غالب دی شاعری
غالب دے بارے وچ عبادت بریلوی لکھدے نيں، ”غالب بولی تے لہجے دے چابک دست فنکار نيں۔ اردو روگٹھ تے محاورے نوں اس طرح بیان کردے نيں کہ اس دی سادگی دل وچ اتر جاندی اے ۔“
عبد الرحمان بجنوری لکھدے نيں کہ، ”ہندوستان دی الہامی کتاباں دو نيں ”وید مقدس“ تے ”دیوان غالب“ ۔“
اردو شاعری وچ مرزا غالب دی حیثیت اک درخشاں ستارے دی سی اے۔ انہاں نے اردو شاعری وچ اک نويں روح پھونک دی۔ اسنوں نويں نويں موضوعات بخشے تے اس وچ اک انقلابی لہر دوڑا دی۔ انہاں دی شاعری وچ فلسفیانہ خیالات ساں ساں ملدے نيں۔ غالب اک فلسفی ذہن دے مالک سن ۔ انہاں نے زندگی نوں اپنے طور اُتے سمجھنے دی بھر پور کوشش کيتی تے انہاں دے تخیُّل دی بلندی تے شوخیٔ فکرکا راز اس وچ اے کہ اوہ انسانی زندگی دے نشیب و فراز کوشِدّت توں محسوس کردے نيں۔
غالب انسانی زندگی دے مختلف پہلوئاں دا گہرا شعور رکھدے نيں۔ اس دے بنیادی معاملات و مسائل اُتے غور و فکر کردے نيں۔ اس دی انہاں گنت گتھیاں نوں سلجھا دیندے نيں۔ انسان نوں اس دی عظمت دا احساس دلاندے نيں اسنوں اپنے پیراں اُتے کھڑا ہونا سکھاندے نيں۔ تے نظام کائنات وچ اس کونويں آسماناں اُتے اڑاندے نيں۔ غالب دی شاعری اس اعتبار توں بہت بلند اے تے اس وچ شبہ نئيں کہ انہاں دی شاعر ی دے انہاں نوں عناصر نے اُنہاں نوں عظمت توں ہمکنار کيتا اے۔ لیکن جس طرح انہاں دی شاعری وچ انہاں سب دا اظہار و ابلاغ ہويا اے۔ اوہ وی اسنوں عظیم بنانے وچ برابر دے شریک نيں۔
غالب دی شاعری دا اثرحواس اُتے شدت توں ہُندا اے اوہ انہاں وچ غیر شعوری طور پراک ارتعاش دی سی کیفیت پیدا کردی اے تے ايسے ارتعاش دی وجہ توں اس دے پڑھنے تے سننے والے دے ذہن اُتے اس قسم دی تصویراں ابھرتی نيں۔ انہاں دے موضوع وچ جووسعتاں تے گہرائیاں نيں اس دا عکس انہاں دے اظہار و ابلاغ وچ وی نظرآندا اے۔ انہاں گنت عناصر دے امتزاج توں اس دی تشکیل ہُندی اے۔
استدلالی انداز بیان
[سودھو]غالب دی شاعری دی اک نمایاں خصوصیت انہاں دا منطقی تے استدلالی انداز بیان اے بقول پروفیسر اسلوب احمد انصاری: ”یعنی غالب صرف جذبات دا تجزیہ ہی نئيں کردے بلکہ انہاں وچ باہمی تعلق پیدا کرنے دی کوشش کردے نيں۔ محبت انہاں دے لئی کوئی ایسا جذبہ نئيں جو فطری طریقے توں دلکش محاکات وچ ڈھل جائے۔ بلکہ ایہ اک گرم تیز رو اے جو پوری شخصیت دے اندر انقلاب پیدا کردیندی اے۔ غالب صرف اشاراں توں کم نئيں لیندے بلکہ اپنے نرم و لطیف، احساست و کیفیات دا تجزیہ کردے تے انہاں اُتے استدلال کردے نيں۔“
