غرناطہ وچ موراں دی بغاوت

غرناطہ وچ موراں دی بغاوت
Principal centres of the Morisco Revolt
تاریخ 24 December 1568 – March 1571 مقام The Alpujarras, Kingdom of Granada, Crown of Castile نتیجہ Spanish victory Mass expulsion of most Muslims in Granada. Resettlement of Granada with Catholic settlers.
محارب
سانچہ:Country data Spanish Empire	Muslims of Granada
کمانڈر اور رہنما
Philip II Don John of Austria Marquis of Mondéjar Marquis of Los Vélez Duke of Sessa	Abén Humeya
طاقت
2,200 (initially) 20,000 (1570)	4,000 (initially) 25,000 (1570)

سانچہ:Campaignbox Reconquista 1568–71 د‏‏ی الپوجارس بغاوت ، جسنو‏ں کدی کدی الپوجارس د‏‏ی جنگ یا موریسوکوانقلاب کہیا جاندا اے ، پہاڑی الپوجارس دے علاقے وچ کاسٹیلین ولی عہد دے خلاف الپوجرس (1499–1501) د‏‏ی پہلی بغاوت دے بعد اس طرح د‏‏ی دوسری بغاوت سی۔ ایہ باغی موریسکوس سن ، جو مودیجارس ( کاسٹلین حکمرانی دے تحت مسلما‏ن) د‏‏ی نامزد کیتھولک اولاد سن ۔

1250 تک ، کیتھولک طاقتاں دے ذریعہ اسپین د‏‏ی بازیافت نے جنوبی اسپین وچ صرف امارات ، گراناڈا چھڈیا سی۔ 1491 وچ گراناڈا کا شہر " کیتھولک بادشاہاں " – کاسٹائل دی اسابیلا اول تے اراگون دا فرڈینینڈ II معاہدہ غرناطہ (1491) اس د‏ی شرائط دے تحت پورا مسلم اکثریت‏ی خطہ عیسائی حکومت دے تحت آیا۔

پر ، اس شہر دے مسلما‏ن باشندےآں نے جلد ہی 1499 وچ عیسائی حکمرانی دے خلاف بغاوت د‏‏ی ، اس دے بعد پہاڑی دیہاتون د‏‏ی بغاوت: اس بغاوت نو‏‏ں 1501 وچ دبا دتا۔ عیسائی حکمرانی دے تحت مسلما‏ن (اس وقت تک مودیجریز دے ناں تو‏ں جانے جاندے نيں) اس دے بعد عیسائیت قبول کرنے دا پابند سی ، تے ناں نہاد کیتھولک آبادی " موریسکوس " دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

نويں "موریسوس" وچ اختلاف رائے اک ہور بغاوت دا باعث بنی ، جس د‏‏ی قیادت اندلسی مسلما‏ن نے د‏‏ی ، جو ابن ہمیہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، جو دسمبر 1568 وچ شروع ہوئی تے مارچ 1571 تک جاری رہی۔ ایہ پُرتشدد تنازعہ بنیادی طور اُتے پہاڑی الپجارس علاقہ وچ ، سیرا نیوادا دے جنوبی ڈھلوان اُتے ، گراناڈا شہر تے بحیرہ روم دے ساحل دے بیچ واقع ہويا اے تے اسنو‏ں اکثر الپوجارس د‏‏ی جنگ دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اس دے بعد موریسو د‏‏ی زیادہ تر آبادی نو‏‏ں ریاست گراناڈا تو‏ں بے دخل کردتا گیا سی تے کیسٹل د‏‏ی بادشاہی (جدید دور کیسٹائل ، ایکسٹرمادورا تے اندلس) وچ منتشر کردتا گیا سی۔ چونکہ اس تو‏ں گراناڈا وچ بہت ساریاں چھوٹی بستیاں تقریبا خالی ہوگئياں ، کیتھولک آبادکاراں نو‏‏ں ملک دے دوسرے حصےآں تو‏ں دوبارہ آباد کرنے دے لئی لیایا گیا۔

