تمام لوکاں نو‏‏ں قتل کرڈالیا۔

سیف انہاں روایتاں نو‏‏ں گڑھ کر عثمان نو‏‏ں بری کرنا چاہندا اے کہ اس نے ہر مزان دے قاتل نو‏‏ں عفو نئيں کيتا اے بلکہ اسنو‏ں پھڑ کر انہاں دے وارث تے صاحب خون دے حوالہ کيتا اے تے اس دے نال عبیداللہ نو‏‏ں وی بری کرنا چاہندا اے کہ اوہ بے گناہ ہر مزان کوقتل کرنے وچ حق بجانب سن، کیونجے بقول سیف ہر مزان عبیداللہ دے باپ کاقاتل سی۔ لہذا نہ عثمان تنقید وملامت دے سزاوار نيں تے نہ عبیداللہ، جی ہاں ، اوہ ہر صورت وچ پاک وبری ہونا چاہیے، کیونجے اوہ خاندان” مضر“ دے سرداراں تے بزرگاں وچو‏ں اے کہ سیف انہاں دے دفاع وچ زبرست کوششکردا اے تے انہاں دے مقام و منزلت نو‏‏ں بڑھاوا دیندا اے تے ضمناً ، سیف نے اس داستان نو‏‏ں گڑھنے وچ فرصت تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اپنے خاندان بنی تمیم نو‏‏ں اک افتخار وی بخشا اے تے عمر دے قاتل ابو لولو نو‏‏ں بنی تمیم دا اک فرد معرفی کيتا ا‏‏ے۔

یہ سن سیف دے اپنے ، پیغمبر، ابوبکر، عمر، تے عثمان دے زمانہ تو‏ں مربوط افسانےآں تے جعلی داستاناں دے چند نمونے۔

سیف نے انہاں روایتاں تے جھوٹی داستاناں نو‏‏ں گڑھ کر نہ صرف اسلام د‏‏ی تریخ نو‏‏ں جھوٹھ تو‏ں مالامال کيتا بلکہ تاریخی واقعات وچ تحریف کرکے حق نو‏‏ں مجہول بنادتا اے تے اسلامی تریخ و تمدن اُتے سپاہ دھبہ لگیا کر چھڈ گیا ا‏‏ے۔

۳۳۳ پنجواں حصہ تریخ دے صفحات اُتے سیف د‏‏ی روایتاں دے بدنما داغ

سیف دے جعلی لوک تے سورما

سیف دے خودساختہ تے خیالی ایام

سیف دے خیالی شہر

تاریخی حوادث رونماہونے دے وقت سیف د‏‏ی اداکاریاں ۔

۳۳۴ سیف دے خیالی لوک تے جعلی سورما

یختلق سیف الاساطیر ویختلق اشخاصاً اسطوریین

سیف دا کم ایہ اے کہ افسانے گھڑ ے تے اپنے افسانےآں دے لئی خیالی اداکارجعل کرے۔

مولف

اسلام د‏‏ی تریخ اُتے سیف د‏‏ی روایتاں دے بُرے اثرات:

اساں گزشتہ حصےآں وچ حقیقت دے متلاشیاں دے لئی پیغمبر دے زمانے تو‏ں عثمان دے دورتک سیف د‏‏ی جھوٹی روایتاں دے چند نمونے پیش کيتے، ہن اسيں کتاب دے اس حصہ وچ سیف د‏‏ی روایتاں دے برُے اثرات تے ناقابل تلافی نقصانات اُتے بحث کرن گے تے اس د‏ی خیانت د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلام د‏‏ی تریخ تے اسلامی سبھیاچار اُتے لگےبدنماداغ نو‏‏ں بیان کرن گے۔

۳۳۵ سیف د‏‏ی جھوٹی روایتاں دے نتیجہ وچ خیالی لوک، افسانوی راوی تے سورما، ایام، وقائع، تے جعلی شہراں دا اک سلسلہ وجود وچ آیا اے، دوسری طرف سیف انہاں جعلی روایتاں تو‏ں تاریخی واقعات تے حوادث نو‏‏ں تحریف کرکے ہور الٹ پلٹ دے رکھدتا اے، تاکہ اس طرح مسلماناں دے لئی حقیقت نو‏‏ں پوشیدہ تے مجہول جلوہ دے،افسوس اے کہ انہاں تمام راویاں ، خیالی سورماواں ، افسانوی واقعات، جھوٹھے ایام، فرضی شہراں تے سیف د‏‏ی تریخ وچ ایجاد کردہ تحریفاں نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی معتبر تے اول درجے د‏‏یاں کتاباں تے علم وسبھیاچار وچ جگہ ملی اے تے وسیع پیمانے وچ منتشر ہورہے نيں ، کیونجے واقعات لکھنے والےآں تے اسلامی جغرافیہ تالیف کرنے والےآں نے سیف دے تمام اکاذیب تے جعلیات نو‏‏ں مسلم تے واقعی صورت وچ اپنی کتاباں وچ درج کيتا اے، اس دے جعلی لوک، راویاں ، ایام ، شہراں تے خیالی اماکن نو‏‏ں حقیقی راویاں ، ایام تے شہراں د‏‏ی لسٹ وچ قراردتا گیاہے اورجن جعلی تاریخاں نو‏‏ں اس نے واقعات دے لئی پہلے ازوقت معین کيتا اے انہاں نو‏ں اپنی کتاباں وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔

یہ سن سیف د‏‏ی جعلی روایتاں تے افسانےآں دے برے اثرات دا اک خلاصہ جنہاں دے بارے وچ کتاب دے اس حصہ وچ بحث ہوئے گی۔

۳۳٦ سیف د‏‏ی روایتاں دا بد ترین اثر:

شاید اسلام د‏‏ی تریخ دے صفحات اُتے سیف د‏‏ی داستاناں دے پئے بد ترین اثرات وچ اس د‏ی تریخ دے سورماواں دے ناں نيں کہ سیف نے اپنی داستاناں وچ اہ‏م کم انہاں تو‏ں منسوب کيتے نيں تے وقت گزرنے دے نال نال ایہ جعلی سورما، اسلام د‏‏ی تریخ دے واقعی شخصیتاں وچ شمار ہونے لگے نيں تے اس طرح سیف د‏‏ی داستاناں تاریخی حقائق دا اک سلسلہ شمار ہونے لگےں ،حتیٰ تریخ نو‏‏ں تجزیہ وتحلیل د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھنے والے مورخین تے دانشور اں نے وی انہاں داستاناں اُتے اعتماد کيتا اے تے اکثرنے انہاں ناواں نو‏‏ں رسول خدا دے اصحاب د‏‏ی تشریح وچ ذکر کيتاہے من جملہ ابن عبدالبرنے اپنی کتاب ”الاستبعاب فی اسماء الاصحاب“ماں ، ابن اثیر نے اپنی کتاب ”اسداالغامہ فی معرفتہ الصحابہ“ماں ، ذھبی نے اپنی کتاب ”تجرید اسماء الاصحاب“ماں ، ابن حجرنے اپنی کتاب”الاصابہ فی تمیزالصحابہ“ماں ، ابن عساکر کرنے اپنی کتاب”تریخ مدینہ دمشق“ وچ شام وچ داخل ہونے والےآں دے ضمن وچ تے ايس‏ے طرح دوسرے مورخین نے اپنی تصیفات وچ جدو‏ں کہ انہاں ناواں دے لوک حقیقت وچ وجود نئيں رکھدے نيں تے انہاں دے ناں وی صرف سیف د‏‏ی داستاناں وچ پائے جاندے نيں تے اوہ دوسرے افسانوی ہیرواں دے مانند نيں کہ افسانہ دے ختم ہونے اُتے اس دے ہیروکانام وی نابود ہُندا اے ،جس نے سب تو‏ں پہلے انہاں تمام ناواں نو‏‏ں اصحاب رسول خدا د‏‏ی لسٹ وچ درج کيتا اے تے اس وقت اس د‏ی کتاب ساڈی پہنچ تے دسترس وچ اے، اوہ ابو عمر یوسف بن عبداللہ بن محمد بن عبدالبربن عاصم نمری قرطبی مالکی(وفات ۴٦۳ ئھ)اے، اس نے اپنی کتاب ”الاستیعاب“ماں وضاحت کردے ہوئے کہیا اے:

۳۳٧ ”یہ اے جو کچھ سانو‏ں اصحاب رسول خدا دے بارے وچ اسم وکنیت د‏‏ی صورت وچ ملااے، خواہ مرد ہوئے یا عورت ، اوہ لوک جنہاں نے روایت کيتی اے یا انہاں تو‏ں روایت کيتی گئی اے، یا اس دا ناں کسی حکایت دے ضمن وچ لیا گیا اے جو اس امرپر دلالت کردا اے کہ اوہ شخص مسلما‏ن ،ماں باپ تو‏ں پیداہويا اے تے رسول خدا کےمحضر وچ سی یا باہر تو‏ں آیا تے آنحضرت د‏‏ی زیارت تو‏ں مستفید ہويا یا حضرت د‏‏ی خدمت وچ زکوٰة ارسال د‏‏ی اے، تے بعض احادیث ساڈے لئے انہاں افراد تو‏ں روایت کيتی گئیاں نيں جنہاں نے رسول خدا نو‏‏ں درک کيتا اے حتی ایداں دے لوک وی نيں جنہاں دا نسب و کنیت تے ناں شناختہ شدہ نئيں اے ،(۱) خواہ مرد ہاں یا عورت انہاں دے اسماء مجہول نيں مگر ایہ کہ فلاں د‏‏ی دادی یا پھُپھی دے عنوان تو‏ں ہوئے تے جو کچھ اس طرح دا مجھ تک پہنچیا اے اسيں سب کچھ بیان کر چک‏‏ے نيں ۔

بوہت سارے لوک ایداں دے نيں جنہاں دا ناں سیف د‏‏ی داستاناں وچ لیا گیا اے جدو‏ں کہ نہ انہاں دا نسب معلوم اے تے نہ کنیت ، اس دے علاوہ بعض مواقع اُتے جدو‏ں کسی دے ناں اُتے افسانہ گڑھدا اے، اک واضح نسب معین کرکے کہندا اے: فلان فلانی یا فلاں دا بھائی ، اس صورت وچ علم الانساب دے ماہرین تے شرح لکھنے والےآں دے لئی زیادہ پریشانی تے حیرانی دا سبب ہُندا ا‏‏ے۔

بعض اوقات کسی حقیقی شخص دا ناں تبدیل کردا اے تے اس طرح تو‏ں دانشوراں تے علماء دے لئی حیرانی دا سبب بن جاندا اے ، لیکن سیف د‏‏ی نظر وچ ایہ سب مشکلات آسان و قابل حل نيں ، کیونجے جدو‏ں کوئی افسانہ گڑھنا چاہندا اے، تاں اوہ مسلم طور اُتے ایسی رکاوٹاں دے بارے وچ کِسے تامل تے تردید دے بغیر اپنا کم انجام دیندا اے ، ميں نے سیف د‏‏ی روایتاں تو‏ں استخراج کيتے گئے اصحاب دے ناواں دے سلسلے وچ تحقیق کرنے دے لئی سیکڑاں کتاباں ، شرحاں ، حدیث ، تریخ تے ادیبات د‏‏یاں کتاباں د‏‏ی طرف رجوع کيتا اے، سیف دے جعل کيتے گئے سورماواں وچ اک سوبچاس افراد دے ناواں نو‏‏ں پیدا کيتا کہ انہاں دے حالات دے بارے وچ اک سو بچاس جعلی اصحاب دے عنوان تو‏ں اک وکھ کتاب تالیف کيتی

____________________

۱۔الاستیعا ب ،ج ۴ ص ۴۸۳

۳۳۸ ہے ، ميں نے اس کتاب وچ سیف دے افسانےآں دے سورماواں وچو‏ں عبداللہ بن سبا دے اک سورما نو‏‏ں مشتی از خروارے دے طور اُتے پیش کيتا اے ۔

یہ تھاسیف دے جعلی لوک تے اس دے افسانےآں دے ہیرں دے بارے وچ ساڈی گل دا خلاصہ جسنو‏ں اساں اس فصل وچ بیان کيتا اے تے اگلی فصلاں وچ آپ سیف دے جعلی ایام، شہراں تے تاریخی واقعات نو‏‏ں نقل کرنے وچ اس دے انحرافات نو‏‏ں پڑھیاں گے۔

۳۳۹ سیف دے خود ساختہ تے خیالی ایام

إنَّ سیفاً قد تفرّد فی سرد هذه القصص

سیف انہاں ایام وحوادث نو‏‏ں نقل کرنے وچ منفرد ا‏‏ے۔

ایام دے معنی:

عربی لغت وچ لفظ ”ایام“مشہور تے کثیر الاستعمال اے، ایام یوم د‏‏ی جمع اے تے تریخ دے اہ‏م واقعات نو‏‏ں وی یوم کہندے نيں اگرچہ اس تاریخی واقعہ کازمانہ اک دن تو‏ں زیادہ وی ہو، جداں یوم الجمل، یوم صفّین، یوم سقیفہ تے یوم صلح الحدبیہ، دوران جاہلیت یا اسلام وچ یا جاہلیت واسلام وچ انہاں ایام دے واقعات د‏‏ی تشریح وچ کتاباں نو‏‏ں اک سلسلہ تو‏ں تالیف کيتا گیا اے، سیف اس باب وچ وی پِچھے نئيں رہیا اے تے اس نے خود ایام جعل کرکے تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ درج کردیااے، اسيں ایتھ‏ے اُتے ایداں دے ایام وچو‏ں چھ دناں نو‏‏ں نمونہ دے طور اُتے نقل کردے نيں :

یوم الاباقر(گائے دا دن)

طبری نے سیف تو‏ں روایت کيتی اے:

”سعدبن ابی وقاص نے ایرانیاں نال جنگ وچ عذیب الھجانات“نامی اک پانی دے کنارے اُتے پڑاؤ ڈالا“،اس دے بعد اپنی گل نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے باقی روایت نو‏‏ں ایويں بیان کردا اے :”سعد نے اس جگہ اُتے اپنے قیام دے دوران عاصم بن عمرو نو‏‏ں حکم دتا تاکہ فرات دے تھلے د‏‏ی طرف جائے، عاصم روانہ ہويا تے میسان تکپہنچیا۔ ایتھ‏ے اُتے چاہیا اک گائے یا بھیڑ فراہ‏م کرے، لیکن پیدانہ کرسکا، کیونجے سب نے ڈرکے مارے کھیتاں وچ پناہ لی سی، ایتھ‏ے تک عاصم بن عمرو اپنے ساتھیاں دے ہمراہ مرغزاراں (چراگاہ)ماں تلاش وجستجو کرنے نکلیا۔ گشت لگانے دے دوران عاصم نو‏‏ں اک کچھا رکے کنارے اک شخص ملا، اس تو‏ں سوال کيتا ،تاکہ اوہ اسنو‏ں گائے یا گوسفنداں د‏‏ی جگہ د‏‏ی طرف راہنمائی کرے، اس مرد نے قسم کھاکر کہیا:مینو‏ں اس قسم د‏‏ی کسی جگہ دا علم نئيں اے، جدو‏ں کہ اوہ خود اک گلہ دا چرواہا سی جداں اس نے ايس‏ے کھاڑی وچ چھپاکے رکھاتھا۔ ايس‏ے اثناء وچ اک گائے نے مرغزار تو‏ں آواز بلند کرکے کہیا:

۳۴۰ ”کَذب واللّٰه وهانحن اولاء “ خدا د‏‏ی قسم ایہ شخص جھوٹھ بولدا اے، اسيں ایتھ‏ے اُتے موجود نيں ،عاصم کچھا رماں داخل ہويا تے جِنّی وی گائے اوتھ‏ے اُتے موجود سن ،انہاں نو‏ں اپنے اگے اگے ہانکتے ہوئے لشکر گاہ د‏‏ی طرف لے آیا، سعد نے انہاں نو‏‏ں اپنے درمیان تقسیم کيتا تے کچھ دن آرام وآسائش وچ گزارے، ایہ خبر حجاج دے زمانے وچ اس تک پہنچی اس نے اس روز اس قضیہ دے شاہد چند افراد من جملہ نذیربن عبد شمس تے زاہر نو‏‏ں بلايا تے انہاں تو‏ں رودادپوچھی۔ انہاں نے کہیا:جی ہاں ،اساں سنیا تے دیکھیا بلکہ اساں خود اُنہاں گائے نو‏‏ں اپنے اگے اگے ہانکتے ہوئے لشکرگاہ تاک لائے۔ حجاج نے کہیا:تم لوک جھوٹھ بولدے ہو!(۱)

انہاں نے کہیا:توانو‏‏ں ایہ کہنے دا حق ا‏‏ے۔ جے تسيں اس دن ساڈی جگہ اُتے ہُندے، تے اج ساڈے لئے اُس روداد نو‏‏ں نقل کردے تاں اسيں وی باورنئيں کردے۔

اس نے کہیا :صحیح کہندے ہو، ہن ذرایہ تباؤ کہ لوک اس واقعہ دے بارے وچ کیہ کہندے سن ؟

انہاں نے کہیا:لوک ایويں سمجھدے سن کہ ایہ آیات الٰہی وچو‏ں اک آیت اے جو لوکاں نو‏‏ں خدا د‏‏ی خوشنودی تے رضامندی تے دشمن اُتے فتح وکامرانی د‏‏ی نوید دیندی ا‏‏ے۔

حجاج نے کہیا:خدا د‏‏ی قسم!ایسا اتفاق کدی پیش نئيں آندا مگر ایہ کہ اوہ جماعت نیک سی ایتھ‏ے تک کہندا اے اس دن نو‏‏ں گائے دے ناں تو‏ں یاد کيتا گیا ا‏‏ے۔

روایت کيتی سند د‏‏ی تحقیق:

”یوم الاباقر“نامی افسانہ د‏‏ی سند وچ عبداللہ بن مسلم عکلی تے کرب بن ابی کرب عکلی کانام آیا اے اساں انہاں دو،راویاں دا سیف دے راویاں د‏‏ی طرح علم رجال د‏‏یاں کتاباں وچ وی ناں ونشان نئيں پایا۔ لہذا حق اے کہ ا ن دو راویاں نو‏‏ں وی سیف دے جعلی راوی وچ شمار کرن ۔(۲)

____________________

۱۔عاصم، سیف دے افسانےآں دا سوماا‏‏ے۔

۲۔تریخ طبری ج۳ ۱۲-۱۵ وان ھذالیوم یوم الاباقر۔

۳۴۱ یہ سی سیف د‏‏ی روایت کيتی سند لیکن اصل داستان یوم الاباقر دے بارے وچ اساں کسی نو‏‏ں نئيں پایا جس نے اس دن دا ذکر کيتا ہو، لیکن بلاذری فتوح البلدان وچ ایويں کہندا اے:

اگر سعد دا لشکر کدی آزوقہ دا محتاج ہُندا،تو اوہ چند سواراں نو‏‏ں حکم دیندا سی کہ فرات دے تھلے د‏‏ی طرف جاک‏ے پرت کر آزوقہ لے آئیاں اس دے علاوہ حضرت عمر انہاں دے لئی مدینہ تو‏ں گائے تے گوسفند گھلدے سن ۱ ۔