غالب دے اس اندازِبیان نوں سمجھنے دے لئی ایہ اشعار ملاحظہ ہاں کہ استدلال دا ایہ انداز کس طرح شاعر دے جذبات و احساست دی معنویت وچ وادھا کردا اے۔
| ” | ان آبلوں سے پاؤں کے گھبرا گیا تھا میں جی خوش ہوا ہے راہ کو پر خار دیکھ کر جب توقع ہی اٹھ گئی غالب رگ سنگ سے ٹپکتا وہ لہو کہ پھر نہ تھمتا |
“ |
قولِ محال دا استعمال
[سودھو]غالب نے قولِ محال دے استعمال توں وی اپنی شاعری وچ حسن و خوبی پیدا دی اے۔ قول محال توں مراد ایہ اے کہ کسی حقیقت دا اظہار اس طرح کيتا جائے کہ بظاہر مفہوم عام رائے دے اُلٹ معلوم ہوئے مگر غور کرن تاں صحیح مفہوم واضح ہوئے۔ قول محال دراصل اک طرف ذہنی ریاضت اے۔ اس توں اک طرف جے شاعر دی قوت ِفکر دا انحصار ہُندا اے تاں دوسر ی طرف قار ی نوں وی ذہن و دماغ اُتے زور دینا پڑدا اے۔ اس توں شاعر لطیف حقائق دی طرف اشارہ ہی نئيں کردا بلکہ حیرت و استعجاب دی خوبصورت کیفیات وی پیدا کردا اے۔ اس سلسلے وچ غالب دے اشعار دیکھو:
| ” | ملنا تیر اگر نہیں آساں تو سہل ہے دشوار تو یہی ہے کہ دشوار بھی نہیں بسکہ دشوار ہے ہر کام کا آساں ہونا |
“ |
تشکک پسندی
[سودھو]غالب دی شاعری وچ تشکک پسندی دا پہلو بہت اہم اے۔ جو بحیثیتِ مجموعی غالب دی شاعری دے رگ و پے وچ سرایت کیتے ہوئے اے۔ اس دی اک وجہ غالب دا فلسفیانہ مزاج اے۔ جدوں کہ دوسری وجہ غالب دا ماحول اے۔ غالب نے جس دَور وچ اکھ کھولی اوہ اک ہنگامی دور سی۔ اک طرف پرانی رہتل مٹ رہی سی تے اس دی جگہ جدید رہتل تے تعلیم اپنی جڑاں مضبوط کر رہی سی۔ ایويں انتشار تے آویزش دے اس دور وچ اُنہاں دی تشکک پسندی نوں ہور تقویت ملی۔
| ” | ہیں آج کیو ں ذلیل کہ کل تک نہ تھی پسند گستاخی فرشتہ ہماری جناب میں زندگی اپنی جب اس شکل سے گزری غالب ہم کو معلوم ہے جنت کی حقیقت لیکن |
“ |
معانی دار پہلو
[سودھو]حالی نے وڈے زور و شور دے نال غالب دی شاعری دی اس خصوصیت دا ذکر کيتا اے۔ اوہ ایہ اے کہ اس وچ معانی دی مختلف سطحاں موجود نيں۔ غالب دے بوہت سارے اشعار ایداں دے نيں۔ جنہاں دی فلسفیانہ ،سیاسی تے شخصی تفسیر اسيں کر بیک وقت کر سکدے نيں۔ ایداں دے اشعار انہاں ترشے ہوئے ہیراں دی مانند نيں جنہاں دی آب وتاب تے خیرگی توں ہر زاویہ نگاہ توں لطف اندوز ہويا جاسکدا اے۔ تے شاید ایہی وجہ اے کہ اج تک غالب دی کئی شرحاں لکھی جا چکيتیاں نيں تے لکھی جا رہیاں نيں۔
ابن مریم ہوا کرے کوئی
میرے دکھ کی دوا کرے کوئی
کوئی ویرانی سی ویرانی ہے
دشت کو دیکھ کے گھر یاد آیا
اُگ رہا ہے در و دیوار سے سبزہ غالب
ہم بیاباں میں ہیں اور گھر میں بہار آئی ہے
رمز و ایمائیت
