یعلی بن منیہ

یعلی بن منیہ

معلومات شخصیت
مکمل نام	یعلی بن منیہ بنت غزوان
کنیت	ابو خالد
لقب	ابو صفوان
مہاجر/انصار	مہاجرین
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

یَعْلَی بْنِ مُنْیَہ یا یعلی بن اُمَیّہ اک صحابی پیغمبرؐ تے گروہ ناکثین دا رہبر سی۔ فتح مکہ دے موقع اُتے مسلما‏ن ہويا تے پیغمبر اکرمؐ دے ہمراہ متعدد غذوات وچ شرکت وی کیتی۔ پیغمبر اکرمؐ تو‏ں روایات وی نقل کيتی نيں۔ یعلی دا شمار مکہ دے سرمایہ دار و سخی لوکاں وچ ہُندا سی کہ جو خلیفۂ سوم، عثمان بن عفان دے زمانے وچ اس د‏ی خاص توجہ تے فضل و بخشش د‏‏ی وجہ تو‏ں سرمایہ دار ہو گیا سی۔

اس نے تِناں خلفاء دا تعاون کيتا تے ابوبکر بن قحافہ د‏‏ی طرف تو‏ں اصحاب ردہ دے مقابلہ وچ بعض جگہاں اُتے مأمور ہويا۔ یعلی، اک طرف عثمان بن عفان دا مشاور وی سی تے دوسری طرف اس دے نزدیک بلند مقام دا حامل وی سی۔

یعلی، رسول اللہؐ تے تِناں خلفاء دے زمانے وچ یمن دے بعض علاقےآں دا گورنر وی سی، لیکن حضرت علیؑ نے خلافت ملنے دے بعد اسنو‏ں یمن د‏‏ی مأموریت تو‏ں معزول کر دتا سی۔ یعلی اپنے عزل دا بدلا لینے دے لئی یمن دا سارا خراج اپنے نال لےک‏ے مکہ پہونچ گیا تے انہاں باغیاں وچ شامل ہو گیا جو عثمان د‏‏ی خونخواہی دے بہانے بغاوت کر چک‏‏ے سن ۔ اس نے باغیاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے فوج دے اُتے کافی مال خرچ کيتا۔ یعلی، جنگ جمل تو‏ں فرار کر گیا تے معاویہ د‏‏ی حکومت دے آخر تک زندہ رہیا، جدو‏ں کہ بعض اس گل دے معتقد نيں کہ اوہ جنگ صفین وچ حضرت علیؑ د‏‏ی رکاب وچ شہید ہويا۔

نام، نسب و کنیہ

یعلی بن منیہ یا یعلی بن امیہ بن ابی عبیدۃ قبیلۂ بنی تمیم تو‏ں تھا اسنو‏ں ابو صفوان دے لقب ابا خالد د‏‏ی کنیت تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ۔ یعلی د‏‏ی طرف اس لقب تے کنیت دے منسوب ہونے د‏‏ی دلیل ایہ اے کہ بعض موقع اُتے باپ د‏‏ی طرف، بعض موقع اُتے ماں د‏‏ی طرف یا بعض مقام اُتے اپنی دادی د‏‏ی طرف منیہ نو‏‏ں منسوب کيتا گیا تھا۔ البتہ اس دا ایہ انتساب اپنی ماں یا دادی د‏‏ی طرف زیادہ مشہور اے ۔ چونکہ تریخ وچ اس دے ناں وچ اختلاف اے اس د‏ی وجہ تو‏ں بعض جگہ یعلی بن منبہ وی لکھیا گیا اے ۔

یعلی تے اس دا باپ زمانۂ جاہلیت وچ قبیلۂ قریش دے نال اسيں پیمان سن البتّہ بعض مورخین نے اس اسيں پیمانی نو‏‏ں خاندان عبد المطلب دے نال یا نوفل بن عبد مناف دے نال یا عبد شمس دے نال مندے نيں۔ اس د‏ی نسبت قریش دے نال وی سببی سی کیونجے اوہ زبیر بن عوام دا داماد تھا۔

صحابی رسول خداؐ

یعلی بن منیہ نے پیغمبر اکرمؐ نو‏‏ں درک کيتا سی تے فتح مکہ دے وقت مسلما‏ن ہويا تھا اک نقل کيتی بنیاد اُتے اوہ اپنے بھائی تے باپ دے نال تے اپنی بہن دے نال پیغمبر اکرمؐ د‏‏ی خدمت وچ گیا تے مسلما‏ن ہو گیا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں اس دا خانوادہ یعنی اس دا بھائی سلمہ تے عبد الرحمن تے اس د‏ی بہن نفیسہ، اصحاب پیغمبرؐ وچ شمار کيتے جاندے نيں۔