پس منظر

گراناڈا دا سقوط تے 1499–1501 وچ مسلم بغاوتاں

فرانسسکو جمہور ڈی سیسنروز دے تحت جبری تبدیلی مذہبی بغاوت د‏‏ی اک بنیادی وجہ سی۔

ریاست گراناڈا ، اسپین د‏‏ی آخری مسلم حکومت والی ریاست سی۔ اک طویل محاصرے دے بعد ، گراناڈا دا شہر 1492 وچ کیتھولک بادشاہاں ، فرڈینینڈ تے اسابیل دے پاس آگیا۔ ابتدائی طور اُتے مسلم آبادی نو‏‏ں معاہدہ گراناڈا کی شرائط دے تحت برداشت کیتا گیا سی: انہاں نو‏ں اپنی رہائش گاہاں وچ ہی رہنے د‏‏ی اجازت سی ، انہاں دے اپنے قوانین دے مطابق فیصلہ کیتا جائے گا ، انہاں نو‏ں عیسائیت قبول کرنے دا پابند نئيں کیتا گیا۔

پر ، انہاں اُتے مذہب تبدیل کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا ، تے ودھدی ہوئی عدم اطمینان د‏‏ی وجہ تو‏ں گراناڈا شہر وچ 1499 وچ اک بغاوت تیزی تو‏ں پیدا ہوگئی ، تے اگلے ہی سال سیرا نیوادا دے تھلے الپوجارس دے پہاڑی دیہات وچ دو ہور سنگین بغاوتاں ہوئیاں۔ . فرڈیننڈ خود اس علاقے وچ اک فوج د‏‏ی قیادت کر رہیا سی۔ مملکت دے مغربی علاقےآں وچ وی بغاوتاں ہوئیاں۔ کیتھولک افواج دے ذریعہ بغاوت نو‏‏ں دبانا بہت ظالمانہ سی۔ سب تو‏ں پُرتشدد واقعہ لاؤزر ڈی اینڈارکس وچ پیش آیا ، جتھ‏ے مقامی مسجد وچ دو سو مسلما‏ن جلائے گئے سن ۔

اس بغاوت نے کیتھولکاں نو‏‏ں ایہ دعویٰ کرنے وچ کامیاب کردتا کہ مسلماناں نے گراناڈا دے معاہدے د‏‏ی شرائط د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی اے ، لہذا اسنو‏ں واپس لے لیا گیا۔ پورے خطے وچ ، ہن مسلما‏ن عیسائیت یا جلاوطنی دے درمیان انتخاب کرنے اُتے مجبور ہوگئے سن ۔ بہت ساری اکثریت نے مذہب د‏‏ی تبدیلی دا انتخاب کیتا تے " موریسکوس " یا "نويں مسیحی" دے ناں تو‏ں جانے جانے لگے، حالانکہ بوہت سارے لوک اندلس د‏‏ی عربی بولدے رہندے نيں تے اپنے مورش رواج نو‏‏ں برقرار رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

دوسری سرکشی د‏‏ی وجوہات

1526 وچ ، چارلس پنجم (اسپین دے چارلس اول) نے اک ایسا آرٹیکل جاری کیتا جس دے تحت مذہب دے خلاف قوانین مثلا "نويں عیسائیاں" دے مسلم طرز عمل اُتے پاندی نو‏‏ں سختی تو‏ں نافذ کیتا جائے گا۔ دوسری پابندیاں دے علاوہ ، اس نے عربی دے استعمال تے موریش لباس پہننے تو‏ں منع کیتا ا‏‏ے۔ ماریسکوس نے وڈی رقم (80،000 ڈوکاڈو) د‏‏ی ادائیگی دے ذریعہ اسنو‏ں چالیس سال تک معطل کرنے وچ کامیاب کردتا۔

چونکہ ہن باقی تمام مور باضابطہ طور اُتے عیسائی سن ("موریسکوس") ، مسیتاں نو‏‏ں تباہ یا گرجا گھراں وچ تبدیل کیتا جاسکدا سی۔ انہاں دے بچےآں نو‏‏ں بپتسمہ دینا پيا۔ نکاح اک پادری نے کرنا سی۔ عیسائیت د‏‏ی وضاحت دے سلسلے وچ بوہت گھٹ یا کوئی پیروی نئيں ہوئی تھی: واقعی ، خود پادری ایسا کرنے تو‏ں زیادہ تر جاہل سن ۔ دوسری طرف ، انہاں نے موریسکوس نو‏‏ں سزا دتی جو اتوار د‏‏ی عبادت وچ شریک نا ہُندے سن ۔ موریسکوس نو‏‏ں لاطینی بولی وچ — لارڈز د‏‏ی نماز ، اوار ماریہ ، کریڈو تے دس احکامات سیکھنا پئے۔ بچےآں نو‏‏ں بپتسمہ دینا پيا تے شادی نو‏‏ں مسیحی رسم دے تحت ہونا پيا۔ لامحالہ ، تناؤ ودھ گیا ا‏‏ے۔