[سودھو]غالب نے اپنی شاعری وچ رمز و ایمائیت توں وی حسن پیدا کيتا اے۔ انہاں نے زندگی دی وڈی وڈی حقیقتاں تے گہرے مطالب نوں رمز و ایما دے پیرائے وچ وڈی خوبصورتی توں پیش کيتا اے۔ انہاں نے اردو غزل دی روایت وچ تصوف نے جو رمز و ایمائیت پیدا دی اسنوں اپنے لئی شمع راہ بنایا۔ ایويں انہاں نے سیاسی او ر تہذیبی، معاشرتی موضوعات نوں وی اپنی شاعری دا حصہ بنایا تے انفرادی رنگ دے پردے وچ اجتماعی تجرگل کيتی ترجمانی کيتی۔ اس طرح توں رمزیت تے ایمائیت دا رنگ انہاں دی شاعری اُتے غالب نظرآندا اے۔
دے کے خط منہ دیکھتا ہے نامہ بر
کچھ تو پیغام زبانی اور ہے
عاشقی صبر طلب اور تمنا بے تاب
دل کاکیا رنگ کروں خون جگر ہونے تک
قاصد کے آتے آتے خط اک اور لکھ رکھوں
میں جانتا ہوں جو وہ لکھیں گے جواب میں
لطافت خیال تے نکتہ آفرینی
[سودھو]غالب دی شاعری وچ نکتہ آفرینی پائی جاندی اے غالب عام روش توں ہٹ کر چلنا پسند کردے سن ۔ شاعری وچ وی وکھ روش اُتے چلنا پسند کردے سن ۔ انہاں نے لفظی توں زیادہ معنو ی نکتہ آفرینی اُتے زور دتا۔ اس طرح اوہ مومن توں ممتاز تے برتر نيں۔ انہاں دی نکتہ آفرینی سلاست، گہرائی تے معنویت توں اُتے اے۔ اس میدان وچ غالب نے نمایاں کامیابی حاصل کيتی اے اس دی وضاحت اُنہاں دے درج ذیل اشعار نال ہُندی اے۔
بسکہ ہوں غالب اسیری میں بھی آتش زیر پا
موئے آتش دیدہ ہے حلقہ میری زنجیر کا
ہزاروں خواہشیں ایسی کہ ہر خواہش پہ دم نکلے
بہت نکلے میرے ارماں لیکن پھر بھی کم نکلے
ناکردہ گناہوں کی بھی حسرت کی ملے داد
یارب اگر ان کردہ گناہوں کی سزا ہے
زندگی دی محرومیاں
[سودھو]غالب دی ذاتی وی تلخیاں تے محرمیاں دی زنجیر اے۔ بچپن وچ باپ دی موت، چچا دی پرورش، اُنہاں دی شفقت توں محرومی، تیرہ سال دی ناپختہ عمر وچ شادی دا بندھن، بیوی دے مزاج دا شدید اختلاف ،قرضےآں دا بجھ۔ انہاں سب نے غالب نوں زمانے دی قدرشناسی دا شاکی بنا دتا۔ چنانچہ انہاں محرومیاں دی تصویر وی انہاں دی شاعری وچ نمایاں خصوصیت کيتی حامل اے۔
پانی سے سگ گزیدہ ڈرے جس طرح اسد
ڈرتا ہوں آئینے سے کہ مردم گزیدہ ہوں
زندگی اپنی جب اس شکل سے گزری غالب
ہم بھی کیا یاد کریں گے کہ خدا رکھتے تھے
کوئی دن گر زندگانی اور ہے
اپنے جی میں ہم نے ٹھانی اور ہے
زندگی دا حقیقت پسندانہ تصور
[سودھو]ان تمام تر محرمیاں دے باوجود غالب دا اندازِ فکر قنوطی نئيں۔ چنانچہ قدم قدم اُتے انہاں دے ہاں ایہ احساس ہُندا اے کہ زندگی خوشی دے نال گزرے یا غماں دی گود وچ بہرحال قابلِ قدر اے۔ خود زندگی دا ہونا ہی بجائے خود اک وڈی نعمت اے ا س لئی ہر حال وچ اسنوں غنیمت تصور کرنا چاہیے۔ اس دا اعتراف غالب نے اپنے بعض خطوط وچ وی کيتا اے۔ غم توں بچنے دی غالب نے اک صورت ایہ وی کڈی اے کہ آدمی رند مشربی تے آزادی اختیار کر لے تے لذت و الم دونے توں بے نیاز ہوئے جائے۔