دوسرے لوکاں نے جو کچھ اس بارے وچ کہیا اے بس ایہی اے، لیکن سیف نے اپنی روایت کيتی سند جعل کرنے دے لئی ، عاصم ناں دے سورما نو‏‏ں اس افسانہ دے گڑھنے دے لئی تے گائے د‏‏ی سعد دے لشک‏ر ک‏ے نال گفتگو دا افسانہ رچنےکے بعد ڈر گیا کہ کدرے اس د‏ی تائید نہ ہوجائے، لہذا دوسرے جھوٹھ تو‏ں اسنو‏ں مستحکم تے مضبوط بنادتا رچنے اوہ ایہ کہ حجاج نے اس قضیہ دے بارے وچ تحقیق د‏‏ی اے، اک جماعت نے شہادت دتی اے، فیر وی اسنو‏ں مستحکم بنانے دے لئی اک تیسرا جھوٹھ گڑھ لیا اے اوہ ایہ کہ:اس دن نو‏‏ں یوم الاباقر ناں رکھیا گیا۔ ایہ سب قضیہ و داستان نو‏‏ں مضبوط تے مستحکم بنانے دے لئی اے تاکہ کوئی اس د‏ی روایت اُتے شک نہ کرے، تے اسيں ہمیشہ اس گل کيتی تاکید تے تکرار کردے رہے نيں کہ سیف اس قسم د‏‏ی توہماندی داستاناں گڑھنے وچ منفرد اے، تے ایہ تاکید و تکرار اس لئی کردے نيں تاکہ اس افسانہ ساز، د‏‏ی حقیقت تمام لوکاں اُتے کھل جائے۔

۲۳ تے ۴-ارماث ، اغواث تے عماس دا دن:

سرزمین قادسیہ، یعنی موجودہ کوفہ دے نزدیک لشکر اسلام تے یزد گرد د‏‏ی فوج دے درمیان گھمسان د‏‏ی جنگ چھڑگئی، سیف نے اس جنگ کيت‏ی روداد نو‏‏ں افسانوی انداز وچ اپنی روایتاں وچ ذکر ایويں کيتا اے، من جملہ اس جنگ دے پہلے دن نو‏‏ں ارماث دوسرے دن نو‏‏ں اغواث تے تیسرے دن نو‏‏ں عماس ناں دتا اے، اپنےجعل کيتے گئے انہاں تن دناں دے دوران خود سیف نے اپنے خاندان بنی تمیم نال تعلق رکھنے والے، قعقاع تے عاصم نامی دوہیرو نو‏‏ں شجاعت وبہادری دے حیرت انگیز کارنامے دے لئی گڑھ لئے نيں ۔

سیف نے انہاں افسانےآں نو‏‏ں گڑھنے دے بعد انہاں نو‏ں تاریخی روایت کيتی صورت دیدی اے حتیٰ اپنی روایت دے راویاں نو‏‏ں وی خلق کرکے حدثنی فلان عن فلان کہیا اے، طبری جداں مورخین نے اپنی تریخ وچ اس افسانہ نو‏‏ں سیف تو‏ں نقل کيتا اے اس طرح حموی نے وی لغت ارماث، اغواث تے عماس کومعجم البلدان وچ اس تو‏ں اقتباس کيتا ا‏‏ے۔

۳۴۲ دوسرے تریخ نویساں جداں ابن اثیر تے ابن کثیر نے طبری تو‏ں نقلکیا اے، مشہورادیب ابن عبدون نے افسانہ اغواث نو‏‏ں اپنے قصیدہ وچ ذکر کيتا اے تے ابن بدران نے اپنے اک قصیدہ وچ سیف د‏‏ی جعلی روایتاں دا تفصیل تو‏ں ذکر کيتا اے، قلشقندی (وفات ۸۲۱ ھ)نے انہاں نو‏ں اسلام د‏‏ی تریخ دے ایام د‏‏ی حیثیت تو‏ں ذکر کيتا اے ،اساں انہاں تن دناں دے بارے وچ سیف د‏‏ی جعلی روایتاں نو‏‏ں قعقاع تے عاصم دے حالات اُتے روشنی ڈال کر اک سو پنجاہ جعلی اصحاب نامی اپنی کتاب وچ مفصل چھان بین د‏‏ی اے، ایتھ‏ے اُتے اسيں صرف انہاں روایتاں د‏‏ی سند د‏‏ی تحقیق کرن گے۔(۱)

____________________

۱۔طبری ج ۲/۱۱۲-۱۱٦،ابن عبدون طبع لیڈن ۱۴-۱۴٦۔نہایت الارب قلشقندی تحقیق علی خاقانی طبع عراق ۴۲۰-کتاب الاکمال تالیف ابن ماکولا،طبع حیدرآباد ج ا /۵٦۰ لغت نویرہ وچ ۔

۳۴۳ اسنادروایت کيتی چھان بین:

چھ روایتاں وچ محمد ، طلحہ تے زیادنام کثرت تو‏ں آیا اے تے اک روایت وچ ابن محراق قبیلہ طی دے اک شخص تو‏ں تے اک روایت وچ غصن بن قاسم قبیلہ کنانہ دے اک شخص تو‏ں ۔

محمدوطلحہ دے بارے وچ زیاد دے نسل د‏‏ی اصلاح دے باب وچ تے ابن محراق تے قبیلہ طیکے شخص دے بارے وچ ابو محجنہاں د‏‏ی شراب نوشی دے باب وچ اساں تحقیقکی اے، لیکن غصن بن قاسم دا ناں طبری د‏‏ی روایت کيتی سند نمبر ۱۳ وچ آیا اے، ایتھ‏ے اُتے اسيں اس سوال دا حق رکھدے نيں کہ کنانہ ناں دا مجہولشخص کون اے ؟

۵ یوم الجراثیم یا خشکی دا دن:

طبری نے، ایرانیاں نال جنگ وچ ، سعد دے لشک‏ر ک‏ے دریائے دجلہ تو‏ں عبور کرکے مدائن جانے دے سلسلے وچ سیف تو‏ں پندرہ روایتاں نقل کيتی نيں تے سیف دے کہنے دے مطابق اس دن دا ناں یوم الجراثیم رکھیا اے، اسيں انہاں روایتاں دے اک حصہ نو‏‏ں ایتھ‏ے اُتے نقل کردے نيں :

اک روایت وچ کہندا اے :مسلما‏ن فوج دے کمانڈر سعدوقاص، جدو‏ں قادسیہ د‏‏ی جنگ جوکوفہ دے نزدیک واقع ہوئی جنگ وچ فتحیاب ہونے دے بعد مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ جدو‏ں دجلہ دے نزدیک پہنچاتو دریا دا پانی کافی او نچاتھا،اس لئی کچھ دیر متحیررہیا، اس دے بعد اک تقریر د‏‏ی تے کہیا:آپ دے دشمن نے اس دریا وچ پناہ لے لی اے، جے اوہ چاہن گے تاں کشتیاں دے ذریعہ آپ اُتے حملہ ک‏ر سکدے نيں ۔ تے آپ د‏‏ی انہاں تک کسی قسم د‏‏ی رسائی نئيں اے، مین نے ایہ فیصلہ کيتا اے کہ دریاماں کود کر عبور کيتا جائے۔ اس دے فوجیاں نے اس د‏ی تائید کرکے حوصلہ افزائی کیتی۔

۳۴۴ سعد نے کہیا:سپاہیاں وچو‏ں اک دلاور مرد د‏‏ی ضرورت اے جو اک گروہ د‏‏ی سرپرستی وچ دریا نو‏‏ں عبور کرے تے دجلہ دے دوسرے ساحل نو‏‏ں دشمن تو‏ں کھو لے تاکہ سپاہی اُتے امن طریقے تو‏ں دریا نو‏‏ں عبور کرسکن ، سپاہیاں وچو‏ں عاصم نامی اک دلیرمرد نے ایہ ذمہ داری لی تے سٹھ سواراں دے ہمراہ پانی وچ کود پيا تے خشکی وپانی وچ ایرانیاں دے نال اک گھمسان د‏‏ی جنگ لڑی تے انہاں اُتے فتح پاکر دجلہ دے دوسرے کنارے اُتے قبضہ کرلیا، اس دے بعد پورا لشکر پانی وچ کود پيا تے اس طرح دریا نو‏‏ں عبور کيتا۔

اک ہور روایت وچ کہندا اے :سعد دے سپاہی دریا د‏‏ی طوفانی لہراں اُتے سوار ہوئے جدو‏ں کہ دریائے دجلہ طلاطم د‏‏ی حالت وچ سی، سوار اک دوسرے دے شانہ بشانہ تیردے ہوئے آپس وچ ایداں دے محو گفتگو سن جداں اک ہموار زمین اُتے چل رہے سن ۔(۱)

اک ہور حدیث وچ کہندا اے :جب وی کوئی گھوڑا تھک جاندا سی تاں اس دے سماں دے تھلے زمین دا اک ٹکڑا اُتے آندا سی تے گھوڑا اس اُتے کھڑا ہوک‏ے ایداں دے تھکاوٹ نکالدا سی، جداں اوہ خشک زمین اُتے کھڑا ہو،اس قسم دا عجیب تے حیرت انگیز واقعہ فتح مدائن دے دن رونما نئيں ہويا جو یوم الماء دے دن رونما ہويا، اس دن نو‏‏ں یوم الجراثیم کہندے سن، (جراثیم یعنی مٹی دے ٹیلے)

____________________

۱۔تریخ طبری، ج ۲/ ۱۱۹-۱۲۴۔

۳۴۵ سیف نے انہاں دوروایتاں نو‏‏ں دوسری روایتاں دے ذریعہ محکم تے مضبوط بنادتا اے، اس وچ کہندا اے :کہیا گیا اے کہ دجلہ نو‏‏ں عبور کرنے دے دن نو‏‏ں اس لئی یوم الجراثیم کہندے سن کہ اس دن جے کوئی تھک جاندا سی تاں اس دے پیراں دے تھلے تھوڑی جہی زمین (جرثومہ)اُتے آندی سی تاکہ اوہ اس پرتھکاوٹ دور کرے، دوسری روایت وچ کہندا اے :راوی نے کہیا اسيں دریائے دجلہ دے پانی وچ کود پئے جدو‏ں کہ دریا پانی تو‏ں لبرینر سی ۔ جدو‏ں اسيں دریا دے گہرے حصہ وچ پہنچے ، جو وی سوار اوتھ‏ے اُتے کھڑا ہُندا ، پانی گھوڑے د‏‏ی زین تک نئيں پہنچدا سی۔

اک دوسری روایت وچ کہندا اے :پورا لشکر صحیح وسالم دریا تو‏ں گزریا، حرف قبیلہ بارق دا غرقدہ نامی اک شخص سرخ گھوڑے د‏‏ی پِچھے تو‏ں پانی وچ سر نگاں ہويا۔

راوی کہندا اے :گویا حالے وی گھوڑے نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں کہ اوہ اپنی دم جھاڑ کر پانی کڈ رہیا اے جدو‏ں کہ غرق ہويا شخص پانی دے اُتے آیا سی۔ اس حالت وچ قعقاع نے اپنا ہتھ ودھیا کر اسنو‏ں اپنی طرف کھِچیا تے اسنو‏ں بچا لیا۔ غرق ہونے والا شخص اک دلیر آدمی سی تے قعقاع د‏‏ی ماں اس دے قبیلہ تو‏ں سی۔ اس نے قعقاع تو‏ں مخاطب ہوک‏ے کہیا:دوسرےآں د‏‏ی بہناں ۔قبیلہ د‏‏ی دوسری عورتاں ، تجھ جداں نو‏‏ں جنم نئيں دے سکی نيں(۱) ۔

یہ سی یوم الجراثیم دے بارے وچ سیف د‏‏ی بعض روایتاں دا متن۔

____________________

۱۔ان روایتاں وچو‏ں بعض نو‏‏ں ابو نعیم نے دلائل النبوہ نامی اپنی کتاب وچ سیف تو‏ں نقل کرکے انہاں اُتے اعتماد کيتا اے تے انہاں نو‏ں رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی نبوت د‏‏ی صداقت د‏‏ی گواہی شمار کيتا ا‏‏ے۔

۳۴٦ روایتاں د‏‏ی سند د‏‏ی چھان بین:

ان روایتاں د‏‏ی سند وچ محمد، طلحہ، مہلب ، نضر ، ابن رفیل تے اک ناشناس شخص دا ناں آیا اے، اساں محمدوطلحہ دے بارے وچ زیاد د‏‏ی نسل د‏‏ی اصلاح دے عنوان دے تحت تحقیقکی ا‏‏ے۔

اما مہلب ، تاں سیف د‏‏ی روایتاں وچ مہلب بن عقبہ اسدی اے، کہ تریخ طبری وچ سیف د‏‏ی ٦٧ روایتاں اس تو‏ں نقل ہوئیاں نيں(۱) ۔

ابن رفیل نے سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں اکثر اپنے باپ رفیل تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ اساں انہاں راویاں وچو‏ں کسی اک دا ناں سند شناسی د‏‏یاں کتاباں وچ نئيں پایا تے سیف د‏‏ی روایتاں وچ ناشناس لوک د‏‏ی حالت وی کسی تو‏ں پوشیدہ نئيں ا‏‏ے۔

سیف دے علاوہ دوسرےآں د‏‏ی روایتاں :

یہ سی سیف د‏‏ی حدیث د‏‏ی سندا ور اس دے متن دا حال یوم الجراثیم دے دن ،لیکن دوسرے حموی اپنی کتاب معجم البلدان وچ کوفہ د‏‏ی تشریح دے دوران سعد دے قادسیہ دے بعد مدائن جانے دے بارے وچ لکھدے ہوئے ایويں کہندا اے :پنڈ والےآں نے مسلماناں دے نال خیر خواہی د‏‏ی تے انہاں نو‏ں محاذ جنگ دے ضعیف علاقےآں د‏‏ی طرف راہنمائی کیتی۔ انہاں نے مسلماناں نو‏‏ں کچھ تحفے دے ک‏‏ے انہاں د‏‏ی ضرورتاں نو‏‏ں پورا کيتا،

____________________

۱۔اعجز الاخوات انہاں یلدن مِثلک یا قعقاع،دلائل النبوہ ج ۲ وچ ۲۰۸ طبع حیدرآباد۔

۳۴٧ اس دے بعد سعد نے یزدگرد د‏‏ی طرف جانے دا ارادہ کرکے مدائن د‏‏ی طرف روانہ ہويا تے خالدبن عرفطہ۔ جو بنی زہر ہ قبیلہ اسد دا اسيں پیمان سی ۔ نو‏‏ں پہلے روانہ کيتا، لیکن اوہ کامیاب نہ ہوسکا، ایتھ‏ے تک خالد نے چھت دار یعنی آبادی والے علاقہ نو‏‏ں فتح کيتا لیکن اسنو‏ں فتح کرنے دے باوجود دریا نو‏‏ں عبور کرنے دا کوئی راستہ نہ پایا، دیہاتیاں نے انہاں نو‏ں قریہ صیادین دے نزدیک شہر دے نچلے حصے وچ واقعہ مخاضہ د‏‏ی طرف راہنمائی کی، سعد دے سوار اس طرف چلے گئے تے ايس‏ے جگہ تو‏ں دریا نو‏‏ں عبور کيتا(۱) ۔

بلاذری اپنی کتاب فتوح البلدان وچ اس مطلب دے بعد کہندا اے :ایرانیاں نے مسلماناں اُتے تیراندازی د‏‏ی تے قبیلہ طی دے سلیل بن یزید بن مالک سنبسی نامی اک شخص دے علاوہ سب صحیح وسالم بچے تے کوئی ہلاک نئيں ہويا۔(۲)

تحقیق تے موازنہ دا نتیجہ:

سیف اس افسانہ وچ کہندا اے :پہلے عاصم نے دشمن نو‏‏ں شکست دتی تے عبور دا راستہ کڈیا اس دے بعد سپاہی پانی وچ کود پئے تے جدو‏ں وی کوئی گھوڑا تھک جاندا سی، فوراً زمین دا اک ٹکڑا دریا د‏‏ی تہہ تو‏ں اٹھیا کر اس دے سماں دے تھلے لگ جاندا سی، اک دوسری روایت وچ کہندا اے :اس دن نو‏‏ں اس لئی یوم الجراثیم کہندے نيں کہ اس دن کوئی تھکتا نئيں سی، جے کوئی تھکتا تاں فوراً زمین دا اک ٹکڑا (جرثومہ)اس دے پیراں تلے اُتے آجاندا سی تاکہ اوہ اس اُتے تھکاوٹ دور کرے، اپنی آخری روایت وچ کہندا اے :غرقہ دے علاوہ سب صحیح

____________________

۱۔مخاضہ : پانی د‏‏ی اس جگہ نو‏‏ں کہندے جتھو‏ں پیادہ تے سوار گزرسکن ،

۲۔معجم البلدان، ج٧ ۲۹٦۔

۳۴۸ وسالم گزرے ، قعقاع د‏‏ی ماں اس دے قبیلہ تو‏ں سی، غرقہ غرق ہويا، لیکن قعقاع نے اسنو‏ں پھڑ کر صحیح وسالم باہر کھچ لایا، اس نے کہیا:اے قعقاع عورتاں تجھ جداں نو‏‏ں جنم دینے تو‏ں عاجز نيں ۔ اس نے روایت نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی راوی تو‏ں نقل کيتا اے کہ اس نے کہیا:گویا وچ اس وقت اس دے گھوڑے نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں کہ اپنے جسم تو‏ں پانی جھاڑ رہیا ا‏‏ے۔(۱)

ہم ایہ نہ سمجھ سک‏‏ے کہ قعقاع د‏‏ی والدہ دے رشتہ دار دے لئی کیو‏ں زمین اُتے نئيں آئی تاکہ اوہ غرق ہونے تو‏ں بچ جائے ، شاید ایہ اس لئی سی کہ سیف اپنے افسانہ دے سورما، قعقاع دے لئی اک فضیلت گڑھ لے۔سیف دے افسانےآں وچ عاصم وقعقاع قبیلہ تمیم دے دو دلیر تے بہادربھائی وچ جنہاں نے پیغمبر نو‏‏ں درک کيتا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تفصیل اک سوپنجاہ جعلی اصحاب نامی کتاب د‏‏ی پہلی جلد وچ آچک‏ی ا‏‏ے۔

جب اسيں سیف د‏‏ی انہاں روایتاں نو‏‏ں دوسرےآں (حموی تے بلاذری)کی روایتاں تو‏ں مواز نہ کردے نيں ، کہ انہاں نے کہیا اے :دیہاتیاں نے مسلماناں د‏‏ی راہنمائی د‏‏ی تے انہاں نو‏ں عبور دا راستہ دکھا یا تاکہ اس راستہ تو‏ں پانی تو‏ں گزرجاواں ، اس تو‏ں صاف ظاہر اے کہ سیف نے تریخ حوادث وچ کافیحد تک جھوٹھ ملادتا ا‏‏ے۔

٦یوم النحیب:

یہ دن وی انہاں ایام وچو‏ں اے کہ سیف نے تریخ تے اسلام دے وقائع وچ جعل کيتے نيں ۔

____________________

۱۔فتوح البلدان ،ص ۲٧۲۔

۳۴۹ اس د‏ی تفصیل حسب ذیل ملاحظہ فرماواں ۔

طبری نے ۳٦ ئھ دے حوادث وچ سیف تو‏ں ، اس نے ابن الشہید تو‏ں تے اس نے ابن ابی ملیکہ تو‏ں اوہ وروایت کردا اے کہ طلحہ وزبیر باہر نکلے تے چکر لگانے لگے فیر اس وقت عائشہ باہر آگئی تے اس دے پِچھے پیغمبر اسلام د‏‏ی دوسری بیویاں وی باہر آگئياں ، ایتھ‏ے تک ایہ لوک ذات عرق پہنچ گئے۔

اسلام دے لئی اس تو‏ں بدتر مصیبت دا دن کوئی دن نئيں سی، اس دن دا ناں یوم النحیب رکھیا گیا(۱) ۔

عائشہ نے عبدالرحمان بن عتاب(۲) نو‏‏ں حکم دتا تاکہ اوہ لوکاں د‏‏ی امامت کرے تاں اس نے وی نماز د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی، اسنو‏ں امام جماعت دے طور اُتے معین کرنے دا کم اک منصفانہ دا م سی۔