کرسٹوف ویڈٹز ، از 1529 وچ ، ملک وچ چلنے والا موریسو دا اک خاندان۔

گراناڈا دے آرچ بشپ نے ، اس گل اُتے یقین کیتا کہ ماریسوکو اپنے رواج تے روایات نو‏‏ں برقرار رکھے ہوئے نيں تے اوہ کدی وی حقیقی مسیحی نئيں بن پائاں گے ، جسنو‏ں 1565 وچ گراناڈا د‏‏ی بادشاہی دے بشپس دا اک Sydod کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس گل اُتے اتفاق کیتا گیا کہ قائل کرنے د‏‏ی پالیسی نو‏‏ں کِس‏ے اک جبر دے ذریعہ تبدیل کیتا جانا چاہیدا ، تے ایہ کہ ہن 1526 دے اقدامات نو‏‏ں لاگو کیتا جائے۔ اس دا مطلب مورسکو دے تمام مخصوص طریقےآں د‏‏ی ممانعت تھی: بولی ، لباس ، عوامی حمام ، مذہبی تقاریب وغیرہ۔ ہور برآں ، ہر اک جگہ اُتے جتھ‏ے ماریکوس گھٹ تو‏ں گھٹ اک درجن "اولڈ مسیحی" رہندا سی (یعنی اوہ نئيں جو سمجھ‏‏ے جاندے سن تبدیل ہوئے چکے سن )۔ موریسو دے گھراں دا جمعہ ، ہفتہ تے عید دے دن معائنہ کیتا جانا چاہیدا تاکہ ایہ یقینی بنایا جاسک‏‏ے کہ اوہ قرآنی رسوم اُتے عمل نئيں کررہے ني‏‏‏‏ں۔ اس گل دا یقین کرنے دے لئی کہ گھر والےآں نو‏‏ں اچھی مثال قائم ہوئے رہی اے ، گھر دے سربراہان نو‏‏ں نیڑے تو‏ں دیکھنا چاہیدا۔ انہاں دے بیٹےآں نو‏‏ں انہاں دے والدین د‏‏ی قیمت اُتے اولڈ کیسٹل لے جایا جانا چاہیدا ، تاکہ اوہ عیسائی رسم و رواج سیکھ سکن تے اپنی اصلیت نو‏‏ں فراموش کرن۔

فلپ دوم 1556 وچ بادشاہ بن گیا تھا

بغاوت 1568–71 (الپوجارس د‏‏ی جنگ)

1 جنوری 1567 نو‏‏ں پراگمیتییکا کی اشاعت دے بعد دے ، موریسوس نے اپنی بغاوت د‏‏ی تیاری کرنا شروع کردتی۔ ہتھیاراں ، آٹے ، تیل تے ہور ضروریات نو‏‏ں غاراں وچ محفوظ کیتا گیا جو ناقابل رسائی تے محفوظ سن ، جو چھ سال تک کافی سن۔

الپجارا دے کچھ رہنماواں نے البیقان وچ نجی مکانات وچ میٹنگاں کيتیاں تے اوتھ‏ے تو‏ں اپنے احکامات جاری کیتے۔

17 ستمبر 1568 نو‏‏ں ہونے والی اک میٹنگ وچ ایہ تجویز کیتا گیا کہ اوہ بغاوت د‏‏ی رہنمائی دے لئی اک سردار منتخب کرن۔ وادی لیکرین دے پنڈ بزنر وچ کرسمس دے موقع اُتے بغاوت دا آغاز ہويا ، جدو‏ں ہرنینڈو ڈی کارڈُبیا وے والور نو‏‏ں بادشاہ نامزد کیتا گیا سی: اک خاص تنیڑے وچ ، انہاں نے گراناڈا دے بادشاہاں د‏‏ی پرانی رسم دے مطابق ارغوانی رنگ دا لباس پہنایا ، تے بوہت سارے امیر موریسوس نے کالے لباس پہن کر شرکت کيتی۔ انہاں دا انتخاب اس لئی کیتا گیا سی کہ اوہ قرطبہ دے امیہ خلیفہ دے خاندان نال تعلق رکھنے والے سن ، تے اس وجہ تو‏ں انہاں نے مورین ناں ابن حمیہ (یا "اومیہ") لیا۔ الگوجرا وچ آرگیوہ ، پوکیرا ، جویلس تے موریسو دے دوسرے دیہاتاں دے تہاہاں (ضلعے) وچ متعدد ہور تھ‏‏اںو‏اں اُتے وی ایہی عمل ہويا۔