نغمہ ہائے غم کو بھی اے دل غنیمت جانیے
بے صدا ہو جائے گا یہ ساز ہستی ایک دن
قید حیات و بند غم اصل میں دونوں ایک ہیں
موت سے پہلے آدمی غم سے نجات پائے کیوں
ایک ہنگامے پہ موقوف ہے گھر کی رونق
نوحہ غم ہی سہی نغمہ شادی نہ سہی
طنز و مزاح شوخی وظرافت
[سودھو]شوخی و ظرافت غالب دی شخصیت دا خاصہ اے۔ عملی زندگی وچ اوہ خوش باش انسان سن ۔ ايسے لئی حالی انھاں حیوان ِ ظریف کہندے نيں۔ انتہائی کٹھن حالات وچ وی اوہ زندہ دلی دا دامن نئيں چھوڑدے۔ انہاں نوں زمانے نے نجانے کِنے دکھ دتے لیکن غالب فیر وی ہنسے جاندے نيں۔ انہاں دی ظرافت وچ محض شوخی ہی کم نئيں کر رہی ،جس طرح غالب دی شخصیت پہلو دار شخصیت اے ايسے طرح غالب دی ظرافت دی وی متعدد سطحاں نيں۔ انہاں دی شاعری وچ طنز و طرافت دے اعلیٰ نمونے ملدے نيں۔ غالب دے کچھ طنزیہ اشعار ملاحظہ ہاں:
ہم کو معلوم ہے جنت کی حقیقت لیکن
دل کے خوش رکھنے کو غالب یہ خیال اچھا ہے
کیا وہ نمرود کی خدائی تھی
بندگی میں مرا بھلا نہ ہوا
چاہتے ہیں خوب رویوں کو اسد
آپ کی صورت تو دیکھا چاہیے
جانتا ہوں ثواب طاعت وزہد
پر طبیعت ادھر نہیں آتی
زندہ دلی تے خوش طبعی
[سودھو]غالب دی شاعر ی وچ طنز ایہ اشعار دے نال نال شوخی تے خوشدلی دا پہلو وی وڈا نمایاں اے۔ چنانچہ انہاں دے ہاں ایداں دے اشعار وی بہت نيں جنہاں نوں خالص مزاح دا نمونہ کہیا جاسکدا اے۔ اصل وچ غالب زندگی دی چھوٹی چھوٹی نعمتاں توں لطف اندوز ہونے دی بھر پور صلاحیت رکھدے سن ۔ اگرچہ اوہ زندگی دی تلخیاں توں آگاہہاں لیکن انہاں نوں زندگی توں والہانہ لگائو وی اے۔ غالب اک فلسفی شاعر سن ۔ انہاں نے زندگی نوں سمجھنے دی کوشش کيتی تے فیر اپنے انکشافات نوں ہلکے پھلکے انداز وچ پیش کر دتا۔ غالب دے کچھ مزاح توں پھرپور اشعار ملاحظہ ہاں:
در پہ رہنے کو کہا اور کہہ کے کیسا پھر گیا
جتنے عرصے میں مرا لپٹا ہوا بستر کھلا
کہاں مے خانے کا دروازہ غالب اور کہاں واعظ
پر اتنا جانتے ہیں کل وہ جاتا تھا کہ ہم نکلے
پیکر تراشی تے تصویر کاری:۔
[سودھو]غالب دی شاعری وچ پیکر تراشی دا عمل جاندار اے۔ تے بقول ڈاکٹر عبادت بریلوی، ”غالب دی شاعری وچ جو پیکر تے تصویراں ملدی نيں۔ اوہ انہاں دے ساسی معاشرتی، تہذیبی حالات، نجی معاملات تے انہاں دے زیر اثر پرورش پانے والی ذہنی کیفیات دا آئینہ دار نيں۔ غالب اک رہتل دی پیداوار تے اک تہذیبی روایت دے علمبردار نيں۔ ۔۔ اگرچہ ایہ رہتل مٹ رہی سی لیکن زوال دے احساس نے اس دی عظمت دے احساسنوں وی ودھیا دتا۔ چنانچہ غالب دی تصویر کاری تے پیکر تراشی وچ وی اس تہذیبی روایت دا اثر مختلف انداز وچ خود بخود ظاہر ہُندا اے۔ اس دور دی بزم ہائے نشاط دی تصویراں غالب دے ہاں بہت خوبصورت تے جاندار نيں:
ہم سے کھل جاؤ بوقت مے پرستی ایک دن
ورنہ ہم چھیڑیں گے رکھ کر عذر ِ مستی ایک دن
قرض کی پیتے تھے مے لیکن سمجھتے تھے کہ ہاں
رنگ لائے گی ہماری فاقہ مستی ایک دن
جاں فزا ہے بادہ جس کے ہاتھ میں جام آگیا
سب لکیریں ہاتھ کی گویا رگ جاں ہوگئیں
فارسی بولی دے اثرات
[سودھو]غالب نوں فارسی بولی اُتے وڈا عبور حاصل سی۔ اس لئی انہاں دی شاعری وچ فارسی بولی دے اثرات زیادہ نيں۔ خود فارسی شاعری دے بلند پایہ شاعر وی سن ۔ تے فارسی نوں اردو توں زیادہ اہمیت دیندے سن ۔ چنانچہ فارسی بولی دے اثر توں انہاں دی بولی وچ شیرینی حلاوت تے شگفتگی دی کیفیت پیدا ہوئے گئی اے۔ انہاں نے فارسی لفظاں استعمال کرکے تے انہاں دی ترکیباں تراش کر نہ صرف اردو بولی دے دامن نوں وسیع کيتا بلکہ اپنی شاعری وچ وی اک نکھار تے رعنائی پیدا کر لئی۔ ایہ اشعار ملاحظہ ہاں:
یا د تھیں ہم کو بھی رنگا رنگ بزم آرائیاں
لیکن اب نقش و نگار ِ طاق نسیاں ہوگئیں
بس ہجوم ناامیدی خاک میں مل جائے گی
یہ جو اک لذت ہماری سعی لاحاصل میں ہے
سادہ انداز بیان
[سودھو]مشکل الفا ظ و تراکیب دے نال نال غالب دے ہاں آسان بولی وی موجود اے۔ غالب نے پیچیدہ مسائل دے اظہار وچ عموماً فارسی ترکیباں توں کم لیا اے تے سنجیدہ مضامین دے لئی لفظاں دا انتخاب وی ايسے مناسبت توں کيتا اے۔ لیکن سِدھے سادے تے ہلکے پھلکے مضامین نوں غالب نے فارسی دا سہار ا لئی بغیر رواں دواں تے سلیس اردو وچ پیش کيتا اے۔ بولی دی سادگی انہاں اشعار دی معنوی قدرو قیمت اُتے کوئی وڈا اثر نئيں ڈالدی بلکہ انہاں دے حسن وچ وادھا کردی اے۔ کیونجے ایہ سادگی شعری تجربے توں ہم آہنگ اے۔ اس سلسلے وچ ایہ اشعار ملاحظہ ہاں:
میں نے مانا کہ کچھ نہیں غالب
مفت ہاتھ آئے تو برا کیا ہے
موت کا ایک دن معین ہے
نیند کیوں رات بھر نہیں آتی
آئے ہے بے کسی عشق پہ رونا غالب
کس کے گھر جائے گا سیلاب ِ بلا میر ے بعد
فارسی تے اردو دا حسین امتزاج
[سودھو]غالب نے فارسی تے اردوکے امتزاج توں وی اپنے فن نوں نکھارا اے۔ غالب نے فارسی دی شیرینی نوں ہندی دی گھلاوٹ توں اس طرح ملیا دتا اے کہ انہاں دی بولی وچ اک گنگا جمنی رنگ پیدا ہوئے گیا اے۔ غالب دے ایداں دے کلام وچ فارسی اثرات زیادہ نيں۔ جتھے زندگی دے رنگین پہلوئاں دا بیان آیا اے۔ انہاں نے رومانوی مضامین دے لئی خصوصاً فارسی دی آمیزش دی اے لیکن فارسی تے ہندی روایتاں دا ملاپ انہاں دے ایداں دے اشعار وچ نسبتاً زیادہ اے جتھے انہاں نے قلبی واردات نوں پیش کيتا اے اس لئی ایداں دے اشعار وچ اک گداز دی کیفیت ملدی اے۔