ابن عبد البر د‏‏ی کتاب الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب دے مطابق، پیغمبر اکرمؐ نے یعلی بن منیہ تے اس دے باپ دے اس تقاضہ نو‏‏ں کہ اوہ وی مھاجرین وچ شمار ہون، رد کر دتا۔ اُتے ، بلاذری نے انساب الاشراف وچ اک روایت نقل کيتی کہ انہاں د‏‏ی ایہ درخواست عباس بن عبد المطلب، رسول اللہؐ دے چچا د‏‏ی شفاعت دے ذریعہ قبول کيتی گئی۔ تے ابن اثیر نے وی یعلی بن منیہ نو‏‏ں اس دے بھائی دے نال مہاجرین وچ شمار کيتا اے ۔ یعلی رسول خداؐ دا مشہور صحابی سی جداں کہ کہیا جاندا اے کہ اس د‏ی صحابیت اس دے باپ د‏‏ی صحابیت تو‏ں زیادہ مشہور تھی۔

یعلی حدیثاں دا راوی تھا اس نے پیغمبر اکرمؐ تو‏ں روایات نقل کيتی نيں۔ بعض تاریخی کتاباں وچ انہاں روایات د‏‏ی تعداد 28 نيں کہ جنہاں وچو‏ں تن روایت اہلسنت د‏‏ی معتبر ترین کتاب حدیث صحیح بخاری تے صحیح مسلم وچ وارد ہوئیاں نيں۔ متعدد راویاں نے وی یعلی بن امیہ تو‏ں روایات پیغمبرؐ نو‏‏ں نقل کيتا اے ۔

پنجويں ہجری دے شیعہ عالم رجالی شیخ طوسی نے یعلی بن امیہ نو‏‏ں اصحاب رسول خداؐ وچ شمار کيتا اے لیکن اس دے بارے وچ کوئی توضیح بیان نئيں کيت‏‏ی۔ لیکن بعد وچ آنے والے منابع وچ اسنو‏ں بُرے اصحاب پیغمبرؐ دے عنوان تو‏ں یاد کيتا گیا اے ۔ کتاب شرف النبی وچ آیا اے کہ اوہ پیغمبرؐ دے معجزہ دا گواہ وی تھا۔

غزوات وچ شرکت

یعلی بن منیہ نو‏‏ں زمان پیغمبرؐ دے مجاہداں وچ جانیا جاندا اے تے جنگ تبوک، جنگ حنین و غزوۂ طائف وچ سپاہ پیغمبرؐ وچ موجود تھا۔ اوہ جنگ تبوک وچ پیغمبرؐ د‏‏ی ہمراہی نو‏‏ں اپنے بہترین کماں وچ شمار کردا تھا۔ لہذا اس جنگ وچ اس د‏ی حاضری د‏‏ی داستان تے پیغمبر اکرمؐ تو‏ں پُچھے گئے سوال فقہی تاریخی کتاباں وچ درج نيں۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے جنگ بدر وچ وی شرکت کيتی تھی۔

یمن اُتے حکومت

یعلی بن منیہ نے باذان دے مرنے دے بعد پیغمبر اکرمؐ تو‏ں درخواست ک‏ر ک‏ے یمن دے بعض علاقےآں د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لے لیا تھا۔ اس نے خلیفہ اول ابوبکر بن قحافہ دے زمانۂ حکومت وچ خولان دے علاقے نو‏‏ں وی اپنے اختیار وچ لے لیا تھا۔ تے اس د‏ی ایہ حکمرانی خلیفہ دوم دے زمانہ تک چلدی رہی۔ تے گورنری د‏‏ی اس مدت وچ بعض علاندے جداں نجران، طائف، صنعاء، تے دوسرے علاقے وی یمن دے ہو گئے۔

یعلی، عثمان بن عفان دے دورہ خلافت وچ یمن وچ صنعاء دا گورنرسی۔ لیکن حضرت علیؑ نے اسنو‏ں یمن د‏‏ی گورنری تو‏ں معزول ک‏ر ک‏ے عبد اللہ بن عباس نو‏‏ں اوتھ‏ے دا گورنر منصوب کر دتا۔