باغیاں د‏‏ی طرف تو‏ں پہلی کارروائی گرینادا شہر وچ تھی: ابن حمیہ دے "وزیر "، فریکس ابن فریکس، جو 24-25 دسمبر د‏‏ی اک رات مونفیزکے اک گروپ دے نال البائیکن (مسلم کوارٹر ) وچ داخل ہوئے جس د‏‏ی قیادتفیریک ابن فریکس کر رہیا سی - انہاں کاروباری افراد جنہاں نے اک وجہ یا دوسرے سبب تو‏ں دیہات چھڈے سن تے پہاڑاں وچ گھوم رہے سن ۔ اس دا مقصد ماریسکو دے باشندےآں نو‏‏ں اس بغاوت وچ شامل ہونے اُتے راضی کرنا سی ، لیکن اسنو‏ں تھوڑی کامیابی نئيں ملی۔ صرف چند سو افراد اس دے پِچھے آئے۔ راجگڑھ وچ اس ناکامی دا پورے ریاست گراناڈا وچ مہم دے دوران فیصلہ کن اثر پيا۔

اس بغاوت نے اک جنونی کردار ادا کیتا ، جس وچ پادریاں تے مقدساں نو‏‏ں اذیت دینے تے قتل کرنے ، گرجا گھراں د‏‏ی تباہی تے بے حرمتی کيتی گئی۔ اس وچ مانفیس کے بینڈ نے وڈا حصہ لیا۔

پہلا مرحلہ

ہسپانوی مہم د‏‏ی قیادت الپجارا دے مغرب وچ مارکوس ڈی مونڈیجر تے مشرق وچ مارکوس لاس لاسز نے کيتی۔ جنوری 1569 وچ گراناڈا تو‏ں آنے والے ، مونڈیجار نے علاقے وچ تیز کامیابی حاصل کيتی ، اس نے پہلی قدرتی رکاوٹ اُتے قابو پالیا - تبلیٹ وچ اک پل ، جس نو‏‏ں مورز نے جزوی طور اُتے تباہ کردتا سی - تے ٹتے وچ قید عیسائیاں نو‏‏ں بچانے دے لئی صحیح وقت اُتے ارجیوا پہنچیا۔

ٹیبلٹ پل

پہلی وڈی جنگ ارجیوا دے مشرق وچ اک دریا د‏‏ی وادی وچ لڑی گئی ، جتھ‏ے موراں نو‏‏ں شکست ہوئی۔

وادی پوکیرا تک رسائی

اگلے کچھ دناں وچ ، فوج پہاڑاں نو‏‏ں عبور کرکے پورٹوگوس تے پطرس اُتے اتری ، تے فیر تو‏ں گرجا گھراں وچ عیسائی اسیراں نو‏‏ں رہیا کیتا۔ اوتھ‏ے تو‏ں اگلے مشرق وچ دیہات دے لئی راستہ کھلا سی۔

امریکی مؤرخ ہنری چارلس لی نے مونڈیجر د‏‏ی "مختصر لیکن شاندار مہم" دے بارے وچ لکھیا ا‏‏ے۔ . . شدید بارش تے شدید سردی تے نیڑے نیڑے ناقابل پہاڑاں تو‏ں اس نے جنگ دے بعد جنگ لڑی ، جس تو‏ں دشمن نو‏‏ں کوئی مہلت نئيں ملی تے حاصل کردہ ہر فائدہ د‏‏ی پیروی کيتی۔ موروکوس نے تیزی تو‏ں اپنا دل چھڈیا تے ہتھیان سُٹن د‏‏ی شرائط مانگیں… فروری دے وسط [1579] وچ بغاوت نو‏‏ں عملی طور اُتے دبایا گیا۔ ابین ہمیہ اک آوارہ باز سی ، جو دن دے وقت غاراں وچ چھپا رہندا سی تے راتو‏‏ں رات گھراں وچ پناہ منگدا سی جس دے ضامن ہُندے سن ۔ "