اک دوسری روایت وچ سیف نے نقل کيتا اے کہ :عبدالرحمان راستے وچ تے بصرہ وچ لوکاں نو‏‏ں نماز پڑھاندا سی، ایتھ‏ے تک کہ قتل ہويا۔

سیف نے انہاں روایتاں نو‏‏ں طلحہ ، زبیر تے عائشہ دے جنگ جمل دے لئی مکہ تو‏ں بصرہ د‏‏ی طرف روانہ ہونے د‏‏ی خبر د‏‏ی رپورٹ دے طور اُتے نقل کيتا اے کہ مجموعاً تن داستاناں نو‏‏ں بیان کيتا اے:

۱ ۔ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیٹیاں دے عائشہ نو‏‏ں ذات عرق تک رخصت کرنے د‏‏ی خبر:

اساں اس خبر دے بارے وچ کوئی مآخذ نئيں پایا، صرف ام سلمہ تو‏ں اک روایت نقل کيتی گئی

____________________

۱۔ذات عرق ، بخد تے نہامہ دے درمیان سرحد ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں عراق حج دا احرام باندھدے نيں ۔

۲۔تریخ طبری ج ۳۱۴، تریخ ابن کثیر ٧٧ ، ۲۳۰

۳۵۰ ہے یا اس سلسلے وچ اس دا عائشہ دے ناں لکھیا گیا خط ا‏‏ے۔ تے ام سلمہ دے عائشہ دے ناں لکھے گئے خط دا متن ایويں اے:

جب عائشہ نے جنگ جمل دے لئی مکہ تو‏ں نکل ک‏ے بصرہ د‏‏ی طرف روانہ ہونے دا فیصلہ کيتا تاں ام سلمیٰ نے ایويں کہیا:

اے عائشہ!تم رسول خدا تے امت دے درمیان اک دہلیز د‏‏ی حیثیت رکھدی ہوئے تیرا پردہ حریم پیغمبر اُتے لٹکا ہويا ا‏‏ے۔ قرآن مجید نے تیرے دامن نو‏‏ں سمیٹا اے تسيں اسنو‏ں نہ پھیلاؤ خداوند عالم نے تینو‏ں گھر وچ بیٹھنے دا حکم دتا اے، تسيں اپنے آپ نو‏‏ں صحرااوربیابان وچ کھچ کرنہ لاؤ۔ خدا اس امت نو‏‏ں اس منحوس کم د‏‏ی انجام دھی تو‏ں بچائے:(۱)

رسول خدا تیری حیثیت نو‏‏ں جاندے سن، جے اوہ چاہندے تاں تینو‏ں کوئی ذمہ داری (یعنی عثمان د‏‏ی خون خواہی دے بارے وچ )سونپتے، بلکہ اس دے برخلاف تینو‏ں سیر وسیاحت تے شہراں وچ پیش قدمی کرنے تو‏ں منع فرمایا اے !اگر پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم قبر تو‏ں سراٹھا ک‏ے تینو‏ں اس حالت وچ دیکھو کہ تسيں نے اپنے اونٹھ نو‏‏ں اپنی جگہ تو‏ں کھچ لیا اے تے سرعت دے نال گھمدی پھردی ہوئی اک بیابان تو‏ں دوسرے وچ لنگھدی ہوئی دور دراز علاقےآں تک پہنچ گئی ہو، تاں تسيں پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں کيتا جوا ب دوگی؟

بہرحال تسيں کوخدا دے حضور وچ تے ايس‏ے د‏‏ی طرف پلٹنا اے، رسول خدا دے حضورماں پیش کيت‏‏ی جاؤ

____________________

۱۔عبدالرحمان بن عتاب بن سید بن ابی العیص بن عبدشمس جنگ جمل وچ عائشہ دے لشکر وچ قتل ہويا،تریخ طبری ج ۱ ۳۲۳و ۳۱۴۔

۳۵۱ گی۔ جے مینو‏ں اس حالت وچ بہشت برین وچ داخل ہونے نو‏‏ں کہاجائے جدو‏ں کہ ميں نے رسول خدا دے حکم د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ہوئے تے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں مجھ اُتے مقرر کيتے گئے احکا‏م نیزآنحضرت دے پردہ حرمت نو‏‏ں تارتار کيتا ہوتو مینو‏ں شرم آئے گی، اے عائشہ! تسيں اپنے آپ اُتے کنٹرول کرو تے پردہ تو‏ں باہر نہ نکلو، اپنے گھر د‏‏ی چوکھٹ نو‏‏ں اپنی آرام گاہ قرار دو تاکہ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خوشنودی تے رضا دے نال انہاں نال ملاقات کرو۔

اک ہور روایت وچ اس جملہ دے بعد وادھا ہويا اے:

جے ميں توانو‏‏ں اوہ چیز بتاداں جو ميں نے رسول خدا تو‏ں سنیا اے، تاں تسيں سپ دے ڈسے ہوئے د‏‏ی طرح تڑپوگی۔ والسلام

عائشہ نے جواب دتا:اے ام سلمہ! تیرے پندونصائح نو‏‏ں قبول کردی ہاں تے انہاں د‏‏ی قدر وقیمت جاندی ہاں لیکن گل ویسی نئيں اے جداں کہ تسيں کہندی ہوئے میرے لئے بہتر موقع فراہ‏م ہويا اے تاکہ اک دوسرے دے جان دے پیاسنو‏ں دوگروہاں دے درمیان صلح کراواں ۔

۲سرزمین ذات عرق وچ اجتماع د‏‏ی خبر:

اک دوسری روایت وچ جسنو‏ں طبری نے سیف دے علاوہ اک دوسرے راوی تو‏ں وی نقل کيتا اے ایويں آیا اے:

سعد بن عاص نے مروان بن حکم تے اس دے دوستاں تو‏ں ذات عرق وچ ملاقات کيت‏ی تے کہیا:کتھے جارہے ہو، جنہاں نے عثمان دا خون بہایا اے انہاں نو‏ں قتل کرڈالو تے اپنے گھر د‏‏ی طرف چلے جاؤ تے اپنے آپ نو‏‏ں ہلاکت وچ مت ڈالو(۱)

جواب دتا گیا:ہم جارہے نيں تاکہ شاید عثمان دے تمام قاتلاں نو‏‏ں اک ہی جگہ اُتے قتل کرسکن ۔

اس دے بعد طلحہ وزبیر نو‏‏ں مخفیانہ طور اُتے دیکھیا تے انہاں نو‏ں کہیا:

اگر تسيں لوک کامیاب ہوئے تاں حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور کس دے ہتھ وچ دوگے؟

انہاں نے جواب دتا:ہم دوآدمیاں وچو‏ں جس کسی کوبھی لوک منتخب کرلاں ۔

____________________

۱۔بلاغات النساء ،۸ ح ا ۲۹۰،العقد الفرید ج۳ ٦۹---،شرح ابن ابی الحدید، ج۲ ٧۱، تریخ یعقوبی ج۲/ ۱۸۔

۳۵۲ سعد بن عاص بن امیہ، اس د‏ی ماں ام کلثوم بنت عمرو مریہ سی، حضرت علی نے جنگ بدر دے دن اس دے باپ نو‏‏ں قتل کيتا سی، سعید قریش دے بزرگاں وچو‏ں سی ایہ انہاں لوکاں وچو‏ں اک سی جس نے عثمان دے لئی قرآن مجید لکھیا سی، عثمان نے اسنو‏ں ولید دے بعد کوفہ دا حاکم مقرر کيتا، عثمان د‏‏ی وفات دے بعد اس نے جنگاں تو‏ں کنارہ کشی کیتی۔ معاویہ نے اپنی حکومت دے دوران مروان نو‏‏ں معزول کرنے دے بعد اسنو‏ں مدینہ دا حاکم معین کيتا۔ کچھ مدت دے بعد اسنو‏ں معزول کرکے فیر مروان نو‏‏ں مدینہ دا حاکم مقرر کردتا۔ تاکہ اس دے ذریعہ انہاں دو دے درمیان دشمنی ایجاد کرے(اسدالغابہ ۲/۳۰۹)

اس روایت وچ سعید اموی نے تمام خاندان بنی امیہ دے اس لشکر وچ موجود تمام افراد نو‏‏ں مخاطب قرار دے ک‏‏ے انہاں تو‏ں طلحہ وزبیر و عائشہ نو‏‏ں قتل کرنے دا مطالبہ کيتاکیونجے انہاں نے جو عثمان د‏‏ی خونخواہی دے لئی قدم اٹھایا اے، دراصل اوہ اس دے ذمہ دار سن تے اوہ خون انہاں دے پاس سی (اوہی عثمان دے قتل وچ شریک سن )

فیر اپنے گروہ د‏‏ی طرف پلٹے ۔ بنی امیہ نے جواب دتا کہ اوہ عثمان دے تمام قاتلاں نو‏‏ں اک ہی جگہ قتل کر ڈالنا چاہندے نيں تے انہاں دا مقصد ایہ سی کہ اوہ جاواں تے شاید اس جماعت دے ذریعہ محمد بن ابی بکر بک تے قتل عثمان وچ ملوث دوسرے لوکاں نو‏‏ں قتل کرڈالاں ۔

اس نے کہیا :نئيں ، توانو‏‏ں ایہ کم عثمان د‏‏ی اولاد دے ہتھ وچ دینا چاہیدا،کیونجے تسيں لوکاں نے عوام نو‏‏ں عثمان د‏‏ی خون خواہی دے ناں اُتے اکسایا ا‏‏ے۔

۳۵۳ انہاں نے کہیا:کیہ اسيں مہاجرین دے بزرگاں نو‏‏ں چھڈ کرخلافت انہاں د‏‏ی اولاد دے حوالہ کرن گے؟(یعنی خلافت نو‏‏ں اپنے تاں۔ جوکہ مھاجر دے بزرگ نيں ،دورکرکے عثمان د‏‏ی اولاد نو‏‏ں سو نپاں گے؟)اس نے کہیا:ہم مناسب نئيں سمجھدے نيں کہ حکومت نو‏‏ں عبد مناف د‏‏ی اولاد تو‏ں باہر لیانے د‏‏ی کوشش کرن ،(یعنی مناسب نئيں اے کہ اسيں ایہ نو‏‏ں شش کرن کہ خلافت حضرت علی دے ہتھ تو‏ں لے لاں ، جدو‏ں کہ علی آل عبد مناف و ساڈے چچیرے بھائی نيں ، بنوامیہ تے بنوہاشم آپس وچ چچیرے بھائی سن )

اس دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں عبداللہ بن خالدبن سعید(جوخود وی بنی امیہ تو‏ں سی) دے ہمراہ واپس آیا،مغیرہ بن شعبہ(جو ثقیف وچو‏ں سی) نے کہیا:سعید دا نظریہ صحیح اے :جو وی قبیلہ ثقیف تو‏ں ایتھ‏ے آیا اے، واپس چلاجائے۔ اس گروہ نے وی جنگ تو‏ں منہ موڑا تے واپس چلاگیا۔ لیکن دوسرے اپنے راستے اُتے اگے بڑھدے رہ‏‏ے۔ جنگ دے لئی جانے والےآں وچ عثمان دے بیٹے ابان تے ولید جداں لوک بھی

موجود سن ۔ اوہ اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوک‏ے دور پہنچے تے راستہ وچ انہاں دے درمیان اختلاف پیدا ہويا کہ کس شخص نو‏‏ں سرپرست بنایا جائے تاآخر روایت عائشہ دے حکم تو‏ں مردے دم تک عبدالرحمان بن عتاب دا راستے وچ تے بصرہ وچ امامت دے فرائض انجام دینا۔

یہ خبر سیف دے علاوہ دوسرےآں دے ایتھ‏ے ایويں ذکر ہوئی اے :جس وقت کاروان مکہ تو‏ں باہر

____________________

۱۔عبداللہ بن خالدبن اسید بن ابی العیص بن امیہ، زیادنے اسنو‏ں فارس دا حاکم مقرر کيتا تے مردے وقت اسنو‏ں کوفہ وچ اپنا جانشین مقرر کيتا تے معاویہ نے اسنو‏ں ايس‏ے عہدہ اُتے برقرار رکھیا(اسد الغابہ ۳۰/۱۴۹)

۳۵۴ آیا، مروان نے نماز دے لئی اذان کہیفیر طلحہ وزبیر دے پاس جاک‏ے انہاں تو‏ں پُچھیا،تم وچو‏ں کس ناں وچ امیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں سلام کراں گا تے نماز د‏‏ی اذان کس دے لئی کہاں ؟

عبداللہ بن زبیر نے کہیا:ابو عبداللہ دے لئی۔ ایہ زبیر د‏‏ی کنیت سی۔

محمد بن طلحہ نے کہیا:ابو محمد دے لئی، ایہ طلحہ د‏‏ی کنیت سی۔

عائشہ نے مروان نو‏‏ں پیغام بھیج دتا تے کہیا:توانو‏‏ں کيتا ہوگیا؟کیا ساڈے کم وچ اختلاف ڈالنا چاہندے ہو؟بہر صورت میرا بھانجا عبداللہ بن زبیر پیش نماز ہوناچاہیدا۔(۱)

انہاں وچو‏ں بعض افراد نے کہیا:خدا د‏‏ی قسم جے اسيں کامیاب ہوئے تاں فتنہ برپا ہوئے گا، کیونجے نہ طلحہ زبیر د‏‏ی سرداری قبول کرنے دے لئی آمادہ اے اورنہ زبیر طلحہ د‏‏ی ۔

بصرہ پہنچنے تک راستہ وچ ایہ اختلاف موجود سی، یعقوبی نے اپنی تریخ وچ لکھیا اے کہ انہاں نے بصرہ وچ بیت المال نو‏‏ں پرت لیا تے جو کچھ اوتھ‏ے سی اسنو‏ں لے گئے تے جدو‏ں نماز دا وقت پہنچیا تاں طلحہ وزبیر دے درمیان اختلاف پیدا ہويا انہاں وچو‏ں ہر اک دوسرے نو‏‏ں محراب تو‏ں کھچ رہیا سی تاکہ اوہ پیش نماز نہ بنے ، لوکاں نے فریاد بلند کی:الصلاة الصلاة اے یاران محمد!عائشہ نے کہیا:اک دن محمد بن طلحہ امام جماعت ہوئے گا تے دوسرے دن عبداللہ بن زبیر۔

ابن سعد نے طبقات وچ ایويں کہیا اے :ابن زبیر اگے بڑھاتاکہ امامت کرے لیکن محمد بن طلحہ نے اسنو‏ں پِچھے ڈھکیل کر خود امام بننا چاہیا، عبداللہ بن زبیر نے وی ویسا ہی کيتا، آخر کار پہلی بار امام

____________________

۱۔تریخ طبری، ج ا / ۳۱۳و۳۱۴۔

۳۵۵ جماعت نو‏‏ں معین کرنے دے لئی قرعہ کشی کيتی گئی تے قرعہ وچ محمد بن طلحہ دا ناں نکلیا اوہ اگے ودھیا تے ایہ آیة پڑھی:<سَالَ سائِلٌ بِعذابٍ واقع >، یعنی اک سوال کرنے والے نے عذاب دے بارے وچ سوال کيتا، عجب !کیواں دا منحوس فال سی؟

کتاب الاغالی وچ ایويں آیا اے :اک شاعر نے اس سلسلہ وچ ایہ اشعار کہ‏ے نيں :

تَباری الغِلامان إذْ صلّیا

وشحّ علی الملک شیخاهما

و مالی و طلحه و ابن الزبیر

وهذا بذي الجذع مولاهما

فامّهما الیوم غرتّهما

وَ یعلی بن منیة دلاهما

ترجمہ:

نماز دے وقت فرزندان اک دوسرے نو‏‏ں پِچھے ڈھکیل رہے نيں تے بُڈھے لوک بادشاہی اُتے نزاع کررہے نيں تے اسنو‏ں للچائی نظراں تو‏ں دیکھدے نيں ۔سانو‏ں طلحہ تے زبیر دے بیٹے تو‏ں کيتا کم اے جدو‏ں کہ بیابان دے کنارے انہاں دا رہبر کھڑا اے ،اج انہاں د‏‏ی ماں ، یعنی عائشہ نے انہاں نو‏ں فریب دتا اے تے منیہ دے بیٹے یعلی نے انہاں نو‏ں فریفتہ بنا لیا اے(۱)

یہ سن اوہ مطالب جنہاں دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایت دے متن وچ واقع دے خلاف ذکر ہويا اے اس دے علاوہ ہن اس د‏ی حدیث د‏‏ی سند دے بارے وچ چھان بین کرن تو‏ں کہ اس دا صحیح اندازہ ہوسک‏‏ے۔

____________________

ا۔ان دونے د‏‏ی ماں تو‏ں مراد عائشہ اے، یعلی بن امیہ نے انہاں نو‏ں دھو کہ دیاتھا۔ یعلی د‏‏ی ماں دا ناں منیسہ بنت غزوان سی تے اس دا باپ میتہ بن عبدہ سی تے اوہ قبیلہ بنی تمیم تو‏ں سی تے بنی امیہ دا اسيں پیمان سی اوہ عثمان دے زمانے وچ یمن دا گورنر سی تے اس دے بعد عثمان دے قتل ہونے اُتے مکہ آگیا تے جنگ جمل وچ شرکت کيتی۔ (الاغانی ج۱۱/ص۱۱۹-۱۲۱)

۳۵٦ روایت سیف د‏‏ی سند د‏‏ی تحقیقات:

سیف نے روزنحیب ، د‏‏ی روایت نو‏‏ں ابن الشہید تو‏ں نقل کيتا اے، ابن الشہید دا باپ ، جو اس روایت کاراوی اے کون اے ؟اور اس دے بیٹے دا ناں کيتا اے جو اس روایت دا راوی اے ؟اور انہاں دو افراد نو‏‏ں پہچاننے دا راستہ کيتا اے جنہاں دے بارے وچ جناب سیف نے خیال آرائی د‏‏ی اے ؟

اس لحاظ تو‏ں تے ايس‏ے گمنامی دے سبب اساں اس شخص دا ناں ونشان سیف د‏‏ی روایت دے علاوہ کدرے تے نئيں پایا، اس لئی اسيں اس شخص نو‏‏ں سیف دے خیالی راویاں وچو‏ں اک فرد جان کراسنو‏ں جعلی راویاں د‏‏ی لسٹ وچ قرار دیندے نيں ۔

بصرہ وچ عبدالرحمان د‏‏ی پیش نمازی د‏‏ی روایت نو‏‏ں سیف نے محمد بن قیس تو‏ں نقل کيتا اے تے ایہ شخص وی سیف دے جعلی راویاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

تحقیق تے موازنہ دا نتیجہ:

سیف نے اک چھوٹی سی روایت دے ذریعہ خاندان قریش اُتے کيتے جانے والے تن اعتراضات دا سد باب کرنا چاہااے، جو عبارت نيں ۔

۱ ۔ عائشہ دے بصرہ د‏‏ی طرف روانگی دے وقت ام سلمہ د‏‏ی طرف سرزنش د‏‏ی روایت۔

اس سرزنش تے اشکال نو‏‏ں سیف نے مندرجہ ذیل جملہ نقل کرکے تدارک کيتا اے :”پیغمبر د‏‏ی بیویاں نے عائشہ نو‏‏ں ذات عرق تک رخصت کيتا“اور اس مطلب دا وادھا کيتا اے کہ پیغمبر د‏‏ی بیویاں نے متفقہ طور اُتے عائشہ دا احترام کيتا جدو‏ں کہ ایہ مطلب ام سلمہ د‏‏ی سرزنش کرنے دے نال سازگار نئيں اے، لہذا سیف اسنو‏ں تغیر دیندا اے تے اسنو‏ں اک دوسری صورت وچ پیش کردا اے جو اس دے نظریہ د‏‏ی تائید کردا ا‏‏ے۔