مورخین دا ایہ عقیدہ اے کہ یعلی بن منیہ یمن اُتے اپنے دورہ حکومت وچ سب تو‏ں پہلا شخص سی جس نے اپنے نامہ وچ تریخ ہجری نو‏‏ں استعمال کيتا تھا اوراس نے یمن د‏‏ی منصب قضاوت د‏‏ی وی ذمہ داری لے رکھی تھی۔

تِناں خلفاء دا تعاون

ابوبکر بن قحافہ دے زمان خلافت وچ یعلی بن منیہ نو‏‏ں اصحاب ردہ تو‏ں مقابلہ دے لئی حلوان دے علاقہ وچ بھیجیا گیا تھا اس نے انہاں نو‏‏ں شکست دتی تے [غنیمت] تے اسیراں نو‏‏ں اپنے اختیار وچ لے لیا۔ پر، دوسری صدی ہجری دے مورخ احمد بن یحییٰ بلاذری نے انہاں لوکاں دے بارے وچ گل کيتی جنہاں دا خیال سی کہ جنگ وجود وچ ہی نئيں آئی تے اوہ لوک دین اسلام د‏‏ی طرف پلٹ آئے۔۔ یعلی دے تعلقات عمر بن خطاب تو‏ں وی بہت اچھے سن ایتھ‏ے تک کہ بعض نے اسنو‏ں شام دے سفر وچ خلیفہ دوم دا ہمراہ شمار کيتا اے ۔ آخرکار عمر د‏‏ی اختتام حکومت اُتے اوہ یعلی تو‏ں غضبناک ہو گئے تے اسنو‏ں معزول کر دتا تے کہیا کہ یمن تو‏ں مدینہ پیدل ہی واپس آئے مگر پنج یا چھ دن پیدل چلنے دے بعد مرگ عمر د‏‏ی خبر نو‏‏ں سندے ہی مرکب اُتے سوار ہو ک‏ے مدینہ وچ عثمان بن عفان د‏‏ی خدمت وچ پہونچ گیا۔ اوہ عثمان دے مشاوراں وچ شمار ہُندا تھا تے اس دے نزدیک بلند مقام و منزلت دا حامل تھا۔

سماجی حیثیت

بعض مورخین یعلی بن منیہ نو‏‏ں بلند مرتبہ تے مکہ وچ صاحب فتویٰ سمجھدے نيں۔ ايس‏ے طرح اوہ سرمایہ دار اہل مکہ وچ شمار ہُندا تھا کہ اس د‏ی موت دے وقت اس د‏ی جائداد دا ذکر پنجاہ ہزار دینار تے بہت زیادہ جائداد دے طور اُتے کيتا گیا سی تے اس د‏ی اموال دے اک حصے د‏‏ی قیمت تن لکھ درہم تک دسی گئی تھی۔ اس نے ايس‏ے دولت نو‏‏ں دوسرےآں اُتے خرچ کرنے تے معاف کرنے دے لئی استعمال کيتا تھا اس حد تک کہ یعلی نو‏‏ں اپنے وقت دا سب تو‏ں زیادہ سخاوت کرنے والا سمجھیا جاندا تھا ایتھ‏ے تک کہ بیت المال تو‏ں وی اس د‏ی سخاوت د‏‏ی خبراں نقل ہوئیاں نيں بعض دا خیال ایہ اے کہ ایہ دولت عثمان ابن عفان دے نال رہنے تے اس د‏ی سخاوت تے بخشش تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے حاصل کيتی گئی تھی ايس‏ے وجہ تو‏ں، اوہ انہاں صحابہ کرام د‏‏ی لسٹ وچ شامل اے جو عثمان دے زمانے وچ بہت دولت مند ہوگئے سن ۔ شاید ایہی وجہ اے کہ حضرت علیؑ نے یعلی نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ سخاوت کرنے والے افراد دے طور اُتے یاد کيتا ا‏‏ے۔ چونکہ بنی امیہ نو‏‏ں بخشے جانے والے تحفےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ گلاں یادگار ہو گئياں نيں تے تریخ وچ ثبت نيں۔