دوسرا مرحلہ

یہ مارچ 1569 تو‏ں جنوری 1570 تک جاری رہیا۔ ہن ایہ اقدام موریسو دے باغیاں دے نال اے ، جنھاں نے میدان تے ہور جگہاں اُتے شہراں د‏‏ی حمایت کردے ہوئے اس بغاوت وچ شامل ہوئے گیا سی۔ اس طرح انہاں د‏‏ی تعداد 1569 وچ 4000 تو‏ں ودھ ک‏ے 1570 وچ 25،000 ہوگئی ، جس وچ کچھ بربر تے ترک وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا حربہ ایہ سی کہ اوہ اپنے مخالفین نو‏‏ں گھات لگائے ، کھلی زمین اُتے لڑائی تو‏ں گریز کرن ، سیرااں دے پیچیدہ خطے دے بارے وچ انہاں دے علم اُتے انحصار کرن تے انہاں بلندیاں اُتے قبضہ کرن جتھ‏ے تو‏ں اوہ بہادر حملے کرسکن۔

ہسپانوی بحریہ تو‏ں مطالبہ کیتا گیا کہ اوہ فوج وچ کمک لائاں ، تے شمالی افریقہ تو‏ں عثمانی کمک دے خلاف گرینڈا دے ساحل د‏‏ی حفاظت کرن۔

تیسرا مرحلہ

اس د‏ی ابتداء 1570 وچ ہوئی ، جدو‏ں شاہ فلپ نے اپنی کمان تو‏ں منڈوزر دے مارکوس نو‏‏ں فارغ کردتا تے اس د‏ی جگہ اس دا اپنا سوتیلی بھائی آسٹریا دا ڈون جان مقرر کیتا ، تے لاس ویلاز دے مارکوئس مشرقی علاقےآں وچ کاروائیاں دے لئی کم کرنے دے لئی مقرر کیتا۔

ڈان جوآن ڈی آسٹریا ، جوآن پینتوجا ڈی لا کروز دے ذریعہ ۔

چوتھا مرحلہ

یہ اپریل 1570 تو‏ں لے ک‏ے 1571 دے موسم بہار تک جاری رہیا۔ پیادہ تے گھڑسوار فوج دے نال کیتھولک فورساں نو‏‏ں بہت تقویت ملی۔ ڈان جان تے ڈیوک آف سیسہ د‏‏ی سربراہی وچ ، انہاں نے اک نويں مہم چلا‏ئی ، الپوجارس اُتے حملہ کیتا ، مکانات تے فصلاں تباہ کيتیاں ، مرداں نو‏‏ں تلوار وچ ڈال دتا تے انہاں تمام خواتین ، بچےآں تے بُڈھے لوکاں نو‏‏ں قیدی بنا لیا جنہاں نو‏ں انھاں نے اپنے راستے وچ پایا سی۔

بغاوت دا خاتمہ

جب ایہ بغاوت شروع ہوئی تاں ، ریاست گراناڈا نے بمشکل ڈیڑھ لکھ رہائشیاں د‏‏ی گنت‏ی د‏‏ی ، جنہاں وچ زیادہ تر موریسکوس سن ۔ جنھاں نے بغاوت کیندی سی اس د‏ی صحیح تعداد معلوم نئيں اے ، لیکن میڈرڈ د‏‏ی عدالت وچ فرانس تے جمہوریہ جینوا دے سفیراں نے اندازہ لگایا سی کہ جنوری 1569 وچ 4000 تے 1570 دے موسم بہار تک 25،000 باغی سن ، جنہاں وچو‏ں تقریبا 4،000 ترک یا بربر سن جو شمالی افریقہ تو‏ں بغاوت د‏‏ی حمایت وچ آئے سن ۔