۳۵٧ ۲ ۔ ذات عرق وچ سعید اموی د‏‏ی بنی امیہ تو‏ں گفتگو، تے ایہ کہ اس نے انہاں تو‏ں مطالبہ کيتا کہ قاتلان عثمان ، یعنی اوہی جنہاں نے عثمان د‏‏ی خونخواہی دا علم بلند کيتا تھا،کو قتل کرن تے اس د‏ی طلحہ تے زبیر تو‏ں گفتگو د‏‏ی رود اد کہ عثمان دے بیٹےآں وچو‏ں کسی اک دا انتخاب کرن تے انہاں دونے نےاس دتی مواقفت نئيں کيت‏‏ی ، لہذا سعید اگے ودھنے تو‏ں منکر ہوگیااور واپس چلاگیا تے اس دے نال مغیرہ تے ثقیف دے کچھ تے لوک واپس چلے گئے۔

اس روداد نو‏‏ں سیف نے درج ذیل جملہ نو‏‏ں نقل کرکے نابود کردتا اے :اس دن تو‏ں پُر مصیبت کوئی تے دن دیکھیا نئيں گیا، ایتھ‏ے تک اس دن نو‏‏ں یوم الحیب ناں رکھیا گیا اے، جدو‏ں کہ ذات عرق وچ رونماشدہ روداد اوہی سی جسنو‏ں اساں نقل کيتا، اس طرح جناب سیف نے بزرگان قریش تے خاندان مضر نال تعلق رکھنے والے اصحاب د‏‏ی لغزشاں د‏‏ی توجیہ کرکے انہاں اُتے پردہ پوشی د‏‏ی اے تے اس روایت نو‏‏ں نقل کرکے انہاں د‏‏ی غلطیاں نو‏‏ں چھپادتا ا‏‏ے۔

۳ ۔ راستہ تے بصرہ وچ پیش نمازی دے مسئلہ اُتے اختلاف د‏‏ی داستان تے عائشہ دا اپنے بھانجے تے اپنے چچیرے بھائی محمد بن طلحہ نو‏‏ں اس کم اُتے معین کرنا تاکہ اختلافات نو‏‏ں دور کرسک‏‏ے،سیف نے اس خبر د‏‏ی وی مندرجہ ذیل جملہ نقل کرکے تصحیح د‏‏ی اے:

ام المومنین عائشہ نے عبدالرحمان بن عتاب نو‏‏ں پیش نمازی دے لئی معین کردیااور اوہ وی راستے وچ تے بصرہ پہنچنے اُتے قتل ہونے تک لوکاں د‏‏ی امامت کردا رہیا، سیف نے انہاں تمام تخریب کاریاں تے جاہ طلبیاں نو‏‏ں اک چھوٹی سی روایت جعل کرکے دقیق جملےآں دے ذریعہ محو کيتا اے فیر اک ہور روایت دے ذریعہ اس د‏ی تائید کيت‏ی ا‏‏ے۔

سیف یوم الحیب د‏‏ی داستان دے نقل کرنے وچ (ذات عرق وچ گریہ دے دن)منفرد اے، تے طبری نے اس تو‏ں نقل کيتا اے تے ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ تریخ طبری تو‏ں نقل کيتا اے، اس طرح سیف اپنے مقصد وچ کامیاب ہويا اے تے جس اضطراب تے تشویش نو‏‏ں اسلام د‏‏ی تریخ وچ پیدا کرنا چاہندا تھااسنو‏ں شرمندہ کرنے وچ کامیاب ہويا ا‏‏ے۔

۳۵۸ بحث دا خاتمہ:

اساں اس تو‏ں پہلے وی دیکھیا کہ سیف نے کس طرح جعلی ایام خلق کيتے نيں تے مسلماناں اوراعراب وچ دوران جاہلیت تے اسلام دے مانند مشہور ایامجعل کيتے نيں ، تے سانو‏ں معلوم ہويا کہ اس نے حقیقی روداد اں نو‏‏ں الٹادکھانے د‏‏ی کِنّی کوشش کيتی اے تاکہ اسلامی معاشرے وچ تشویش ایجاد کرکے انہاں دے عقائد تے افکار نو‏‏ں توہمات تے مذاق وچ تبدیل کردے۔

اس دے جعلی ایام ايس‏ے حد تک محدود نئيں نيں جنہاں دا اساں ذکر کيتا بلکہ اساں اس لئی اِنّے اُتے ہی اکتفا کيتا اے تاکہ اسلام د‏‏ی تریخ وچ اس قسم د‏‏ی تحریفات دے نقش پا تے آثار نو‏‏ں پہچان سکن تے اس دے بعد سیف دے اس قسم دے جعل دے بارے وچ ہور نمونے پیش کرن گے(۱)

____________________

۱۔جداں حتیان دے دن (مچھلیاں دے دن)سیف کہندا اے :یہ دن اس لئی اس ناں تو‏ں مشہور ہويا اے کہ سعد بن ابی وقاص دے سپاہیاں نے قادسیہ وچ تن سو خچر گائے تے ماہی غنیمت دے طور اُتے حاصل کيتے (طبری ۱۵/۲۲۴۴)

۳۵۹ سیف دے خیالی شہر

نَثرالحمويّ کتاب سیف فی کتابه معجم البلدان

حموی نے سیف د‏‏ی کتاب نو‏‏ں (اس دے خیالی شہراں د‏‏ی وجہ سے)اپنی کتاب معجم البلدان وچ درج کيتا ا‏‏ے۔ تے دوسرےآں نے وی اس د‏ی پیروی د‏‏ی ا‏‏ے۔

(موئف)

معجم البلدان تے دوسرے جغرافیہ داناں دا اہ‏م مآخذ:

محققاں دے لئی ایہ امر پوشیدہ نئيں اے کہ یاقوت حموی نادر و نایاب قضیے تے اشعار نقل کرنے وچ عجیب دلچسپی رکھدا اے، جس قدر اس نے اس طرح دے قضیے واشعار نو‏‏ں شہراں د‏‏ی تشریح وچ درج کيتا اے دوسری کتاباں وچ اوداں نئيں ملدا۔ گویا یاقوت حموی نے اپنے اس تصور نو‏‏ں سیف د‏‏ی داستاناں وچ پایا اے لہذا اس نے ايس‏ے طرح سیف دے مطالب نو‏‏ں اپنی کتاب معجم البلدان وچ پیش کردیااے، لہذا اسيں دیکھدے نيں کہ اس نے ایسی جگہاں د‏‏ی تشریح د‏‏ی اے کہ جو سیف دے افسانےآں دے دائرہ تو‏ں باہر نئيں نيں ۔ جس طرح اس نے ”جبار“ ،” جعرانہ“،” شرجہ“ و”صہید“ دے بارے وچ تشریح د‏‏ی اے، اس تو‏ں ایسا معلوم ہُندا اے کہ سیف د‏‏ی کتاب دا ابن خاضبہ دے ہتھ لکھیا ہويا اک نسخہ اس دے پاس موجود سی۔

۳٦۰ ظاہر اًاس کتاب دے حاشیہ وچ ابوبکر بن سیف دے بارے وچ اک تحقیقات لکھی گئی اے ،ابن خاضبہ ، اوہی ابوبکر محمد بن احمد بن عبدالباقی بغدادی حافظ(۱) اے کہ ابو بکر خطیب تے دوسرےآں تو‏ں روایت کردا اے، اس نے ماہ ربیع الاول ۴۸۹ ئھ وچ وفات پائی اے (۲) تے ابوبکر بن سیف یا ابوبکر بن احمد بن سیف جصینی اے کہ سمعانی وحموی نے مادہ جصینی وچ انساب ومعجم البلدان وچ اس د‏ی تشریح د‏‏ی اے، یا ابو بکر احمد بن عبداللہ بن سیف بن سعدسبحستانی اے کہ اس کانام ابن عساکر د‏‏ی روایتاں دے اسناد وچ آندا اے تے خاص کر ابن عساکر نے سیف تو‏ں جو وی روایت نقل کيتی اے، اس د‏ی سند وچ اس دا ناں لیا گیا ا‏‏ے۔ تے ابن ندیم نے اپنی کتاب اللسٹ وچ اس د‏ی تشریح د‏‏ی ا‏‏ے۔

حموی نے جنہاں روایتاں نو‏‏ں نقل کيتا اے، انہاں نو‏ں تریخ طبری وچ وی پایا جاندا اے ،اور بعض اوقات حموی ایسی چیزاں نو‏‏ں نقل کردا اے کہ طبری نے انہاں نو‏ں نقل نئيں کيتا اے، چنانچہ طبری نے وی بعض روایتاں نقل کيتی نيں ، جنہاں نو‏ں حموی نے نقل نئيں کيتا اے، انہاں دو بزرگواراں نے اس چشمہ تو‏ں جو وی اپنے ذائقہ دے مطابق شراں پایا اے اس تو‏ں استفادہ کيتا اے، تے فرق صرف ایہ اے کہ طبری سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں پے در پے نقل کردا اے جو اوہ سیف د‏‏ی مجموعی داستان نو‏‏ں تشکیل دیندی نيں تے عمومی طور اُتے جوسیف نے مآخذ اپنی داستاناں دے لئی جعل کيتے نيں انہاں سب نو‏‏ں نقل کردا ا‏‏ے۔

____________________

۱۔حافظ اس شخص نو‏‏ں کہندے نيں ، جس نے اک لکھ احادیث حفظ د‏‏ی ہاں ۔

۲۔تریخ کامل طبع لیڈن۱۰/۱٧۸ورشذرات، ۲۸۹ئھ دے حوادث وچ ، لسان المیزان ج٦/۵٧اورج٦/۴٧۹

۳٦۱ لیکن حموی سیف د‏‏ی داستاناں دے اشعار تے عجیب وغریب مطالب وچو‏ں جو کچھ اے انہاں نو‏ں چُن دے نقل کردا اے تے بعض اوقات چن لئے گئے مطالب نو‏‏ں سیف د‏‏ی طرف نسبت دتے بغیر تے سند دا ذکر کيتے بغیر نقل کردا ا‏‏ے۔

سیف دے خیالی شہراں دے چند نمونے:

جداں کہ اساں کہیا حموی نے اپنی کتاب معجم البلدان وچ جو بعض شہراں تے زمیناں دے ماخذ ذکر کيتے نيں ، اوہ سیف د‏‏ی روایتاں نيں ، اسيں ایتھ‏ے اُتے سیف دے انہاں خیالی شہراں تے اماکن دے نمونے شاہد دے طور اُتے پیش کردے نيں جنہاں نو‏ں حموی نے اپنی کتاب وچ ذکر کيتا اے:

۱دلوث:

حموی اس کلمہ د‏‏ی تشریح وچ کہندا اے :سیف قبیلہ عبد قیس دے صحارنامی اک شخص تو‏ں نقل کردا اے :ہر مزان د‏‏ی جنگ دے دناں جو اہواز دے اطراف وچ واقع ہوئی ، ایہ علاقہ دلوث و دجیل دے درمیان واقع اے، وچ ھرم بن حیان دے پاس گیا تے اس دے لئی خرمے د‏‏ی چند زنبیلاں نال لے گیا۔ (قدمت علی ھدم بن حیان)تاآخر

اور طبری ايس‏ے داستان نو‏‏ں اپنی سند تے سیف تو‏ں ۱۳ ئھ دے حوادث وچ جملہ ” بجلال من تمر“ تک نقل کردا اے ۔ اس دے بعد جو کچھ حموی نے نقل کيتا اے، طبری نے اسنو‏ں نقل نئيں کيتا ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں نقل کرنے وچ حموی دا مآخذ تریخ طبری نئيں سی، بلکہ اس دے پاس خود سیف د‏‏ی کتاب موجود سی تے اوہ اس تو‏ں نقل کردا سی۔

۳٦۲ ۲طاووس:

حموی نے جوروایتاں سیف تو‏ں نقل کيتی نيں ، انہاں وچ طاوؤس د‏‏ی تشریح د‏‏ی ا‏‏ے۔ تے کہندا اے :طاووس فارس دے اطراف وچ اک جگہ دا ناں اے، سیف نے کہیا اے :علاء بن حضرمی نے سمندر دے راستے اک فوج اوتھ‏ے بھیجی تے ایہ کم عمر د‏‏ی اجازت دے بغیر انجام پایا۔

یاقوت حموی نے اس پوری داستان کو، جسنو‏ں طبری نے اپنی سند تو‏ں ۱٧ ء دے حوادث وچ سیف تو‏ں نقل کيتا اے ، اس اُتے خلید بن منذر دا اک شعر وی وادھا کيتا اے، لیکن طبری نے اس شعر نو‏‏ں نقل نئيں کيتا ا‏‏ے۔

۳و ۴، جعرانہ ونعمان:

یاقوت حموی نے جعرانہ اورنعمان جو حجاز وچ واقع نيں ، سیف دے کہنے اُتے استناد ک‏ر ک‏ے انہاں دونے جگہاں نو‏‏ں عراق د‏‏ی سرزمین شمار کيتا اے تے ایتھ‏ے اُتے خاص کر سیف دا ناں لیا ا‏‏ے۔

اس طرح حموی نے سیف د‏‏ی داستاناں وچ ناں لئے گئے دس تو‏ں زیادہ شہراں تے محلےآں د‏‏ی تشریح د‏‏ی اے یا انہاں د‏‏ی تشریح نو‏‏ں سیف د‏‏ی داستاناں تو‏ں استخراج کرکے سیف دا ناں ذکر کيتا اے، جداں حمقتین،لیکن اوہ جگہاں جنہاں د‏‏ی اصل یا تشریح نو‏‏ں سیف د‏‏ی داستاناں تو‏ں نقل کيتا گیا اے تے اس وچ سیف دا ناں نئيں لیا گیا اے، بہت نيں ، جداں:

۵قردودہ:

یاقوت حموی قردود د‏‏ی تشریح وچ ایويں کہندا اے :جب طلحہ نے پیغمبری دا دعویٰ کيتا تووہ شمیراء وچ داخل ہويا، تمامہ بن اوس بن لام طائی نے کسی نو‏‏ں اس دے پاس ایہ پیغام لے ک‏ے بھیجیا کہ قبیلہ جذیلہ دے پنج سوافراد میرے نال نيں جے آپ دے لئی کوئی مشکل پیش آئی تاں اسيں قردودہ تے آنسر وچ ریگستان دے نزدیک ہون گے۔

۳٦۳ طبری نے ايس‏ے روایت نو‏‏ں اپنی سند تو‏ں ۱۱ ھ ئماں اہل غطفان دے ارتداد دے سلسلہ وچ سیف تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ تے ایہی روایت حموی د‏‏ی مورداعتماد قرار پائی اے تے اس نے قردودہ د‏‏ی تشریح د‏‏ی ا‏‏ے۔

ابن جحر نے وی ايس‏ے روایت اُتے اعتماد کيتا اے، جتھے اُتے اس نے رسول اللہ دے صحابہ د‏‏ی تشریح دے ضمن وچ ثمامہ د‏‏ی تشریح د‏‏ی اے جدو‏ں کہ اساں ثمامہ تے قردودہ دے بارے وچ سیف دے علاوہ کدرے کوئی نشان نئيں پائی

٦نہراط:

چونکہ حموی نے سیف د‏‏ی بعض روایتاں نو‏‏ں سیف دا ناں لئے بغیر اپنی کتاب وچ درج کيتا اے، لہذا بعض اوقات قارئین شک وشبہہ وچ پڑکر خیال کردے نيں کہ تشریح د‏‏ی عبارت خود حموی د‏‏ی ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے نہراط د‏‏ی تشریح وچ کہندا اے جدو‏ں خالد بن ولید نے حیرہ تے اس دے اطراف وچ تسلط جمایااور اپنے کارندےآں نو‏‏ں اس دے اطراف وچ بھیجیا من جملہ قبیلہ بنی تمیم دے ابواط دے فرزند ”اط“ نامی اک شخص نو‏‏ں دور قستان بھیجیا، جدو‏ں اوہ اس جگہ اُتے پہنچیا ، تاں اس نے اک ندی دے کنارے اُتے پڑاؤ ڈالیا، لہذا اوہ ندی اج تک اس دے ناں اُتے نہراط دے عنوان تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

طبری نے ايس‏ے روایت نو‏‏ں ۱۲ ئھ دے حوادث دے ضمن وچ حیرہ دے اخبار دے بعد ایويں نقل کيتا اے :خالد بن ولید نے اپنے افراد تے کارندےآں نو‏‏ں بھیجیا، ایتھ‏ے تک کہندا اے :اور اط ابن ابو اط نو‏‏ں ”بروز مستان“ بھیجیا، اس نے اک ندی دے کنارے اُتے اک جگہ اُتے پڑاؤ ڈالیا تے اس جگہ دا ناں بعد وچ ايس‏ے دے ناں تو‏ں مشہور ہويا تے اج تک ”نہراط“ دے ناں تو‏ں مشہور اے ۔” اط“ قبیلہ سعد بن زید بن مناة نال تعلق رکھدا سی۔

ابنحجر نے الاصابہ وچ ايس‏ے روایت اُتے اعتماد کرکے اط بن اط د‏‏ی تشریح وچ لکھدا اے: اط بن ابواط قبیلہ سعد بن بکر دا اک فرد اے کہ ابو بک‏ر ک‏ے زمانہ وچ خالد بن ولید دا دوست سی تے خالد نے اسنو‏ں ٹیکس جمع کرنے دے لئی ايس‏ے علاقہ وچ ڈیوٹی دتی سی۔ ايس‏ے لئے اوتھ‏ے اُتے موجود اک ندی ايس‏ے دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی ا‏‏ے۔

۳٦۴ ٧،۸ ،اور ۹ارماث، اغواث تے عماس:

حموی نے انہاں تن جگہاں دے ناں نو‏‏ں سیف تو‏ں نقل کرکے اپنی کتاب معجم البلدان وچ ذکر کيتا اے، طبری نے وی جنگ قادسیہ د‏‏ی داستان د‏‏ی تفصیل نو‏‏ں اپنی سند تو‏ں سیف تو‏ں نقل کيتا اے کہ اساں ایام سیف نامی فصل وچ اسنو‏ں بیان کيتا۔

۱۰ ثنی:

طبری نے داستان ” ثنی“ نو‏‏ں اپنی سند تو‏ں سیف تو‏ں نقل کرکے ۱۲ ھء دے حوادث دے ضمن وچ اپنی کتاب د‏‏ی ج ، ۱/ ص ۲۰۲٦ تے ص ۲۰۳۰ وچ نقل کيتا اے ۔

۱۱ ثنیہ رکاب:

اسنو‏ں وی طبری نے ايس‏ے طریقہ تو‏ں ج ، ۱/ ص ۲۰۲٦ ۔ ۲۰۲۰ وچ ۱۲ ھ ء دے حوادث دے ضمن وچ نقل کيتا اے ۔

۱۲ قدیس:

طبری نے مذکورہ طریقے نال جنگ قادسیہ دے بیان وچ اسنو‏ں ج ، ۱/ ۲۲۳۰ و ۲۲۳۳ و ۲۲۴۳ ، ۲۲۵ ، ۲۲۸۸ ، ۲۲۹۴ ، ۲۳۲٦ و ۲۳۲۸ وچ نقل کيتا اے ۔

۱۳ مقر:

اسنو‏ں وی طبری نے ۱۲ ھء دے حوادث وچ ج ، ۱/ ۲۰۳٧ و ۲۰۳۸ وچ نقل کيتا ا‏‏ے۔

۳٦۵ ۱۴ وایہ خرد:

سیف دے خیالی اماکن وچ ” وایہ خرد “ وی اے کہ طبری نے ج ، ۴ ص ۲۴۲ طبع اول مصر وچ خلاصہ دے طور اُتے نقل کيتا اے ۔

۱۵ ولجہ:

سیف دے خیالی اماکن وچ ” ولجہ “بھی اے ایہ سرزمین کسکر وچ واقع اے تے طبری نے اسنو‏ں ۲۱ ھء جنگ نہاوند وچ بیان کيتا اے ۔ ج، ۱/ ۲٦۱۸ و ۲٦۲۵ ۔

۱٦ ھوافی:

سیف دے خیالی اماکن وچو‏ں اک ’ ’ ھوافی“ اے اسنو‏ں وی طبری نے ۱۳ ئھ دے حوادث وچ ج ، ۱/ ۲۱٦۹ وچ نقل کيتا اے ۔

جغرافیہ د‏‏یاں کتاباں تے سیف دے خیالی شہر

یہ، تے انہاں جداں بوہت سارے شہر تے اماکن نو‏‏ں حموی نے سیف د‏‏ی داستاناں اُتے اعتماد کرکے اپنی کتاب ” معجم البلدان“ وچ نقل کيتا اے جدو‏ں کہ شہراں دے بارے وچ لکھی گئی دوسری کتاباں وچ سیف د‏‏ی روایتاں اُتے اعتماد نئيں کيتا گیا اے تے انہاں شہراں تے اماکن دے ناں تک نئيں لئے گئے نيں ، جداں مندرجہ ذیل کتاباں :

۱ ۔ ”صفہ جزیرة العرب“ تالیف ابو محمد حسن بن احمد بن یعقوب بن یوسف بن داؤد معروف بہ ابن حائک (وفات ۳۳۴ ئھ)

۲ ۔ فتوح البلدان ۔ تالیف بلاذری

۳ ۔ مختصر البلدان ، تالیف ابو بکر احمد بن محمد ہمدانی معروف بہ ابن الفقیہ جو تیسری صدی ہجری دے اواخر دے دانشوراں وچ شمار ہُندے سن ۔

۳٦٦ ۴ ۔ الآثار الباقیة عن القرون الخالیة : تالیف ابو ریحان محمد بن احمد بیرونی خوارزمی وفات ۴۴۰ ئھ ،

۵ ۔ معجم مااستعجم تالیف ابی عبدا للہ بن عبدا لعزیز بن مصعب بکری وزیر ، وفات ۴٧۸ ئھ

٦ ۔ تقویم البلدان : تالیف اسماعیل صاحب حماة ، وفات ۴۳۲ ئھ

اس دے علاوہ متاخرین وچو‏ں دو شخصیتاں نے حموی اُتے اعتماد نئيں کيتا اے تے انہاں شہراں د‏‏ی اپنی کتاباں وچ تشریح نئيں کيت‏‏ی اے ۔

۱ ۔ مستشرق لسٹرنج نے اپنی کتاب ” بلدان الخلافة الشرقیہ “ وچ

۲ ۔ عمر رضا کحالہ نے اپنی کتاب ” جغرافیای شبہ جزیرہ عربستان “

۳٦٧ تاریخی حوادث واقع ہونے دے زمانے وچ سیف د‏‏ی اداکاریاں

إِنّما حَرَّفَ سیف الوقائع التاریخیة ایضاً

سیف نے وقائع د‏‏ی تحریف اُتے ہی اکتفا نئيں کيتا اے بلکہ انہاں وقائع د‏‏ی تریخ وچ وی تحریف د‏‏ی اے ۔

مولف

سیف نے جو تحریفات انجام دتی نيں ، اس وچ صرف تاریخی حوادث وچ تبدیلی لیانے اُتے ہی اکتفا نئيں کيتا اے ، بلکہ وقائع تاریخی دے سال معین کرنے وچ وی انہاں نو‏ں خلافِ حقیقت بیان کيتاہے انہاں وچ فتح ” ابلہ “ ۱ اے کہ طبری نے سیف تو‏ں روایت کيتی اے :

ابو بکر نے خالد نو‏‏ں اک لشک‏ر ک‏ے نال ماموریت اُتے عراق بھیجیا ، اس نے ابلہ وچ دشمن اُتے حملہ کيتا دشمن تے مشرکین د‏‏ی فوج نے لشکر اسلام تو‏ں پہلے پانی دے ساحل اُتے کیمپ لگایا سی تے خالد دے سپاہیاں کو

۱ ۔ ابلہ اک شہر دا ناں اے ۔ ایہ شہر دریائے دجلہ دے کنارے اُتے بصرہ دے نزدیک جتھے اُتے اک خلیج دا کونہ شہر بصرہ وچ داخل ہُندا اے ابلہ شہر بصرہ تو‏ں قدیمی تر اے کیونجے بصرہ عمر ابن خطاب دے زمانے وچ قصبہ بنا جدو‏ں کہ انہاں دناں ابلہ قصبہ سی کہ ایتھ‏ے اُتے کسری د‏‏ی فوجی چھاونی سی تے اوتھ‏ے اُتے فوجی کمانڈر رہندا سی (معجم البلدان)

۳٦۸ پانی استعمال کرنے وچ روکاوٹ پائی سی، جدو‏ں جنگ چھڑ گئی تاں خداوند عالم نے اک ابر نو‏‏ں بھیجیا جس نے اسلام دے لشک‏ر ک‏ے پِچھے بارش برسانا شروع کيتا ایتھ‏ے تک کہندا اے : خالد نے اسلام د‏‏ی فتحیابی د‏‏ی نوید باقیماندہ جنگی غنائم تے ہاتھی دے ہمراہ مدینہ بھیج دتا ، ہاتھی نو‏‏ں مدینہ د‏‏ی گلی کوچےآں وچ پھرایا جاندا سی تو‏ں کہ لوک اسنو‏ں دیکھو ، ضعیف العقل عورتاں کہدیاں سن : ایہ جو اسيں دیکھ رہے نيں کیہ ایہ خدا د‏‏ی مخلوق اے ؟ ٰاور خیال کردیاں سن کہ ایہ بناوٹی اے (۱)

اس روایت نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد ابو جعفر کہندا اے : جو اساں داستان ابلہ تے اس د‏ی فتح دے بارے وچ کہیا اے اوہ تریخ داناں تے صحیح روایتاں بیان کرنے والےآں دے بر خلاف اے بلکہ فتح ابلہ عمر دے زمانے وچ ۱۴ ھء وچ عتبہ بن غزوان د‏‏ی کمانڈ ری وچ ا نجام پایا اے ۔

جداں کہ اس داستان وچ ملاحظہ ہُندا اے کہ سیف نے سال وقوع ، کمانڈر دے ناں اورخلیفہ وقت دے ناں نو‏‏ں وی تبدیل کيتا اے تے اس دے علاوہ ایداں دے مطالب کہ‏ے نيں کہ اس دے سوا کسی تے نے انھاں نقل نئيں کيتا اے ۔

سیف د‏‏ی تحریفات وچ ا یک ،شہر بصرہ د‏‏ی بنیاد رکھنے د‏‏ی تریخ اے طبری نے اس سلسلہ وچ کہاہے : مدائنی دے کہنے دے مطابق عمر ابن خطاب نے عتبہ بن غزوان نو‏‏ں ۱۴ ھ ء وچ بصرہ د‏‏ی طرف روانہ کيتاہے لیکن سیف نے ایسا گمان کيتا اے کہ شہر بصرہ ۱٦ ئھ وچ وجود وچ آیا اے (۲)

____________________

۱۔ تریخ طبری ،ج ۲/ ۵۵٦۔

۲۔ تریخ طبری ، ج ۲/ ۸۹۔

۳٦۹ اس روداد نو‏‏ں ابن کثیر نے نقل کيتا اے تے اوتھے اُتے اشارہ کيتا اے کہ اس قضیہ دے وقوع دا سال بیان کرنے وچ سیف دا دوسرےآں دے نال اختلاف اے (۱)

سیف د‏‏ی تحریفات وچ یرموک(۲) دا واقعہ وی اے ابن کثیر اپنی تریخ وچ لکھدا اے : یرموک دا واقعہ ماہ رجب ۱۵ ھء وچ واقع ہويا اے چنانچہ ایہ تریخ دے علماء : لیث بن سعد ، ابن لھیعہ ، ابو معشر ، ولید بن مسلم ، یزید بن عبیدہ ، خلیفہ بن خیاط ، ابن کلبی ، محمد بن عائذ، ابن عساکر تے شیخ ابو عبدا للہ ذہبی حافظ دا عقیدہ اے لیکن سیف بن عمر تے ابو جعفر جریر دا عقیدہ ایہ اے کہ یرموک دا واقعہ ۱۳ ھ ء وچ رونما ہويا اے تے اساں ایتھ‏ے اُتے اس واقعہ د‏‏ی تریخ ۱۳ ھء معین د‏‏ی اے تو‏ں کہ طبری د‏‏ی پیروی ہوجائے(۳)

اسی اختلاف نو‏‏ں دوسری جگہ اُتے ۱۳ ھ ء دے حوادث وچ لکھیا اے تے کہیا اے : ابن عساکر کہندا اے : جو صحیح اے اوہ ایہی اے (۴)

لیکن جو سیف نے کہیا اے کہ ایہ واقعہ فتح دمشق تو‏ں پہلے ۱۳ ھ ء وچ رونما ہويا اے، کسی نے سیف د‏‏ی اس گل اُتے اعتبار نئيں کيتا اے ۔

ابن عساکر د‏‏ی تریخ وچ اس د‏ی عبارت ایويں اے :

____________________

۱۔ تریخ ابن اثیر ،ج ٧، ص ۵٧ و ۴۸ ۔

۲۔ یرموک شام د‏‏ی طرف اک بیابان اے ، (معجم البلدان )

۳۔ تریخ ابن کثیر ، ج ٧ ص ٦۱ ۔

۴۔ تریخ ابن اثیر ، ج ٧ ص ۲۔

۳٧۰ ذکر سیف بن عمر إنها کانت سنة ۱۳ هء پہلے دمشق و لم یتابعه احد علیٰ ما قاله (۱)

من جملہ واقعہ فحل د‏‏ی تریخ(۲) ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ کہاہے : واقعہ فحل نو‏‏ں مؤرخین د‏‏ی اک وڈی جماعت نے فتح دمشق تو‏ں پہلے لکھیا اے لیکن طبری نے اسنو‏ں فتح دمشق دے بعد لکھیا اے تے اس گل وچ سیف بن عمر د‏‏ی پیروی د‏‏ی اے (۳)

بلاذری نے فتو ح البلدان وچ کہاہے : واقعہ فحل اردن ، خلافت عمر دے پنج ماہ گزرنے دے بعد اس وقت رونما ہويا اے جدو‏ں کہ ماہ ذیقعدہ دے دودن باقی بچے سن (۴)

سیف د‏‏ی تحریفات وچ اک ” ہرقل “ دے شام تو‏ں روانہ ہونے د‏‏ی خبر اے ، طبری نے اپنی تریخ د‏‏ی ج ۳ ص ۹۹ وچ لکھیا اے : اس دے بعد ہرقل “ قسطنطینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ، ہرقل دے قسطنطینہ د‏‏ی طرف روانہ ہونے د‏‏ی تریخ وچ ا ختلاف اے ، ابن اسحاق نے کہیا اے ایہ ۱۵ ھء وچ سی تے سیف نے کہیا اے کہ ۱٦ ھء وچ تھا(۵) تے انہاں ہی اختلافات نو‏‏ں ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ بیان کيتا اے (٦) تے بلاذری نے وی ابن اسحاق دے نظریہ نو‏‏ں فتح البلدان وچ ذکر کيتا اے (٧)

____________________

۱۔ تریخ ابن عساکر ج، ۱/ ۱۵۹۔

۲۔ فحل شام وچ اک جگہ دا ناں اے جہا ں اُتے مسلمانو ں تے رومیو ں دے درمیان مڈ بھیڑ ہوئی سی ۔

۳۔ تریخ ابن کثیر ، ج٧ ص ۴۵۔

۴۔ فتوح البلدان، ۱۲۱ ۔

۵۔ تریخ طبری، ج ۳ ص ۹۹۔

٦۔ تریخ ابن اکثیر ،ج ٧ ص ۵۳۔

٧۔ فتوح البلدان ،ص ۱۴۳۔

۳٧۱ من جملہ تحریفات وچ اک فتح بیت المقدس اے ، طبری نے اپنی تریخ وچ بیت المقدس د‏‏ی فتح د‏‏ی کیفیت نو‏‏ں سیف تو‏ں نقل کيتا اے تے عمر تے بیت المقدس دے باشندےآں دے درمیان واقع ہوئی صلح کيت‏‏‏ی عبارت نو‏‏ں لکھیا اے اس وچ ذکر کردا اے کہ صلح نامہ دے آخر وچ ایويں آیا اے : و کتاباں و حضر سنة ۱۵(۱)

ابن کثیر نے اپنی تریخ د‏‏ی ج، ۸ ص ۵٧ وچ سیف د‏‏ی روایت نو‏‏ں نقل کرنے دے بعد کہیا اے : سیف بن عمر نے ایويں کہیا اے جدو‏ں کہ دوسرے مؤرخین و دانشوراں دا عقیدہ یہہے کہ بیت المقدس ۱٦ ھء وچ فتح ہوئے ا اے (۲) اس دے بعد مؤرخین د‏‏ی انہاں روایتاں نو‏‏ں بیان کيتا اے جنہاں تو‏ں سیف د‏‏ی معین کردہ تریخ تو‏ں اختلاف معلوم ہُندا اے تے بلاذری نے اپنے طریقہ اُتے روایت کيتی اے کہ ایہ واقعہ ۱٦ ۔ ۱٧ وچ رونما ہوئے ا اے ، من جملہ اوہ فتوحات نيں جو الجزیزہ وچ رونما ہوئیاں نيں(۳)

طبری نے اپنی تریخ وچ کہااے: تے بقول سیف الجزیزہ ۱٧ ھء وچ فتح ہويا ۔

لیکن ابن اسحاق کہندا اے کہیا الجزیرہ ۱۹ ھء وچ فتح ہويا تے ايس‏ے اختلاف نو‏‏ں ابن کثیر نے اپنی تریخ وچ ا ور حموی نے معجم البلدان وچ ذکر کيتا اے ، بلاذری نے فتوح البلدان وچ ابن اسحاق د‏‏ی روایت کيتی تائید کيت‏ی اے (۴) تے فتح جزیرہ نو‏‏ں ۱۹ ھء وچ تے اس دے بعد جاناہے ۔

من جملہ اس وچ عمو اس دا طاعون اے ، طبری کہندا اے حقیقت وچ عمو اس وچ طاعون پھیلنے د‏‏ی خبر تے ایہ کہ ایہ کس سال وچ واقع ہويا ، اس وچ اختلاف اے ۔

____________________

۱۔ تریخ طبری، ج ۳/ ۱۰۳۔

۲۔تریخ ابن کثیر ، ج ۸ ص ۵٧۔

۳۔ فتوح البلدان ، ص ۱۳۵ ۔ ۱۴٦۔

۴۔ فتوح البلدان ، ص ۱٧٦ ۔ ۱۸۴۔

۳٧۲ ابن اسحاق کہندا اے : اس دے بعد ۱۸ ھء وچ پہنچیا کہ ايس‏ے سال عمواس وچ طاعون پھیلا تھا(۱) اس دے بعد اس قول دے قائل افراد د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں نقل کردے ہوئے کہندا اے : لیکن سیف : نے دعویٰ کيتا اے کہ عمواس دا طاعون ۱٧ ھء وچ پھیلا سی۔

ابن کثیر نے اس روایت نو‏‏ں تفصیل تو‏ں نقل کيتا اے تے سیف د‏‏ی غلطی د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے تے کہندا اے : محمد ابن اسحق، ابو معشر تے دوسرے متعدد افراد نے سیف تو‏ں اختلاف کيتا اے تے کہاہے کہ ایہ واقعہ ۱۸ ھ ء وچ پیش آیا تھا(۲)

بلاذری نے وی فتوح البلدان وچ روایت کيتی اے عمواس دا طاعون ۱۸ ھء وچ پھیلاتھا(۳)

دوسری تحریفات وچ مسلماناں تے ایرانیاں دے درمیان واقع ہوئی نبردا آزمائی اے ، طبری کہندا اے : سیف نے کہیا اے کہ ایہ ۱۵ ھء وچ واقع ہوئی اے تے ابن اسحق و اقدی نے کہیا اے کہ ۱٦ ھ ء وچ واقع ہوئی اے تے ابن کثیر نے ايس‏ے اختلاف نو‏‏ں اپنی تریخ وچ ذکر کيتا اے (۴)

اس د‏ی دوسری تحریفات وچ خراسان د‏‏ی جنگ اے طبری(۵)

نے سیف تو‏ں نقل کيتا اے کہ خراسان د‏‏ی جنگ ۱۸ ھء وچ واقع ہوئی اے تے دوسرےآں نے کہیا اے کہ یہ

____________________

۱۔ تریخ طبری ،ج ۳/ ۱٦۱۔

۲۔ تریخ طبری ،ج ۳ ص ۱٦۳۔

۳۔ فتوح البلدان، ص ۱۲٦۔

۴۔ تریخ ابن کثیر ،ج ٧ ص ٦۰۔

۵۔ تریخ طبری ، ج ۳ ص ۲۴۴ اور۔تریخ ابن کثیر ،ج ٧ ص ۱۲٦

۳٧۳ جنگ ۲۲ ھء وچ واقع ہوئی اے ۔

طبرستان د‏‏ی جنگ دے بارے وچ وی سیف نے تحریف د‏‏ی اے واقدی ، ابو معشر تے مدائنی نے روایت کيتی اے کہ اس جنگ نو‏‏ں سعد بن عاص نے ۳۰ ھء وچ لڑیا اے تے اوہ پہلا آدمی اے جس نے طبرستان د‏‏ی جنگ شروع د‏‏ی اے لیکن سیف کہندا اے : ۳۰ ھء تو‏ں پہلے سوید بن مقرن نے قضیہ نو‏‏ں صلح کرکے خاتمہ دے دتا اس سلسلہ وچ تریخ طبری(۱) تے ابن کثیر(۲) تے بلاذری(۳) د‏‏ی فتوح البلدان د‏‏ی طرف رجوع کيتا جائے ۔

یہ سی تریخ د‏‏ی سالاں تے دسیاں دوسرے واقعات دے بارے سیف د‏‏ی اداکاریاں دا اک خلاصہ کہ سیف نے وقائع اسلام د‏‏ی تاریخاں دے بارے وچ حقیقت دے برخلاف بیان کيتا ا‏‏ے۔

____________________

۱۔ تریخ طبری ،ج ۳ ص ۳۲۳ ۔

۲۔ تریخ ابن کثیر ،ج ٧ ص ۱۵۴ ۔

۳۔ فتوح البلدان ،ج ٧ ص ۳۴۲ا۔

۳٧۴ خاتمہ:گزشتہ مباحث تے نتیجہ اُتے اک نظر

سیف د‏‏ی جھوٹی روایتاں دے پھیلنے دے اسباب ۔

لسٹ تے مطالب دا خلاصہ۔

اس کتاب وچ ذکرکيتے گئے بعض اصحاب پیغمبر د‏‏ی زندگی دے حالات۔

۳٧۵ سیف د‏‏ی جھوٹی رواتیاں دے پھیلنے دے اسباب

قَد وجَدوا فی احادیث سیف ما رغبوا

جو کچھ حکومتاں دے طرفدار اورمستشرقین چاہندے سن اسنو‏ں انہاں نے سیف د‏‏ی رواتیاں وچ پالیا اے

مؤلف

۳٧٦ سیف د‏‏ی روایتاں ، طاقتوراں تے انہاں دے حامیاں دے فائدے وچ نيں

فتوح تے ارتداد دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایتاں اُتے تحقیق کرنے تو‏ں حیرت انگیز حد تک اس امر دا مشاہدہ ہُندا اے کہ اس سلسلہ وچ جِنّی وی صحیح روایتاں موجود نيں ، انھاں ترک کرکے انہاں تو‏ں استفادہ نئيں کيتا گیا اے ۔ تے اس دا راز ایہ اے کہ سیف نے انہاں روایتاں نو‏‏ں ایداں دے لوکاں د‏‏ی خوشنودی دے لئی جعل کيتا اے جو تریخ نو‏‏ں غیر حقیقی روپ وچ پیش کرنا چاہندے نيں ۔