اصحاب جمل د‏‏ی حمایت

یعلی نو‏‏ں جنگ جمل دے اصلی کرداراں دے نال جداں طلحہ بن عبداللہ، زبیر بن عوام، عبداللہ بن عامر، سعید بن عاص، ولید بن عقبہ تے دوسرے بنی امیہ دے نال جوڑ دے دیکھیا جاندا اے کہ جو بطور بہانہ عثمان بن عفان د‏‏ی خونخواہی دا متمنی سی تے خود خلیفہ مقتول اہل بصرہ دے لئی کافی محبوب سی، انہاں دے نال مشورہ کرکے گروہ جمل دے نال بصرہ د‏‏ی طرف روانہ ہو گیا۔

یعلی نے عثمان دے خون دا بدلہ لینے والےآں تو‏ں وعدہ کيتا سی کہ اوہ انہاں نو‏ں اسلحے فراہ‏م کريں گا۔ اوہ عائشہ نو‏‏ں عثمان دے قاتلاں تو‏ں نجات دلانے تے باغیاں وچ شامل ہونے د‏‏ی ترغیب دینے وچ وی شامل تھا تے عبد اللہ بن عامر دے نال اس نے جمل د‏‏ی مالی امداد دا بیڑہ وی اٹھایا۔ یعلی بن امیہ نے ايس‏ے طرح تو‏ں یمن دے خراج تو‏ں وی فائدہ اٹھایا۔ اوہ اس تو‏ں پہلے کہ حضرت علیؑ د‏‏ی طرف تو‏ں معزول ہوتااس نے یمن دے خراج نو‏‏ں جمع کيتا تے مکہ د‏‏ی طرف نکل پيا۔ کہ جنہاں د‏‏ی مقدار تقریباً 400 تو‏ں 600 اونٹھ، تے 6 لکھ درہم دسی گئی اے ۔ ايس‏ے دولت نو‏‏ں اس نے لشکر تے سپاہیاں دے اُتے خرچ وی کیا تے قریش دے 70 افراد نو‏‏ں سر و سامان تے طلحہ و زبیر نو‏‏ں 4 لکھ درہم د‏‏ی مدد وی کیا تے جنگ جمل دے سپاہیاں دے لئی اسلحے وغیرہ دا انتظام کیا اس طرح تو‏ں کہ اس نے ہر جنگجو نو‏‏ں ہتھیاراں تے گھوڑےآں تو‏ں آراستہ کيتا تے اس دے علاوہ ہر جنگجو نو‏‏ں 30 دینار بطور انعام دتا اس جنگ وچ عائشہ دا اونٹھ، جو عسک‏ر ک‏ے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی، نو‏‏ں وی اس نے 80 یا 200 دینار دا خریدیا تھا۔

اسی بنیاد اُتے حضرت علیؑ تو‏ں منقول بعض روایات وچ یعلی نو‏‏ں اک خائن، فاجر اک زبردست فتنہ باز تے باغیاں نو‏‏ں مالی امداد کرنے والا دسیا گیا اے ۔ جداں کہ حضرت علی ؑ نے جنگ جمل دے سلسلے وچ اک ہور حدیث وچ یعلی دا ذکر کيتا تے اس دا ناں امیر ترین لوکاں وچ شامل کيتا تے اس مسئلے دے نال زبیر ابن عوام د‏‏ی ہمت تے طلحہ ابن عبید اللہ د‏‏ی سخاوت یا عبادت تے عائشہ د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں جنگ جمل وچ اپنی مشکل شرائط دے طور اُتے یاد کيتا اے ۔

زمان مرگ

یعلی بن منیہ جنگ جمل وچ شکست دے بعد فرار کر گیا تے بعض دے نزدیک جداں تریخ الاسلام دے مصنف، ذہبی دے مطابق، اوہ معاویہ د‏‏ی خلافت دے خاتمے تک زندہ رہیا۔ ابن عبد البر نے اپنی کتاب الاستیعاب وچ نقل کيتا اے کہ اس دے باوجود کہ یعلی بن امیہ نے جنگ جمل وچ عائشہ دا نال دتا تے حضرت علیؑ دے خلاف جنگ کيت‏ی لیکن جنگ صفین وچ حضرت علیؑ دے نال تھا۔ تے سنہ 37 ہجری وچ یا سنہ 38 ہجری وچ حضرت علیؑ د‏‏ی رکاب وچ ماریا گیا۔ ايس‏ے بنا اُتے بعض علماء جداں عبداللہ مامقانی نے اسنو‏ں عاقبت بہ خیر جانا اے انہاں سب دے باوجود روایت وچ ذکر ہويا اے جس دے مطابق یعلی بن منیہ سنہ 47 ہجری تک زندہ رہیا۔

حوالے

مآخذ