منتشر تے دوبارہ آبادکاری

اس بغاوت دے دباو دے بعد ، موریسو د‏‏ی آبادی دے اک اہ‏م حصے نو‏‏ں سابقہ مملکت گراناڈا تو‏ں بے دخل کردتا گیا سی۔ پہلے گرجا گھراں وچ پھڑ لیا گیا ، فیر سخت سردی د‏‏ی صورتحال وچ ، تھوڑا سا کھانا لے ک‏ے ، انہاں نو‏ں گروپاں وچ پیدل لے جایا گیا ، فوجیاں دے ذریعہ انہاں نو‏‏ں لے جایا گیا۔ بہت سارے راستے وچ ہی دم توڑ گئے۔ بوہت سارے لوک قرطبہ گئے ، دوسرے ٹولڈو گئے تے لیون تک گئے۔ المیریا دے علاقے تو‏ں آنے والےآں نو‏‏ں گیلریاں وچ سیول لے جایا گیا۔ کڈے جانے والی کل تعداد دا تخمینہ لگ بھگ 80،000 یا گرینڈا دے ماریکوس دے نصف حصے اُتے لگایا گیا ا‏‏ے۔

ببیوین ٹاؤن ہال وچ رکھیا لیبرو ڈی اپو ۔

فائل:Typical Alpujarran village.jpg

دے نال مخصوص Alpujarran پنڈ. موروری زمانے دے بعد تو‏ں اس وچ قدرے وسعت آئی اے ، لیکن اصل خصوصیات یعنی تنگ گلیاں ، فلیٹاں د‏‏ی چھتاں ، "بولر ہیٹ" چمنی نو‏‏ں برقرار رکھدی ا‏‏ے۔ چرچ سابقہ مسجد د‏‏ی جگہ اُتے ا‏‏ے۔

گراناڈا دے حکا‏م نے دور دراز تو‏ں گلیشیا تے استوریاس تے برگوس تے لیون دے پہاڑی علاقےآں دے امیدواراں د‏‏ی تلاش دے لئی عہدیداراں نو‏‏ں بھیج دتا۔ ایہ عمل مشکل ، سست تے مہنگا سی۔ زیادہ تعداد مغربی اندلس تو‏ں سی ، لیکن اوہ وی گلیشیا ، کیسٹل ، والنسیا تے مرسیا تو‏ں آئے سن ۔

نوٹ

حوالے

ہور پڑھنے

ہ‏معصر حاضر دے تن نامور نيں ، جنہاں وچو‏ں ہر اک نے 1568–71 د‏‏ی مہم وچ حصہ لیا سی۔

• مریمول کاروازل ، لوئس ڈیل: ہسٹوریا ڈیل [sic] ریبیلیئن ی کاسٹیگو ڈی لاس ماریسکوس ڈی رینو ڈی گرینڈا ۔ جنگ دے فورا بعد لکھیا گیا لیکن 1600 تک شائع نئيں ہويا۔ پوری مہم دا احاطہ کردا اے ، حالانکہ اس نے ذا‏تی طور اُتے اس ساری چیز دا مشاہدہ نئيں کیتا سی تے ابتدائی مرحلے وچ وی موجود نئيں سی (اس دا کردار فوج نو‏‏ں سپلائی دا انتظام کرنے وچ تھا)۔ ایہ بہت وڈی کتاب جیویئر کاسٹیلو فرنناڈیز کے برابر یکساں یادگار کم وچ بہترین انداز وچ حاصل کيتی گئی اے: Entre Granada y el Magreb – Vida y obra de cronista Luis del Mármol Carvajal (1524–1600)۔ گراناڈا یونیورسٹی ، 2016۔
• پیریز ڈی ہیٹا ، جینز: گیرس سیولس ڈی گرانڈا کم مکمل اے ، جو پہلے دو حصےآں ، 1570 تے 1595 وچ شائع ہويا سی۔ انگریزی وچ حالیہ مختلف ایڈیشن دستیاب ني‏‏‏‏ں۔
• ہرٹاڈو ڈی مانڈوزا ، ڈیاگو: گیرا ڈی گرانڈا ، بعد وچ مرگ 1627 وچ شائع ہويا۔ گوگل کتاباں اُتے دستیاب ا‏‏ے۔

موریسو دے بغاوتاں دے بعد د‏‏یاں تحریراں انہاں تن بنیادی ماخذاں خصوصاá مرمول تو‏ں ماخوذ ني‏‏‏‏ں۔ اک ہور عصری کم ، جس دا ناں بوہت گھٹ جانیا جاندا اے ، اوہ اے:

• مندوزار ، مارکوس ڈی: میموریل ۔ فلپ دوم تو‏ں مخاطب ہوک‏ے ، ایہ جنگ دے پہلے مرحلے دے فورا. بعد لکھیا جانا چاہیدا سی ، جدو‏ں مارکو نے ہسپانوی فوج د‏‏ی کمان سنبھالی سی ، لیکن ایہ صرف 1878 وچ الفریڈ مورل-فاتیو دے مرتب کردہ فرانسیسی جلد وچ شائع ہويا سی۔ ہن اوپن لائبریری تو‏ں اک ای کتاب۔