اس قسم دے تمام افرادکی آرزوئاں سیف د‏‏ی روایتاں وچ پوری ہُندیاں نيں ایہی سبب اے کہ سیف د‏‏ی جھوٹی روایتاں نو‏‏ں دوسرے با اعتبار مؤرخاں د‏‏ی صحیح تے اصلی روایتاں اُتے ترجیح دتی گئی اے تے انہاں د‏‏ی تشہیر تے پھیلاؤ وچ زیادہ کوشش کيتی گئی اے ۔

حقیقت وچ سیف د‏‏ی روایتاں دے طرفداراں تے حامیاں نے اس د‏ی روایتاں وچ اپنے مقاصد پالئے نيں کیونجے اوہ اک طرف دیکھدے نيں کہ انہاں روایتاں وچ مسلماناں دے فرمانرواواں تے سرداراں دے لئی فرشتےآں دے اوصاف تے بے مثال و غیر معمولی بہادریاں تے کرامتاں بیان کيتی گئیاں نيں جداں : بیابان د‏‏ی ریت دا پانی وچ تبدیل ہوناسمندر دے پانی دا اسلام دے سپاہیاں دے لئی ریت وچ تبدیل ہونا تے گائے دا اپنی مخفی گاہ دے بارے وچ خبر دینے دے لئی گفتگو کرن تو‏ں آخر

دوسری طرف تو‏ں انہاں نے ایہ وی مشاہدہ کيتا کہ صدر اسلام دے فرمانرواواں تے شخصیتاں دے ناشائستہ تے ناپسند اعمال دے ارتکاب د‏‏ی سیف نے اپنی روایتاں وچ عذر خواہی د‏‏ی اے تے اس سلسلے وچ انہاں اُتے اعتراض و تنقید کرنے والےآں دے حملےآں نو‏‏ں روکیا اے ۔ جداں:

وہ دیکھدے نيں کہ سیف د‏‏ی روایتاں وچ آیا اے کہ علی ابن ابیطالب نے ايس‏ے پہلے دن جدو‏ں دوسرےآں نے ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی ، انتہائی جلد بازی وچ ابوبکر د‏‏ی بیعت دے لئی پیش قدمی د‏‏ی اے !! نہ ایہ کہ بیعت نو‏‏ں حضرت زہرا سلام اللہ علیہا د‏‏ی وفات دے بعد تک تاخیر وچ ڈالیا اے ۔

۳٧٧ وہ دیکھدے نيں کہ سیف کہندا اے کہ : سعد بن عبادہ نے جبرو اکراہ د‏‏ی حالت وچ بیعت کيتی اے !! نہ ایہ کہ اوہ بیعت کيتے بغیر اپنی جلاوطنی د‏‏ی جگہ ”حوران “ وچ بیعت نہ کرنے دے جرم وچ قتل کيتا گیا ا‏‏ے۔

وہ دیکھدے نيں کہ بقول سیف بیعت دے سلسلہ وچ جو حالت خالد بن سعید دے لئی پیس آئی ، اوہ علی علیہ السلام د‏‏ی تائید کيت‏ی وجہ تو‏ں نئيں سی بلکہ اس لئی سی کہ عمر نے اس دے ریشمی لباسنو‏ں پھاڑ ڈالیا سی !!

وہ دیکھدے نيں کہ عرب قبیلے دے اِنّے لوکاں دا قتل عام تے انہاں دے سراں اُتے کھانا پکانے د‏‏ی دیگ دے پایہ قرار دینا ور انہاں د‏‏ی عورتاں د‏‏ی اسیری اس لئی نئيں سی کہ انہاں نے ابوبکر د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کيتا سی بلکہ ایہ سب انہاں لوکاں دے مرتد ہوک‏ے خدا دے دین تو‏ں منحرف ہونے دے جرم وچ سی !!

وہ دیکھدے نيں کہ اونٹھ اُتے سوار اوہ عورت ، جس دے بارے وچ پیغمبر خدا نے پیشنگوئی فرمائی سی ، ام المؤمنین عائشہ نئيں نيں بلکہ ام زمیل نامی دوسری عورت اے ۔

وہ دیکھدے نيں کہ سیف د‏‏ی روایت نے ام جمیل دے گھر وچ مغیرہ بن شعبہ دے چہرے اُتے ایسا پردہ کھِچیا اے تو‏ں کہ کوئی اسنو‏ں ام جمیل اُتے سوار ہوک‏ے زنا وچ مشغول نہ ہوئے پائے بلکہ انہاں لوکاں د‏‏ی گل اُتے یقین کرے جنہاں نے ایہ شہادت دتی اے کہ مغیرہ نو‏‏ں انہاں نے اپنے گھر وچ اک عورت اُتے سوار دیکھیا اے تے ایہ واضح نئيں ہوئے سکیا کہ اوہ عورت کون سی ؟، شاید خود مغیرہ د‏‏ی اپنی بیوی ہوئے !! اصولی طور اُتے مغیرہ دے لئی اس طرح دا کیس درست کرنااس لئی سی کہ مغیرہ تے اس دے گواہاں وچ پہلے تو‏ں ھماھنگی سی ۔

وہ دیکھدے نيں کہ سیف د‏‏ی روایتاں وچ ابو محجن ثقفی شراب نوشی دے جرم وچ زندان نئيں بھیجیا گیا اے بلکہ اک شعر دے جرم وچ جیل گیا اے جو اس نے شراب دے سلسلہ وچ کہیا سی ! تو‏ں آخر

سیف د‏‏ی روایتاں مستشرقین دے فائدے وچ (۱)

شاید بعض مستشرقین وی اس لحاظ تو‏ں سیف د‏‏ی روایتاں دے طرفدار بنے نيں کہ جو کچھ وہ

____________________

۱۔ کتاب عبدا للہ بن سبا ،ج۲ د‏‏ی پہلی فصل ملاحظہ ہوئے ۔

۳٧۸ اسلام دے فوجیاں دے بارے وچ بے رحمانہ قتل عام تے قساوت قلب ورگی چیزاں سننا چاہندے سن انھاں سیف د‏‏ی روایتاں وچ مشاہدہ کيتاہے کیونجے مستشرقین نے دیکھیا کہ سیف د‏‏ی روایتاں وچ ذکر ہويا اے کہ خالد نے بعض جنگاں وچ تن دن تے تن رات تک اسیراں دے سر قلم کرنے دے علاوہ کوئی کم نئيں کيتا اے تے ہرگزرنے والے نو‏‏ں پھڑ کر اس دا سر تن تو‏ں جدا کردا سی اگرچہ اوہ مخالف وی نہ ہو، ایہ سب قتل عام او ر انسانیت سوزرفتار صرف اس لئی انجام دیندا سی کہ خالد نے قسم کھادی سی کہ انہاں دے خون د‏‏ی ندی جاری کرے !!!

مستشرقین نے دیکھیا اے کہ سیف د‏‏ی روایتاں وچ اکثر جنگاں وچ مقتولین د‏‏ی تعداد اک لکھ تو‏ں ودھ سی اس دے علاوہ اک ہور چیز جو سیف نے دکھادی اے اوہ ایہ اے کہ اسلام دے سپاہیاں نو‏‏ں ہلاکو د‏‏ی طرح بے رحم تے درندہ خصلت دکھایا اے تے اس طرح اسلامی جنگاں بشریت نو‏‏ں نابودکرنے دے لئی انجام پائی نيں !!

مستشرقین نے سیف د‏‏ی روایتاں وچ دیکھیا اے کہ پیغمبر خدا د‏‏ی رحلت دے بعد حرمین (مکہ و مدینہ) تو‏ں باہر رہنے والے مسلما‏ن، عام طور اُتے مرتد ہوک‏ے دین تو‏ں خارج ہوئے نيں تے انھاں تلوار د‏‏ی نوک اُتے فیر تو‏ں اسلام قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا اے تے نتیجہ دے طور اُتے اسلام غنڈہ گردی تے تلوار دے ذریعہ پھیلا اے ۔

مستشرقین نے سیف د‏‏ی روایتاں وچ دیکھیا اے کہ عبدا للهبن سبا نامی اک یہودی نے ایہ طاقت پیدا د‏‏ی اے کہ اوہ مسلماناں دے درمیان اک ایسی سازش کرے جس دے نتیجہ وچ اصحاب رسول خدا تے آپ دے مننے والےآں نو‏‏ں گمراہ کرسک‏‏ے تے یہودی ایداں دے مطالب مسلماناں دے ذہناں وچ ڈالدے رہندے نيں جو انہاں دے عقائد دا حصہ نئيں سن تے اس طرح مسلماناں نو‏‏ں اک دوسرے دے خون دا پیاسا بنا دے تے سب نو‏‏ں خلیفہ دے قتل اُتے اکسائے تے سب مسلما‏ن واقعات دے بارے وچ اک غیر معروف شخص دے اثر وچ قرار پاندے نيں و

۳٧۹ شائد مستشرقین نے انہاں اوصاف دے نال مسلماناں دے چہرہ نو‏‏ں سیف د‏‏ی روایات دے آئینہ وچ دیکھیا اے کہ اس قدر اس دے گیت گارہے نيں تے اپنے تاریخی تجزیہ و تحلیل د‏‏ی بنیاد صرف سیف د‏‏ی روایتاں نو‏‏ں قرار دتا اے تے دوسری صحیح روایتاں دا ذکر تک نئيں کيتا اے

بحث دا نتیجہ

ہم ” فتوح“ تے ” ارتداد“ دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی مکمل تحقیق دے دوران اس حقیقت نو‏‏ں پاندے نيں کہ اس شخص د‏‏ی روایتاں صدر اسلام تو‏ں بحث کرنے والی معتبر تے مستند تاریخی اورعلمی کتاباں د‏‏ی نسبت گہرے تے قابل توجہ اثرات رکھدی نيں تے اس دے علاوہ سیف د‏‏ی روایتاں تے دوسرےآں د‏‏ی روایتاں دے درمیان تطبیق تے موازنہ دے دوران اسيں علم رجال دے دانشوراں د‏‏ی اس حقیقت د‏‏ی تائید کرنے اُتے مجبور ہوجاندے نيں کہ سیف جھوٹھا تے جھوٹھ گڑھنے والا سی ۰

لیکن، سیف دے زندیق ہونے دے بارے وچ جس دا دانشوراں نے سیف اُتے الزام لگایا اے اساں خدا د‏‏ی مدد تو‏ں کتاب ” ۱۵۰ جعلی اصحاب “ وچ مفصل بحث و تحقیق د‏‏ی اے ۔

۳۸۰ ۱٦ ۔ طبری نے اپنی تریخ وچ اس افسانہ نو‏‏ں تفصیل دے نال ” سیف بن عمر تمیمی “ تو‏ں روایت کيتا اے ۔

۱٧ ۔ذہبی نے ” اسلام د‏‏ی تریخ “ وچ اس افسانہ نو‏‏ں ” سیف بن عمر “ د‏‏ی کتاب تو‏ں ذکر کيتا اے تے طبری تو‏ں وی روایت کيتا اے ۔

۱۸ ۔ ابن ابی بکر نے ” التمہید “ وچ اس افسانہ نو‏‏ں ” سیف “ دے علاوہ ابن اثیر تو‏ں وی نقل کيتا ا‏‏ے۔

۱۹ ۔ ابن عساکر نے ” تریخ دمشق “ وچ ” سیف بن عمر ّ“ تو‏ں روایت کيتا اے ۔

۲۰ ۔ ابن بداران نے تریخ ابن عساکر نو‏‏ں خلاصہ کرکے اسنو‏ں ” رہتل تریخ دمشق “ ناں رکھیا اے تے جو کچھ رہتل وچ ذکر کيتا اے اسنو‏ں ابن عساکر تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔

۲۱ ۔ سعید افغانی نے ” عائشہ و السیاسة “ وچ طبری ، ابن عساکر ابن بدران تے ابن ابی بکر تو‏ں نقل کيتا اے ۔

اس تحقیق دے بعد واضح ہوجاندا اے کہ اک ہزار سال تو‏ں زیادہ عرصہ گزرہیا اے کہ تمام دانشور تے مؤرخین اس افسانہ نو‏‏ں سیف بن عمر تو‏ں نقل کررہے نيں لہذا سیف بن عمر د‏‏ی شخصیت دے بارے وچ تحقیق کرنا ضروری اے ۔

اس بنا اُتے اسلام د‏‏ی تریخ د‏‏ی تصنیف وچ سیف د‏‏ی روایتاں دا انتہائی اہ‏م اثر رہیا اے تے مناسب اے کہ انہاں روایتاں نو‏‏ں جعل کرنےو الے (سیف بن عمر) نو‏‏ں اچھی طرح پہچان لاں تو‏ں کہاس دتی روایتاں د‏‏ی قدر وقیمت معلوم ہوسک‏‏ے ۔

۳۸۱ ۳ عبد اللہ بن سبا دے افسانہ کوخلق کرنے والا سیف بن عمر د‏‏ی زندگی دے حالات :

علم رجال دے علماء نے تیسری صدی ہجری تو‏ں دسويں صدی ہجری تک سیف بن عمر د‏‏ی زندگی دے بارے وچ جو کچھ کہیا اے اس دا خلاصہ ایہ اے کہ سیف بن عمر دوسرےآں د‏‏ی روایتاں وچ دخل و تصرف کرکے حدیث جعل کردا سی تے اوہ زندیق سی !!

اس نے ۱٧۰ ھء دے بعد وفات د‏‏ی اے تے یادگار دے طور اُتے درج ذیل اپنی دو کتاباں چھڈی نيں :

۱ ۔ کتاب ” الفتوح و الردة “ کہ اس تو‏ں پیغمبر اسلام د‏‏ی رحلت دے بعد عثمان د‏‏ی خلافت تک دے واقعات اُتے بحث کيتی گئی اے ۔

۲ ۔ کتاب ” الجَمل و مَسیر عليّ و عائشة “ کہ اس وچ عثمان دے قتل تے جنگ جمل اُتے بحث و گفتگو کيتی گئی اے ۔

ایہی دو کتاباں انہاں دانشوراں وغیرہ کےلئے مآخذ بن گئیاں نيں ۔

اساں اس کتاب وچ ثابت کيتا اے کہ سیف نے بعض تاریخی حوادث تے اسلامی فتوحات دے بر خلاف واقع، بیان کيتا اے تے بعض نو‏‏ں افسانہ دے طور اُتے مضحکہ خیر انداز وچ نقل کيتاہے ۔ اس نے بوہت سارے افسانوی سورماواں نو‏‏ں ایداں دے خلق کيتا اے جو بعد وچ اسلامی شخصیتاں تے اصحاب پیغمبر کی

لسٹ وچ قرار پائے نيں بعض دانشوراں ، جداں ابن عبد البر نے ” الاستیعاب “ وچ ، ابن اثیر نے ” اسد الغابہ “ وچ تے ابن حجر نے ”الاصابہ “ وچ سیف د‏‏ی روایتاں اُتے استناد کرکے سیف دے افسانوی سورماواں دے حالات اُتے اصحاب پیغمبر د‏‏ی حیثیت تو‏ں روشنی پائی اے ۔

اس دے علاوہ جغرافیہ شناسی د‏‏یاں کتاباں دے مؤلفین جداں ” معجم البلدان “ تے ” الروض المعطار “ دے مصنفاں نے سیف د‏‏ی روایتاں تو‏ں استناد کرکے ایداں دے شہراں تے اماکن کانام لے ک‏ے انہاں د‏‏ی تفصیلات لکھایاں نيں کہ سیف د‏‏ی روایتاں دے علاوہ انھاں کدرے نئيں پایا جاندا اے تے حقیقت وچ ا ن دا کدرے وجود ہی نئيں اے ۔

۳۸۲ ۴ اسامہ دا لشکر

سیف نے لشکر اسامہ دے بارے وچ روایت کيتی اے :

” پیغمبر خدا نے اپنی رحلت تو‏ں پہلے روم نال جنگ لڑنے دے لئی اک لشکر نو‏‏ں آمادہ کيتا سی تے اسامہ نو‏‏ں اس لشکر د‏‏ی کمانڈری سونپی سی ، لشک‏ر ک‏ے روانہ ہونے دے بعد حالے اس د‏ی آخری فرد مدینہ د‏‏ی خندق تو‏ں نہ گزری سی کہ پیغمبر خدا نے رحلت فرمائی ۔

اسامہ اوتھے اُتے رک گئے تے عمر نو‏‏ں رسول خدا دے خلیفہ ابوبک‏ر ک‏ے پاس بھیجیا تے انہاں تو‏ں واپس پرتن د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی انصار نے وی اس تو‏ں مطالبہ کيتا کہ کمانڈری نو‏‏ں اسامہ تو‏ں کھو لاں تے کسی تے نو‏‏ں سونپاں جدو‏ں عمر نے مذکورہ پیغام نو‏‏ں ابوبک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے پہنچایا ابوبکر نے اٹھیا کر عمر د‏‏ی داڑھی پکڑی تے کہیا : تیری ماں تیرے ماتم وچ بیٹھے ! اسامہ نو‏‏ں پیغبمر نے سپہ سالار معین فرمایا اے تے تسيں ایہ کہندے ہوئے کہ وچ ا س تو‏ں ایہ عہدہ کھو لاں ؟ اس دے بعد ابو بکر آئے تے لشکر نو‏‏ں روانہ کيتا اورانھاں رخصت کردے ہوئے کہیا : چلے جاؤ تو‏ں کہ خداوند عالم توانو‏‏ں قتل و طاعون دے ذریعہ نابود نہ کرے “

اساں جو معتبر روایتاں اس سلسلے وچ سیف دے علاوہ دوسرےآں تو‏ں نقل کيتی نيں ۱ انہاں د‏‏ی جانچ پڑتال کرنے تو‏ں واضح ہوئے اکہ سیف نے تریخ نو‏‏ں کس حد تک حقیقت دے برخلاف دکھایا اے تے اس روایت وچ کس قدر جھوٹھ تے غیر واقعی مطالب موجود نيں ۔

۳۸۳ ۵ سیف د‏‏ی روایتاں وچ سقیفہ د‏‏ی داستان

سقیفہ د‏‏ی روداد نقل کرنے دے سلسلے وچ سیف بن عمر تو‏ں ست روایتاں نقل ہوئیاں نيں ، انہاں وچ ایويں کہندا اے :

” پیغمبر اسلام د‏‏ی وفات دے د ن ، تمام مہاجرین نے کسی دعوت دے بغیر ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی ! تے کسی نے اس د‏ی مخالفت نئيں کيت‏‏ی ، مگر اوہ جو مرتد ہوئے سن ۔ حضرت علی علیہ السلام گھر وچ بیٹھے ہوئے سن کہ خبر ملی کہ ابو بکر بیعت لینے دے لئی اٹھے نيں پس جدو‏ں انہاں نے ایہ سنیا، صرف اک کرتاپہن کر گھرسے روانہ ہوئے تے مسجد د‏‏ی طرف دوڑپئے تے ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی ۔ اس دے بعد انہاں دا لباس لیایا گیا ،تب اوہ لباس پہن کر ابوبک‏ر ک‏ے پاس بیٹھ گئے۔

ہور روایت کيتی اے :

ابوبکر نے اپنے خطبہ وچ کہیا: ہوشیار رہنا ! میرا اک شیطان اے جو میرے حواس خمسہ وچ ا ور میرے رگ وریشہ وچ تصرف کردا اے خبر دار رہنا، جے ایسا ہوئے تاں میرے تو‏ں اجتناب کرنا ، ایسا نہ ہوئے کہ وچ تواڈے پیراہن تے بدن تو‏ں اپنے حق وچ استفادہ کراں ۔