آہ کو چاہیے اک عمر اثر ہونے تک
کون جیتا ہے تری زلف کے سر ہونے تک
ہم نے مانا کہ تغافل نہ کرو گے لیکن
خاک ہو جائیں گے ہم تم کو خبر ہونے تک
بنا کر فقیروں کا ہم بھیس غالب
تماشائے اہل کرم دیکھتے ہیں
صوتی آہنگ
[سودھو]غالب دی شاعری وچ صوتی آہنگ وی قابل تعریف اے۔ انہاں نے لفظاں دے انتخاب وچ وڈی فنکاری دا ثبوت دتا اے۔ تے انہاں توں اوہ موسیقیت تے نغمگی پیدا دی اے جو پڑھنے والے کومسحور کر دیندی اے۔ غالب مختلف لفظاں نوں ملیا کے اک مترنم کیفیت پیدا کر دیندے نيں۔ اوہ منفر د لفظاں دی نغمگی تے موسیقیت دا وی گہرا شعور رکھدے نيں تے انہاں نے تجربات دے اظہار دے لئی موضوع دی مناسبت توں انہاں لفظاں دے انتخاب وچ وی وڈے فن کارانہ شعور دا اظہار کيتا اے۔
تری نازکی سے جانا کہ بندھا تھا عہد بودا
اسے تو نہ توڑ سکتا اگر استوار ہوتا
غم اگرچہ جاں گسل ہے پہ کہاں بچیں کہ دل ہے
غم عشق گر نہ ہوتا غم روز گار ہوتا
ہم کہاں کے دانا تھے کس ہنر میں یکتا تھے
بے سبب ہوا غالب دشمن آسماں اپنا
تشبیہ و استعارہ دا حسن
[سودھو]غالب دی شاعری دی اک ہور اہم خصوصیت خوبصورت تشبیہات و استعارات دا استعمال اے۔ مرزا اپنی انفرادیت پسند طبع دے تحت قدیم روايتی استعارات دی بجائے جدید تے دلکش تشبیہات استعمال کردے نيں۔ مولانا حالی نے اس دی وجہ اُنہاں دے خیالات دی جدت قرار دتا اے۔ ایہ گل وڈی واضح اے کہ جدوں خیال جدید تے اچھوندا ہوئے گا تاں اس دے لئی تشبیہ وچ وی لازمی جدت ہوئے گی۔ ايسے طرح شیخ اکرام نے انہاں نوں ”تشبے ہات دا بادشاہ “ قرار دتا اے۔ مثلاً
دم لیا تھا نہ قیامت نے ہنوز
پھر ترا وقتِ سفر یاد آیا
سبزہ خط سے ترا کاکل ِ سرکش نہ دبا
یہ زمرد بھی حریف ِ دم افعی نہ ہوا
دام ہر موج میں ہے حلقۂ صد کامِ نہنگ
دیکھیں کیا گزرے ہے قطرے پہ گہر ہونے تک
جوئے خون آنکھوں سے بہنے دو کہ ہے شامِ فراق
مین يہ سمجھوں گا کہ شمعين دو فروزاں ہو گئیں
جدت ادا
[سودھو]غالب ذہنی تے طبعی اعتبار توں انفرادیت پسند سن ۔ کسی دی تقلید کرنا پسند نئيں کردے سن ۔ اوہ وبائے عام وچ وی مرنا نئيں چاہندے سن ۔ غالب دی ایہی جدت ادا انہاں دی شاعری وچ نويں نويں گھل کھلاندی اے۔ مرزا توں پہلے تمام شعراءکا طریقہ شعر گوئی ایہ رہیا کہ اوہ قدیم خیالات وچ کچھ ترمیم کرکے پیش کر دیندے سن ۔ لیکن غالب دے ہاں ایسا نئيں۔ اُنہاں دی جدت طبع تے انفرادیت پسندی ہمیشہ نويں نويں خیال لبھ نے اُتے مجبور کردی رہی۔ چنانچہ اُنہاں دی شاعری وچ سانوں رنگا رنگی تے بوقلمونی محسوس ہُندی اے۔ جے کدی مرزا نے کسی قدیم خیال نوں ادا وی کيتا اے تاں اس انداز وچ کہ شانِ استادی نوں ہتھ توں جانے نہ دتا۔