ان روایتاں دے علاوہ دوسری روایتاں وی حقیقت دے خلاف نقل کيتی نيں ۔

اساں چاں کہ اس سلسلہ وچ سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی اسناد د‏‏ی چھان بین د‏‏ی اے اس تو‏ں معلوم ہوجاتاہے انہاں ست روایتاں وچو‏ں چار روایتاں نو‏‏ں سیف نے اپنے چار افسانےآں دے سورماواں تو‏ں نقل کيتا اے تے انہاں چار سورماواں دے ناں سیف د‏‏ی روایتاں دے علاوہ اسيں کدرے نئيں پاندے ۔

اساں اس ست روایتاں دے متن د‏‏ی جانچ پڑتال دے لئی ناچار ہوک‏ے اہل سنت د‏‏یاں کتاباں تو‏ں معتبر روایتاں نقل کيتی نيں ، تے اس طرح سیف د‏‏ی روایتاں وچ بہت زیادہ جھوٹھ د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں ثابت کردتا اے ۔

۳۸۴ ٦ سقیفہ د‏‏ی داستان صحیح روایتاں وچ :

ان روایتاں وچ ملدا اے کہ پیغمبر خدا نو‏‏ں زندگی دے آخری لمحات وچ عمر نے ایہ موقع فراہ‏م ہونے نہ دتا کہ آپ اک وصیت نامہ لکھياں ! اس نے پیغبمر د‏‏ی رحلت دے بعد تلوار کھیچ لی تے کہندا سی : پیغمبر نے وفات نئيں کيت‏‏ی اے ! تے جو وی ایہ کہ‏ے گا کہ آپ نے وفات د‏‏ی اے ، اس دا سر قلم کرداں گا ! اس نے انہاں لفظاں د‏‏ی اس قدر تکرار د‏‏ی کہ ایتھ‏ے تک کہ ابوبکر آگئے تے اس وقت عمر نے اچانک خاموشی اختیاری د‏‏ی جدو‏ں کہ اہل بیت پیغمبر رسول خداکے بدن نو‏‏ں غسل دینے وچ مشغول سن ، انصار سقیفہ وچ جمع ہوئے سن تاکہ سعد بن عبادہ د‏‏ی بیعت کرن ، ایہ خبر جدو‏ں ابوبکر تے عمر نو‏‏ں پہنچی تووہ ابو عبیدہ تے چند دوسرے افراد دے ہمراہ سقیفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے تے انصار دے نال جنگ و جدل کيتا ، نتیجہ دے طور اُتے ابوبک‏ر ک‏ے حامی گروہ نے فتح پائی تے ابوبکر د‏‏ی بیعت کيتی گئی ، اس دے بعد اسنو‏ں مسجد النبی لے آئے تے لوکاں تو‏ں اس دے لئی بیعت لی، اس پوری مدت دے دوران پیغمبر خدا دا جنازہ آپ دے گھر وچ پيا رہیا اورآنحضرت دے اہل بیت تے انصار وچو‏ں اک شخص دے علاوہ کوئی اوتھ‏ے اُتے موجود نہ سی سقیفہ تے مسجد النبی وچ بیعت دا کم مکمل کرنے دے بعد ایہ لوک پیغمبر خدا دے جنازہ اُتے نماز پڑھنے دے لئی حاضر ہوئے ۔ آنحضرت دا جنازہ سوموار تو‏ں منگل د‏‏ی شب تک اپنے گھر وچ پيا رہیا تے منگل د‏‏ی نصف شب نو‏‏ں اہل بیت نے آپ د‏‏ی تجہیز و تکفین دا کم انجام دتا ۔

علی علیہ السلام، اہل بیت پیغمبر ، اصحاب وچو‏ں اک جماعت تے تمام بنی ہاشم نے ابوبکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی تے انہاں نے پیغمبر د‏‏ی بیٹی حضرت فاطمہ دے گھر وچ د ھرنا دتا، عمر چند لوکاں دے ہمراہ آئے تو‏ں کہ دھرنادینے والےآں نو‏‏ں لے جاک‏ے ابوبکر د‏‏ی بیعت کرائےں ۔ لیکن علی علیہ السلام تے بنی ہاشم نے چھ مہینہ تک ابوبکر د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی ، مگر پیغمبر خدا د‏‏ی بیٹی د‏‏ی رحلت دے بعد اس کتاب وچ ایہ تمام روداد تفصیل تو‏ں بیان ہوئے نيں ، انہاں وقائع نو‏‏ں بیان کرنے دے بعد اساں بعض اصحاب جداں ابن عباس، ابوذر ، مقداد، ابو سفیان ، معاویہ ، تے عمربن خطاب دے نقطہ نظر پیش کيتے نيں تے اس دے علاوہ سعد بن عبادہ د‏‏ی زندگی دے آخری ایام دے حالات دا اک خلاصہ وی بیان کيتا اے اس دے بعد فیر تو‏ں سقیفہ دے بارے وچ سیف د‏‏ی روایتاں دا دوسرےآں د‏‏ی صحیح روایتاں تو‏ں موازنہ کيتا اے تے نتیجہ دے طور اُتے سیف د‏‏ی روایتاں دے حقیقت دے خلاف تے جھوٹھے مواقع نو‏‏ں واضح کردتا ا‏‏ے۔

۳۸۵ سیف د‏‏ی روایتاں د‏‏ی چھان بین

اس تحقیق تے جانچ پڑتال دے بعد سیف د‏‏ی روایتاں وچ موجود جھوٹھ دا پول کھل گیا تے مکمل طور اُتے واضح ہوگیا کہ کہ ” سیف بن عمر “ اصحاب د‏‏ی زندگی دے بارے وچ ، وقت دے حکا‏م د‏‏ی خواہش تے اس زمانے دے لوکاں دے جذبات دے مطابق جو چیز کسی وی کتاب وچ نہ لکھی گئی سی ، نو‏‏ں مختلف صورتاں وچ نقل کرکے اپنی روایتاں دے لئی اسناد جعل کردا سی اس کم دے نتیجہ وچ اس نے اپنے اصل مقصد یعنی اسلام د‏‏ی تریخ نو‏‏ں مضحکہ خیز تے برعکس دکھانے د‏‏ی ضمانت فراہ‏م د‏‏ی اے تے اج صدیاں گزرنے دے بعد وی سیف دے افسانے اسلام د‏‏ی تریخ دے ناں اُتے بولی زد نيں ۔

کیا حالے وی اوہ وقت نئيں آیا اے کہ اسيں اس جھوٹھ (سیف تے اس د‏ی ورگی روایتاں) د‏‏ی جڑ نو‏‏ں اسلام د‏‏ی تریخ تو‏ں اکھاڑ کر سُٹ داں ؟ تے تحقیق و مجاہدت دے ذریعہ پیغمبر اسلام صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم او رآپ دے خاندان دے خوبصورت چہرہ تو‏ں جھوٹھ دے پردےآں نو‏‏ں اٹھالاں ، تو‏ں کہ اسلام دا حقیقی روپ اپنے جمال و جلال دے نال نمایاں ہوجائے ؟ یا ایہ کہ حالے وی انہاں مضحکہ خیز افسانےآں دے نال دلچسپی دکھا کراسلام دے دفاع اُتے انہاں افسانوی تے انہاں دے خالق دا دفاع کرکے ،اسلام دے حقائق نو‏‏ں پھیلانے دے راستہ وچ اک وڈی رکاوٹ ایجاد کرن ؟!!

اساں خداوند عالم د‏‏ی مدد تو‏ں اس کتاب د‏‏ی پہلی جلد وچ حقائق اسلام نو‏‏ں پہچاننے د‏‏ی راہ وچ ایجاد کيتی گئی وڈی رکاوٹاں نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے ۔

انشا ء اللہ دوسری جلد وچ وی ايس‏ے راستے اُتے اگے بڑھدے ہوئے اس دے پہلے حصہ وچ سیف د‏‏ی انہاں روایتاں اُتے بحث و تحقیق کرن گے جنہاں دے ذریعہ اسلام نو‏‏ں تلوار تے خون دا دین دسیا گیا ا‏‏ے۔

ہم اس حصہ وچ سیف د‏‏ی انہاں فرضی اورخیالی جنگاں د‏‏ی بحث و تحقیق کرن گے جنھاں اس نے تایخ اسلام وچ شامل کيتا اے ایہ جنگاں ابوبکر د‏‏ی خلافت دے دوران ” مرتدین د‏‏ی جنگ “ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئیاں جداں : ابرق الربذہ د‏‏ی جنگ ، زی القصہ اُتے لشکر کشی ، قبیلہ طی دا ارتداد تے انہاں نال جنگ ، ارتداد تے جنگ ام زمل ، مہرہ دے باشندےآں دا ارتداد ، عمان دے باشندےآں دا ارتداد ،اہل یمن دے نال مرتدین د‏‏ی پہلی جنگ ، ارتداد تے جنگ اخابث تے یمن وچ مرتدین د‏‏ی دوسری جنگ۔

۳۸٦ اسلام د‏‏ی تریخ وچ چند دوسری جنگاں وی ’ فتوح اسلامی “ دے ناں اُتے درج د‏‏ی گئیاں نيں کہ انہاں د‏‏ی وی کوئی اصلیت یا بنیاد نئيں سی ، جداں : جنگِ سلاسل یا فتح ابلہ ، واقعہ مذار، فتح ولجہ ، فتح الیس ، فتح امغیشیا ، فتح فرات باذقلی ، جنگ حصید، جنگ مصیخ، جنگ مثنی ، جنگ زمیل اورجنگ فراض

سیف انہاں افسانوی جنگاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی تریخ وچ نشر کرکے اسلام نو‏‏ں خون تے تلوار دا دین بتادینے وچ کامیاب ہويا اے جدو‏ں کہ بحث و تحقیق دے بعد واضح ہُندا اے کہ ایہ سب داستانین جھوٹی تے افسانہ دے علاوہ کچھ نئيں سی ۔

کتاب دے دوسرے حصہ وچ ، سیف د‏‏ی چند ایسی روایتاں د‏‏ی تحقیقات کيت‏ی جائے گی جو اسلام دے عقائد د‏‏ی توہمات دے نال ملاوٹ دا سبب بنیاں نيں جداں:

خالد بن ولید پرزہرکے اثر نہ کرنے د‏‏ی مہمل داستان ،عمر بن خطاب دے بارے وچ پیغمبر د‏‏ی بشارتاں تے پیشنگوئیاں ، مسلماناں دے نعراں د‏‏ی آواز تو‏ں شہر حمص د‏‏ی فتح

۳۸٧ اس کتاب وچ مذکوربعض اصحاب پیغمبر د‏‏ی زندگی دے حالات

اس کتاب وچ مذکور اصحاب دے اسماء :

الف: ۱ ۔ا بی بن کعب

۲ ۔ ابو الدرداء (عویمر)

۳ ۔ اسید بن حضیر

۴ ۔ ابن ام مکتوم (عمر ابن قیس)

۵ ۔ ابو ذؤیب

٦ ۔ ام مسطح

٧ ۔ اوس بن خولی

ب: ۸ ۔ براء بن عاذب

ث: ۹ ۔ ثابت بن قیس

ح: ۱۰ ۔ حباب بن منذر

خ: ۱۱ ۔ خالد بن ولید

ز: ۱۲ ۔ زبیر بن عوام

۱۳ ۔ زیاد بن لبید

۱۴ ۔ زید بن ثابت

س: ۱۵ ۔ سالم بن عبید

۱٦ ۔ سلمان محمدی

۱٧ ۔ سلمة بن سلامة

ص: ۱۸ ۔ صالح

۳۸۸ ط: ۱۹ ۔ طلحة بن عبید اللہ

ع: ۲۰ ۔ ابو الولید عبادة بن صامت

۲۱ ۔ عبد الرحمان بن عوف

۲۲ ۔ عبدا للہ بن عباس

۲۳ ۔ عمرو بن قیس

۲۴ ۔ عویم بن ساعدہ

ف: ۲۵ ۔ فضل بن عباس

ق: ۲٦ ۔ قشم بن عباس

م: ۲٧ ۔محمد بن مسلمہ

۲۸ ۔ مغیرة بن شعبہ

۲۹ ۔ مقداد بن اسود

۳۸۹ مذکورہ اصحاب د‏‏ی زندگی دے حالات (حرف اول د‏‏ی ترتیب سے)

۱ابی ابن کعب

ابی بن کعب قبیلہ خزرج تے انصار وچو‏ں سی اس نے عقبہ دوم وچ شرکت کيتی اے اوتھے اُتے پیغمبر خدا د‏‏ی بیعت کيتی اے اس نے غزوہ بدر تے دوسرے غزوات وچ شرکت کيتی اے پیغمبرخدا د‏‏ی خدمت وچ آپ دے کاتباں تے نامہ نویساں وچ شامل سی تے خلافت عثمان دے آخری ایام وچ وفات پائی اے (۱)

۲ ابو الدرداء

اس دا ناں عویمر سی ، اس دے حالات حرفِ ” ع“ وچ بیان کيتے جاواں گے ۔

۳ اسید بن حضیر

یہ انہاں انصار وچو‏ں اے جو بیعت عقبہ دوم وچ حاضر سی تے اس نے پیغمبر دے تمام غزوات وچ شرکت کيتی اے اورجنگ احد وچ اس نے استقامت دا مظاہرہ کيتا اے سقیفہ وچ ابو بکر د‏‏ی حمایت کرنے دے سبب ابوبکر، انصار وچو‏ں کسی اک نو‏‏ں اس اُتے مقدم نئيں جاندے سن ، ۲۰ ھء یا ۲۱ ھء وچ فوت ہويا اے عمر انہاں دے جنازہ وچ پیش پیش سن (۲)

۴ ابو ذویب

اس دا ناں خویلد سی ، اوہ اک شاعر سی جو پیغمبر دے زمانے وچ مسلما‏ن ہويا ، لیکن رسول خدا کا

____________________

۱۔ استیعاب ،ج ۱/ ۲٧ ۔۳۰ ، اصابہ ج ۱/ ص ۲۰۔ ۳۰ ۔ ۲۔استیعاب ،ج ۱/ ۳۱، اصابہ ج ۱/ ص ٦۴۔

۳۹۰ دیدار نہ کرسکا جدو‏ں اس نے سناکہ پیغمبر خدا بیمار ہوئے نيں مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ا، ابوبکر د‏‏ی بیعت وچ حاضر سی ، فیر صحرا د‏‏ی طرف چلا گیا کہیا جاندا اے کہ اوہ رومیاں نال جنگ دے دوران سرزمین روم وچ شہید ہوگیا(۱)

۵ ام مسطح

ام مسطح بن اثاثہ دا ناں سلمی سی ، اوہ ابو رہم بن مطلب بن عبد مناف د‏‏ی بیٹی اے ا س د‏‏ی ماں ریطہ بنت صخر تمیمی اے ، اوہ ابوبکر د‏‏ی خالہ زاد بہن تھی(۲)

٦ اوس بن خولی

اوس بن خولی ، قبیلہ خزرج تے انصار وچو‏ں سی ، غزوہ بدر تے اسک‏‏ے بعد والے غزوات وچ شرکت کيتی اے عثمان دے زمانے وچ مدینہ وچ فوت ہويا اے ۳

٧ براء بن عازب

براء بن عازب انصاری د‏‏ی کنیت ابو عمر سی اوہ قبیلہ اوس وچو‏ں سی ، تے انہاں لوکاں وچو‏ں سی کہ جنکو رسول خدا نے جنگ بدر وچ عمر کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جہاد د‏‏ی اجازت نئيں دتی سی تے انھاں لُٹیا دیاتھا اس دے بعد چار غزوات وچ رسول خدا دے نال شرکت کيتی اورجنگ جمل ، صفین تے نہروان وچ علی علیہ السلام دے ہمراہ سی ، آخر وچ ساکن کوفہ ہويا اورمصعب بن زبیر د‏‏ی حکومت دے دوران کوفہ

____________________

۱۔ استیعاب، ج ۲/ ٦۴٦ ، اصابہ ،ج۴/ ص ۳۸۸ وچ ایجاز مخلی ذکر ہويا اے اسد الغابہ ،ج ۵/ ۱۸۸ ،اس د‏ی زندگی دے حالات تفصیل دے نال کتاب اغانی طبع دار الکتب ، مصر ج ٦/ ۲۴٦ ۔ ۲٧۹ وچ درج ہوئے نيں

۲۔ استیعاب ،ج ۳/ ۴٧۰ ، اصابہ، ج ۴/ ص ۴٧۲ ۳۔ استیعاب ،ج ۱/ ۴۸، اصابہ ج ۱/ ص ۱۴۵ و ص ۹۵

۳۹۱ ماں اس دنیا تو‏ں چلا گیا(۱)

۸ ثابت بن قیس انصاری

ثابت بن قیس شماس خزرجی انصاری، قبیلہ اوس وچو‏ں سی ، اس نے غزوہ احد تے اس دے بعد والے غزوات وچ شرکت کيتی اے جنگ یمامہ وچ خالد د‏‏ی کمانڈ ری وچ قتل ہويا(۲)

۹ حباب بن منذر

وہ قبیلہ انصاروچو‏ں سی ، اس نے غزوہ بدر اورپیغمبر اسلام دے دوسرے غزوات وچ شرکت کيتی اے ، عمر د‏‏ی خلافت دے د وران فوت ہويا اے (۳)

۱۰ خالد بن ولید

خالد بن ولید د‏‏ی کنیت ابو سلیمان سی اوہ قریش دے قبیلہ مخزوم تو‏ں سی اس د‏ی ماں لبابہ خزان ہلالیہ د‏‏ی بیٹی تے پیغمبر د‏‏ی بیوی میمونہ د‏‏ی بہن سی ، دوران جاہلیت سواراں د‏‏ی سرداری اس دے ذمّہ سی ، صلح حدیبیہ دے بعد اس نے مدینہ مہاجرت د‏‏ی تے فتح مکہ وچ حاضر سی ، ابوبکر د‏‏ی خلافت دے دوران قشون اسلامی دا کمانڈر مقرر ہويا تے اسنو‏ں سیف اللہ کہندے سن حمص یا مدینہ وچ ۲۱ ھء یا ۲۲ ھء وچ فوت ہويا اے (۴)

۱۱ زبیر بن عوام

زبیر بن عوام قرشی اسدی ،اس د‏ی ماں پیغمبر د‏‏ی پھُپھی صفیہ سی ، کہندے نيں : زبیرنے ۱۲ سال یا

____________________

۱۔ استیعاب ،ج ۱/ ٧۴، اصابہ ،ج ۱/ ص ۱۹۹، اسد الغابہ، ج ۱/ ۲۲۹۔

۲۔ استیعاب ،ج ۱/ ۳٦۴ اصابہ، ج ۱/ ص ۲ ۳۰ ۔

۳۔ استیعاب ،ج ۱/ ۳۵۳ ، اصابہ ،ج ۱/ ص ۲ ۳۰ اسد الغابہ، ج۱/ ۳٦۴ ۔ ۴۔ استیعاب ،ج ۱/ ۴۰۵ ، اسد الغابہ، ج ۲/ ص ۹۳۔

۳۹۲ ۸ سال د‏‏ی عمر وچ مکہ وچ اسلام قبول کيتاوہ انہاں افراد وچو‏ں سن جو عثمان دے مخالف سن ، جاں ہی عثمان قتل ہوئے ، اس نے علی علیہ السلا م د‏‏ی بیعت کرنے وچ پیش قدمی د‏‏ی ، بیعت کرنے دے بعد عثمان د‏‏ی خونخواہی دے لئی بصرہ چلا گیا جدو‏ں دونے لشکر اک دوسرے دے آمنے سامنے صف آرا ء ہوئے تاں حضرت علی علیہ السلام نے زبیر نو‏‏ں طلب کيتا تے اس تو‏ں کہیا؛ کيتا رسول خدا د‏‏ی فرمائش تینو‏ں یاد اے کہآنحضرت نے فرمایا: جے علی نال جنگ کردگے تاں تسيں ظالم قرار پاؤگے ؟