نہ تھا کچھ تو خدا تھا کچھ نہ ہوتا تو خدا ہوتا
ڈبویا مجھ کو ہونے نے نہ ہوتا میں تو کیا ہوتا
ملنا ترا اگر نہیں آساں تو سہل ہے
دشوار تو یہی ہے کہ دشوار بھی نہیں
ناکردہ گناہوں کی بھی حسرت کی ملے داد
یارب اگر ان کردہ گناہوں کی سزا ہے
بسکہ دشوار ہے ہرکام کا آساں ہونا
آدمی کو بھی میسر نہیں انساں ہونا
تصوف
[سودھو]غالب کوئی باقاعدہ صوفی شاعر نہ سن تے نہ اُنہاں نوں تصوف توں دلچسپی سی لیکن فیر وی انہاں دی شاعری وچ بعض تھاںواں اُتے تصوف دے عناصر ملدے نيں جس دی بنیادی وجہ فارسی شاعری وچ تصوف دی روایت کيتی موجودگی اے اس دے علاوہ اس دور دے حالات وی تصوف دے لئی خاص طور اُتے سازگار سن ۔ طبیعتاں وی غم و الم تے فرار دی طرف مائل سن۔ لیکن غالب نے تصوف نوں محض رسمی طور اُتے ہی قبول کيتا۔
جب کہ تجھ بن نہیں کوئی موجود
پھر یہ ہنگامہ اے خدا کیا ہے
اُسے کون دیکھ سکتا وہ یگانہ ہے وہ یکتا
جو دوئی کی بو بھی ہوتی تو کہیں دو چار ہوتا
نہ تھا کچھ تو خدا تھا کچھ نہ ہوتا تو خدا ہوتا
ڈبویا مجھ کو ہونے نے نہ ہوتا میں تو کیاہوتا
غالب دا تصور عشق
[سودھو]غالب دے ہاں حسن و عشق دے تصورات اگرچہ اوہی نيں جو صدیاں توں اردو تے فارسی شاعری وچ اظہار پاندے رہے نيں۔ اُتے غالب دی فطری جدت پسندی نے انہاں نوں صرف انہاں موضوعات تک محدود نئيں رکھیا بلکہ اپنے ذاتی تجربات و محسوست دی روشنی وچ حسن و عشق دے بارے وچ انہاں نے اپنی انفرادیت قائم کرنے دی بھرپور کوشش کيتی اے۔
غالب عشق دی اہمیت دے اس قدر قائل نيں کہ اوہ اس دے بغیر انجمن ہستی نوں بے رونق سمجھدے نيں مثلاً اوہ کہندے نيں کہ
رونق ہستی ہے عشق خانہ ویراں ساز سے
انجمن بے شمع ہے گر برق خرمن میں نہیں
غالب نوں اس گل دا وڈا قلق اے کہ اوہ عشق دی بزم آرائی تاں عمر بھر کردے رہے لیکن عشق دی راہ وچ حقیقی قربانی اک وی نہ دے سکے تے اوہ غالباً اس لئی کہ انہاں دے پاس عشق دے حضور وچ پیش کرنے دے لئی کچھ وی نہ سی۔ فرماندے نيں کہ
ہوا ہوں عشق کی غارت گری سے شرمندہ
سوائے حسرت تعمیرگھر میں خاک نہیں
غالب عشق دے پرانے افلاطونی تصور نوں وی تسلیم نئيں کردے۔ بلکہ اس دے برخلاف انہاں دا عشق زمینی اوصاف دا حامل اے۔
خواہش کو احمقوں نے پرستش دیا قرار
کیا پوجتا ہوں اس بت بیداد گر کو میں