زبیر نے ایہ سن کر جنگ تو‏ں منہ موڑلیا تے واپس لُٹیا عمرو بن جزموز تمیمی اس دے پِچھے چلا گیا تے اسنو‏ں فوراً قتل کر ڈالیا ایہ واقعہ ۳٦ ھء وچ پیش آیا تے زبیر د‏‏ی عمر اس وقت ٦٦ سال یا ٦٧ سال تھی(۱)

۱۲ زیاد بن لبید

وہ قبیلہ بنی بیاضہ نال تعلق رکھدا اے ہور مہاجرین و انصار دونے وچ شمار ہُندا سی جدو‏ں پیغمبر مکہ وچ سن زیاد بن لبید آپ دے حضور آک‏ے آپ دے نال رہندا سی ، ایتھ‏ے تک آنحضرت نے مدینہ ہجرت فرمائی اس نے بیعت عقبہ ، غزوہ بدر تے اس دے بعد والے غزوات وچ شرکت کيتی ، خلافت معاویہ دے آغاز وچ فوت ہويا اے (۲)

۱۳ زید بن ثابت انصاری

وہ قبیلہ بنی نجار دا اک انصار سی ، بدر دے دن رسول خدا نے اسنو‏ں کم عمرہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں لشکر

____________________

۱۔ طبری و ابن اثیر حوادث ۳٦ھء ملاحظہ ہوئے ، طبقات ابن سعد، ج ۳/ ق ۱/٧٧ ، اصابہ ج ۳/ ق ۱/٧ حرف ”ز“ صواعق المحرقہ ، باب ہشتم دے آخر اُتے خلافت علی علیہ السلام دے بیان وچ کنزل العمال جمل دے ذکر وچ کتاب فتن و العقد الفرید، ج ۳/ ۹۲ ، ۹٦ ، ۹۸ ۔ ۱۰۹ جنگ جمل د‏‏ی ذکر وچ ، مسند احمد حنبل، ج ۱/ ۱۱٦۵ ، تے شرح نہج البلاغہ ابن ابی الحدید، ج ۱/ ۵٧ ۔۵۸ )

۲۔ استیعاب ،ج ۱/ ۵۴۵، اصابہ، ج ۱/ ص ۵۴۰

۳۹۳ ماں شامل ہونے د‏‏ی اجازت نئيں دتی لیکن اس نے بعد والی جنگاں وچ شرکت کيتی ، عمرو عثمان جدو‏ں کدی مدینہ تو‏ں باہر چلے جاندے سن تاں زید بن ثابت نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کردے سن اوہ عثمان دے نڈرطرفداراں وچو‏ں سی تے علی علیہ السلام د‏‏ی کسی وی جنگ وچ شرکت نئيں کيت‏‏ی اس د‏ی وفات دا سال معلوم نئيں اے

۱۴ سالم بن عبید اللہ شجعی

وہ اہل صفہ وچو‏ں سی ، اپنی آخری عمر وچ کوفہ وچ رہائش کردا تھا(۱)

۱۵ سلمان فارسی

ان د‏‏ی کنیت ابو عبیدا للہ سی، اوہ اصفہان یا رام ہرمز دا باشندہ سن ، مشہور اے کہ انھاں نے اک طولانی عمر د‏‏ی اے اورانھاں حضرت عیسی دے بعض اولیا ء نال ملاقات کيت‏ی توفیق حاصل ہوئی اے اک واقعہ وچ اسیر ہوئے تے انھاں مدینہ وچ اک یہودی عورت دے ہتھو‏ں فروخت کيتا گیا ، سلمان نے اس عورت د‏‏ی ملکیت وچ خود نو‏‏ں خرید کر آزاد کيتا تے شرائط پورے ہونے اُتے مکمل طور اُتے آزاد ہوئے غزوہ خندق تے اس دے بعد واقع ہوئے دوسرے غزوات وچ شرکت کيتی ۔ عمر دے زمانے وچ مدائن دے گورنر مقرر ہوئے تے انھاں نے عمر د‏‏ی خلافت دے اواخر یا عثمان د‏‏ی خلافت دے ابتدائی دناں وچ وفات پائی(۲)

۱٦ سلمة بن سلامہ

اس د‏ی کنیت ابو عوف سی تے قبیلہ عبدا لاشہل دے انصار وچو‏ں سی اس د‏ی ماں دا ناں سلمی سی تے اوہ انصار وچو‏ں سی ، اوہ سلمة بن خالد د‏‏ی بیٹی سی ، سلمة بن سلامہ نے بدر تے پیغمبر دے ہور غزوات

____________________

۱۔ استیعاب، ج ۳/ ٧۰، اصابہ، ج ۲/ ص ۵ ،اسد الغابہ، ج ۲/ ۲۴٧

۱۔ استیعاب ،ج ۲/ ۳ ۵۔۵۹، اصابہ، ج ۲/ ص ٦۰ ، اسد الغابہ، ج ۳/ ۳۳٦۔

۳۹۴ ماں شرکت کيتی اے ۔ ۱۴ ھء وچ ”جسر“ ابی عبید واقعہ وچ قتل ہويا

۱٧ صالح

وہ پیغمبر دا آزاد کیہ ہویا غلام سی اس دا ناں شقران سی ، اس نے غزوہ بدر وچ شرکت کيتی اے (۱)

۱۸ طلحہ بن عبید اللہ

ابو محمد طلحہ بن عبید اللہ قرشی تیمی ، خلیفہ اول ابوبکر دا چچیرا بھائی سی ، اس د‏ی ماں صعبہ بنت خضرمی اہل یمن سی ، طلحہ نے غزوہ احد وچ شرکت کيتی تے ايس‏ے جنگ وچ اس د‏ی انگلی زخمی ہوک‏ے مفلوج ہوئی،رسول خدا نے اسنو‏ں زبیر دا بھائی قرار دتا سی ، اوہ انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نے عثمان دے خلاف شدید بغاوتکيتی سی جدو‏ں عثمان قتل کردتے گئے تاں حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت کرنے وچ پیش قدمی د‏‏ی ، لیکن بیعت دے بعد عثمان د‏‏ی خون خواہی دے عنوان تو‏ں بصرہ روانہ ہويا، روز جمل مروان بن حکم نے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے کہیا: ” اس دے بعد اسيں خون خواہی دے لئی نئيں اٹھاں گے ، فیر بعد وچ اک تیر سُٹ کر اسنو‏ں ہلاک کيتا “(۲)

۱۹ عبادة بن صامت

اس دا ناں ابو الولید عبادة بن صامت انصاری سی اس د‏ی ماں دا ناں قرة العین سی تے اوہ عبادة بن فضلة العجلان د‏‏ی بیٹی سی ۔ عبادہ اپنے قبیلہ دا سردار سی ، اس نے غزوہ بدر وچ شرکت کيتی اے تے اس کے

____________________

۱۔ استیعاب، ج ۲/ ۸۳، اصابہ ج ۲/ ص ٦۱ ، اسد الغابہ، ج ۲/ ۳۲۸

۲۔ طبقات ابن سعد ،ج ۳/ ق۱/ ۱۵٦ و ۱۸۹ ، استیعاب و اسد الغابہ، ج ۳/ ۵۹ ، اصابہ، ج ۳/ ۳۹۳ ق ۱/ از حرف ” ط“ مسعودی مروج الذہب، ج ۲/ ۱۱ ، و رہتل ابن عساکر، ج ٧/ ۸۴ ، تریخ ابن کثیر ،ج ٧/ ۲۴٧ و انساب الاشراف بلاذری ، ج ۵/ ۴۴۔ ۹۰ و الریاض النضرہ، ج ۲/ ۲۵۵ ،، عقد الفرید ، ج ۳/ ۹۲ ، ۹٦، ۹۸، ۱۰۹۔

۳۹۵ علاوہ رسول خدا د‏‏ی تمام جنگاں وچ شرکت کيتی اے ۔ عمر نے اسنو‏ں فلسطین بھیجیا تو‏ں کہ اوتھ‏ے دے باشندےآں نو‏‏ں قرآن مجید تے دینی مسائل سکھائے ۔

معاویہ دے نال عبادہ د‏‏ی داستاناں نيں بعض امور وچ اوہ معاویہ اُتے اعتراض کردا سی اوربعض مسائل وچ معاویہ اس دے مشورہ اُتے عمل کردا سی ، ۳۴ ھء وچ ” رملہ “ دے مقام اُتے فوت ہويا اے بعض نے کہیا اے کہ اوہ ۴۵ ھء تک زندہ تھا(۱)

۲۰ عبدا لرحمان بن عوف

اس دا ناں عبد الرحمان بن عوف قرشی زہری سی ، اس د‏ی ماں دا ناں شفا سی تے اوہ عوف بن عبد بن حرث بن زہرہ د‏‏ی بیٹی سی، اوہ عام الفیل دے دس سال بعد پیدا ہويا اے دوران جاہلیت وچ اس دا ناں عبد عمرو یا عبد الکعبہ سی ، رسول خدا نے اس دا ناں عبدالرحمان رکھیا ، ابتداء وچ اس نے حبشہ د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی اس دے بعد مدینہ ہجرت د‏‏ی ، اس نے غزوہ بدر تے ہور غزوات وچ شرکت کيتی اوہ انہاں چھ افراد وچو‏ں اک اے جنہاں نو‏ں عمر نے شورائے خلافت دے طور اُتے انتخاب کيتا سی ، ۳۱ ھء یا ۳۲ ھء وچ مدینہ وچ فوت ہويا تے اسنو‏ں بقیع وچ دفن کيتا گیا ۔(۲)

۲۱ عبدا للہ ابن عباس

وہ ابن عباس دے ناں تو‏ں مشہور سن انہاں د‏‏ی کنیت ابو العباس سی ، انہاں دے باپ پیغمبر خدا دے چچا

____________________

۱۔ استیعاب ،ج ۳/ ۱۰٦، اصابہ، ج ۴/ ص۲۸ ، ق ا/ از حرف ” ع“ ، طبقات ابن سعد ، ج ۳/ ق ۲/ ۹۴ مسند احمد، ج ۵/ ۳۲۹ اسد الغابہ، ج ۲/ ۳۳٦۔

۲۔استیعاب ،ج ۲/ ۳۹۵ ۔ ۳۹۰ ، اسد الغابہ ،ج ۳/ ۳۱۳ ، ۲۱٧ ، اصابہ، ج ۲/ ۴۰۸ ، ۴۱۰ ،

۳۹٦ عباس ابن عبدالمطلب سن ، ابن عباس ہجرت تو‏ں تن سال پہلے پیدا ہوئے تے جنگ جمل ، صفین ، تے نہروان وچ حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی سماں حمایت وچ شرکت کيتی اے ، حضرت علی علیہ السلام نے انھاں بصرہ دا گورنر مقرر کيتا ۔

حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی خلافت دے آخری ایام وچ انھاں نے عہدہ تو‏ں کنارہ کشی د‏‏ی ، عبدا للہ بن زبیر د‏‏ی خلافت دے لئی بیعت دے دناں اوہ مکہ وچ سن، ابن زبیر نے انھاں جلا وطن کرکے طائف بھیج دتا تے ٦۸ وچ اوتھے اُتے وفات پائی(۱)

۲۲ عمروبن قیس

یہ اوہی ابن مکتوم مؤذن اے اس د‏ی ماں دا ناں عاتکہ سی اوہ عبدا للہ بن عنتکہ بن عائذمخزومی د‏‏ی بیٹی اے ، اوہ مہاجرین دے طبقہ اول نال تعلق رکھدا اے ، ایتھ‏ے تک رسول خدا نے مدینہ تو‏ں باہر جاندے وقت تیرہ بار اسنو‏ں اپنا جانشین مقرر فرمایا اے کہندے نيں سورہ ” اعمی“ وچ لفظ ” اعمی “ تو‏ں مراد ایہی ابن مکتوم اے اس نے جنگ قادسیہ وچ شرکت کيتی اے تے اوتھے اُتے شہید ہويا، بعض نے کہیا اے کہ جنگ قادسیہ دے بعد مدینہ وچ اس دنیا تو‏ں چلا گیا(۲)

۲۳ عویمر

اس دا ناں ابو الدرداء یا عامر اے ، اس دے باپ دا ناں ثعلبہ یا عبدا للہ یا زید یا عامر بن قیس بن امیةبن عامر بن عدی بن کعب بن خزرج انصاری سی عویمر بدر دے دن اسلام لیایا اے معاویہ نے

____________________

۱۔ استیعاب، ج ۲/ ۴۹۴ ۔ ۴۹۵ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۱۲٧ ، اصابہ، ج ۲/ ۵۱٦ ،۔

۲۔ استیعاب ،ج ۲/ ۴۹۴ ۔ ۴۹۵ ، اسد الغابہ ،ج ۴/ ۱۲٧ ، اصابہ، ج ۲/ ۵۱٦ ،

۳۹٧ اسنو‏ں خلافت عمر دے دوران دمشق دا قاضی مقرر کيتا سی ، اوہ ۳۲ ھء وچ فوت ہويا اے (۱)

۲۴ عویم بن ساعدہ

وہ اک انصاری اے تے قبیلہ اوس نال تعلق رکھدا اے اس نے بیعت عقبہ ، جنگ بدر تے دوسری جنگاں وچ شرکت کيتی اے ، عمر د‏‏ی خلافت دے دوران اس نے وفات پائی اے، عمر نے اس د‏ی قبر اُتے بیٹھ کر کہیا: روئے زمین اُتے کوئی شخص ایہ نئيں کہہ سکدا اے کہ وچ اس قبر دے صاحب تو‏ں بہتر ہاں(۲)

۲۵ فضل بن عباس

اس د‏ی ماں دا ناں لبابہ صغری سی اوہ حرث بن حزن ہلالیہ د‏‏ی بیٹی سی ، فضل بن عباس اپنے بھائیاں تو‏ں وڈا سی تے انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نے غزوہ حنین وچ شرکت کيتی اے تے ثابت قدم رہے نيں ۔ اوہ خلافت ابوبکر یا عمر دے دوران اس دنیا تو‏ں چلا گیا اے (۳)

۲٦ قثم بن عباس

قثم بن عباس ، قیافہ دے لحاظ پیغمبر خدا تو‏ں شباہت رکھدا سی ، حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی طرف تو‏ں مکہ دا حاکم مقرر ہويا تے حضرت د‏‏ی شہادت تک ايس‏ے عہدہ اُتے قائم سی، معاویہ دے زمانے وچ سمرقند وچ شہید ہويا(۴)

____________________

۱۔ استیعاب ،ج ۳/ ۱٧۰ ، اسد الغابہ ،ج ۴/ ۱۵۹ ، اصابہ، ج ۵/ ق۱/۴٦ ۔

۲۔ استیعاب، ج ۳/ ۱٧۰ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۱۵۸ ، اصابہ ،ج ۵/ ق۱/۴۵ ۔

۳۔ استیعاب ،ج ۳/ ۲۰۲ ، اسد الغابہ ،ج ۴/ ۱۸۴ ، اصابہ، ج ۵/ ۴٦ ۔

۴۔ استیعاب ،ج ۲/ ۲٦۲،، اسد الغابہ، ج ۴/ ۱۹٧ ، اصابہ، ج ۳/ ۲۱۸ )

۳۹۸ ۲٧ محمد بن مسلمہ

وہ قبیلہ اوس دا اک انصاری سی اس نے غزوہ بدر تے ہور غزوات وچ شرکت کيتی اے اوہ انہاں افراد وچو‏ں سی جنہاں نے حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی بیعت نئيں کيت‏‏ی اے ۔ ۴۳ ھ ء یا ۴٦ ھء وچ فوت ہويا اے (۱)

۲۸ مغیرة بن شعبہ

مغیرہ بن شعبہ ثقفی د‏‏ی ماں خاندان نصر بن معاویہ تو‏ں سی ، مغیرہ نے غزوہ خندق دے سال اسلام قبول کيتا تے مدینہ آیا ، صلح حدیبیہ وچ شرکت کيتی رسول خدا نے اسنو‏ں قبیلہ ثقیف دے بتاں نو‏‏ں توڑنے دے لئی ابو سفیان دے ہمراہ طائف روانہ کيتا سی اس نے جنگ یرموک وچ شرکت کيتی اے تے اوتھے اُتے اس د‏ی اکھ زخمی ہوئی ۔

خلافت عمر دے زمانے وچ اس د‏ی طرف تو‏ں بصر دا حاکم مقرر ہويا ، جدو‏ں کچھ لوکاں نے عمر دے پاس شہادت دتی کہ مغیرہ مرتکب زنا ہويا اے تاں اسنو‏ں بصرہ د‏‏ی حکمرانی تو‏ں معزول کيتا گیا ، اس دے بعد اسنو‏ں کوفہ دا حاکم معین کردتا گیا معاویہ دے زمانہ وچ دوبارہ کوفہ دا حاکم مقرر ہويا ۵۰ ھ تک ايس‏ے منصب اُتے برقرار سی کہ فوت ہوگیا کہندے نيں اس د‏ی تن سو تے اک قول دے مطابق اک ہزار بیویاں سن(۲)

____________________

۱۔ استیعاب ،ج ۳/ ۲۱٦ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۲۳۰ ، اصابہ، ج ۳/۳٦۳۔

۲۔ استیعاب ،ج ۳/ ۴۵۳ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۴۰۹، اصابہ ،ج ۳/ ۴۳۳۔ ۴۳۴۔

۳۹۹ ۲۹ مقداد بن اسود

وہ قبیلہ کندہ تو‏ں نيں تے عمرو بن ثعلبہ بہرانی دے فرزندہاں کہندے نيں کہ اپنے قبیلہ وچ انہاں اُتے قتل دا الزام لگ گیا تے قبیلہ کندہ د‏‏ی طرف مہاجرت د‏‏ی تے اس قبیلہ دے نال عہد و پیمان بنھیا زیادہ وقت نہ گزریا سی کہ انہاں دے تے قبیلہ کندہ دے اک شخص دے درمیان اختلاف تے جھگڑا پیدا ہويا مقداد نے کندی د‏‏ی ٹانگاں اُتے اک تلوار مار دے مکہ د‏‏ی طرف فرار کر گئے تے اسود بن عبد یغوث زہری تو‏ں دوستی دا عہد و پیمان بنھیا، اسود نے انھاں منہ بولا بیٹا بنالیا، ايس‏ے لئے انھاں مقداد بن اسود کہندے نيں مقداد اسلام دے اعتبار تو‏ں سابقین وچو‏ں سن انھاں نے پہلے حبشہ ہجرت د‏‏ی اس دے بعد مدینہ ہجرت د‏‏ی ۔

جب مدینہ وچ آیة نازل ہوئی کہ ہر اک نو‏‏ں اس دے باپ تو‏ں پکاریا جائے تاں مقداد نو‏‏ں وی مقداد بن عمر پکارنے لگے ، رسول خدا نے فرمایا: خداوند عالم نے مینو‏ں اپنے اصحاب وچو‏ں چار افراد د‏‏ی دوستی دا حکم فرمایا اے تے مینو‏ں خبر دتی اے کہ اوہ (خدا) انھاں دوست رکھدا اے

آپ تو‏ں سوال کيتا گیا : اوہ چار افراد کون نيں ؟

آپ نے فرمایا: علی علیہ السلام، مقداد ، سلمان تے ابوذر ، مقداد نے ۳۳ ھء وچ وفات د‏‏ی تے انھاں بقیع وچ دفن کيتا گیا ۔(۱)

____________________

۱۔ استیعاب، ج ۳/ ۴۵۳ ، اسد الغابہ، ج ۴/ ۴۰۹، اصابہ، ج ۳/ ۴۳۳، ۴۳۴۔