غالب دے ہاں عشق دی روايتی عاجزی تے مسکینی دے برخلاف اک جارحانہ انداز پایا جاندا اے۔ اک خاص مقام تے مخصوص شان اے۔ اوہ سوندے ہوئے محبوب دے پیر دا بوسہ محض اس لئی نئيں لیندے کہ اوہ بدگماں نہ ہوئے جائے۔ اوہ ناراض محبوب نوں مناندے وی نئيں کہ ایويں انہاں دی سبکسری دا پہلو نکل سکدا اے۔ اوہ بزم وچ نئيں بلاندا تاں ایہ راہ وچ نئيں ملدے تے جدوں اوہ عجز و نیاز توں رہ اُتے نئيں آندے تاں اس دے دامن نوں حریفانہ کھینچنے دی جرات رندانہ وی کر لیندے نيں۔
لے تو لوں سوتے میں اُس کے پاؤں کا بوسہ مگر
ایسی باتوں سے وہ کافر بدگماں ہو جائے گا
عجز و نیاز سے تو وہ آیا نہ راہ پر
دامن کو اس کے آج حریفانہ کھنچئے
غالب دا تصور حسن یا تصور محبوب
[سودھو]حسن دے بارے وچ غالب دے تصورات دا سراغ لگانے دے لئی اُنہاں دے محبوب دی تصویر دیکھنا ہوئے گی اس لئی کہ انہاں دے محبوب دی ذات وچ اوہ تمام خصوصیات جمع ہوگئياں نيں۔ اک طرف تاں غالب نے روايتی تصوارت توں استفادہ کيتا اے۔ تے دوسری جانب بعض ایسی گلاں کہی نيں جو قدیم تصورات توں مختلف نيں۔ انہاں دے خیال وچ حسن وچ سادگی و پرکاری دونے ہونے چاہئاں۔ غالب نوں دراز قد، دراز زلف، شوخ و شنگ، سادہ و پرکار، شان محبوبی دا مالک، لمبی لمبی پلکاں والا۔ چاند چہرے دا مالک، ستارہ اکھاں والا محبوب پسند اے تے اوہ ايسے دے حسن دے قصیدے گاندے نيں۔
سادگی و پرکاری، بے خودی و ہشیاری
حسن کوتغافل میں جرا ت آزما پایا
اس نزاکت کا برا ہو وہ بھلے ہیں تو کیا
ہاتھ آئیں تو انہیں ہاتھ لگائے نہ بنے
جال جیسے کڑی کمان کا تیر
دل میں ایسے کے جاکرے کوئی
مجموعی جائزہ
[سودھو]ڈاکٹر فرمان فتح پور ی لکھدے نيں کہ، "غالب دے اقوال و بیانات دے سلسلے وچ خصوصاً محتاط رہنے دی ضرورت اے اس لئی کہ اوہ بنوٹ باز شاعر نيں قدم قدم اُتے پنتیر ے بدلدے نيں تے اپنی خوداری تے انانیت دے باوصف مصلحت نوں ہتھ توں نئيں جانے دیندے ۔"
عبادت بریلوی لکھدے نيں کہ
” غالب اک وڈی رنگین اک وڈی ہی اُتے کار تے پہلو دار شخصیت رکھدے سن تے اس رنگینی، اُتے کاری تے پہلو داری دی جھلک انہاں دی اک اک گل وچ نظرآندی اے ۔“
بقول رشید احمد صدیقی، ”میرے توں جے پُچھیا جائے کہ ہندوستان نوں مغلیہ سلطنت نے کيتا دتا۔ تاں وچ بے تکلف ایہ تن نا م لاں گا غالب اردو تے تاج محل۔“
بقول ڈاکٹر محمد حسن، ”دیوان ِ غالب نوں اسيں نويں نسل دی انجیل قرار دے سکدے نيں۔“
بقول ڈاکٹر عبادت بریلوی، ”اردو وچ پہلی بھرپور تے رنگارنگ شخصیت غالب دی اے ۔“ اک ہور جگہ لکھدے نيں، ”غالب دی بڑائی اس وچ اے کہ انہاں نے متنوع موضوعات نوں غزل دے سانچے وچ ڈھالاہے۔“