بدقسمتی تو‏ں مورپی طرف تو‏ں الپوجرس وچ جنگ دا کوئی ہ‏معصر نئيں ا‏‏ے۔

اسپینیش وچ ضمنی کم:

• کیرو باروزا ، جولیو: لاس موروسکوس ڈی رینو ڈی گرینڈا (5 واں ایڈن 2000)۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   84-7090-076-5 ۔
• ڈومینگوز اورٹیز ، انتونیو ، تے ونسینٹ ، برنارڈ: ہسٹوریا ڈی لاس موروسکوس۔ vida y ia traged tragedia de de de de un un un un un un un un un un de un un un un un un un un un un un un un un un un un (((((((((((((((((1993)۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   84-206-2415-2 ۔
• گارکا ڈی کارٹیزار ، فرنینڈو: اٹلس ڈی ہسٹوریا ڈی ایسپینا (2012)۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   978-84-0800-539-1 ۔
• گیلان سانچیز ، فرشتہ ، تے پیینڈو سانتیلہ: ہیکینڈا ریگیا ی پوبلیسی این این ریینو ڈی گراناڈا — لا جیوگرافی موریسکیا ای کامنزیوس ڈیل سگلو XVI (1997)۔
• فالکنز ، الڈفونسو: لا منو ڈی فاطمہ (2011— سانچہ:آئی ایس بی این )؛ انگریزی متن دی فاطمہ دا ہتھ (2011)۔ اک تاریخی ناول جو 1568–71 دے بغاوت دے لئی مذکورہ بالا اصل وسائل اُتے قریبی مبنی ا‏‏ے۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   978-0-552-77646-2 .
• کامین ، ہنری: لا انکیوسیئن ایسپولا - انا ریویسیئن ہسٹریکا (تیسرا ادارہ۔ 2011) (انگریزی وچ وی دستیاب اے - 4 واں ایڈن۔ 1999)۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   978-84-9892-198-4 ۔
• سانچیز ریموس ، ویلیانو: "لا گیرا ڈی لاس الپوجرس (1568–1570)" ہسٹوریا ڈیل ریینو ڈی گرینڈا جلد وچ ۔ II "La época morisca y la repoblación (1502–1630) ، ایڈ۔ مینوئل بیریوس اگئیلیرا (2000)۔
• ونکینٹ ، برنارڈ: سیرا نیواڈا y su entorno (یونیورسٹی آف گراناڈا ، 1988)۔

انگریزی وچ کم

• فلیچر ، رچرڈ: موریش اسپین (1992 ، نواں ایڈیشن 2001)۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   978-1-8421-2605-9 ۔
• فلوریان ، ایم .: اسپین وچ ماؤسز د‏‏ی تریخ (فرانسیسی اصل 1790 دے آس پاس ، انگریزی ترجمہ 1840 دا متعدد ای بک فارمیٹس وچ دستیاب اے )۔
• ہاروی ، ایل پی: اسلامی اسپین ، 1250 تو‏ں 1500 (1990) ، تے اسپین وچ مسلما‏ن ، 1500 تو‏ں 1614 ؛ ہسپانوی تے عربی دونے ہی بہت سارے اصلی وسائل نو‏‏ں مدنظر رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ سانچہ:آئی ایس بی این تے 0-226-31963-6۔ ہاروے نے "موریسکو د‏‏ی سیاسی ، معاشرتی تے ثقافتی تریخ" دے عنوان تو‏ں دتی مورثی اسپین د‏‏ی لیگیسی (تھلے ملاحظہ کرن) دے باب وچ وی اک حصہ ڈالیا۔
• جایوسی ، سلمیٰ ایشیڈریا (مدیر): مورش اسپین د‏‏ی میراث (1992)۔ اک بہت وڈا حجم (1088 صفحات) جو مختلف شعبےآں دے ماہرین دے مضامین اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایڈیٹر دے علاوہ دو معاونین عرب نيں: 'الندلusس د‏‏ی سیاسی تریخ' اُتے اک مضمون قاہرہ یونیورسٹی دے پروفیسر محمود مکی نے لکھیا اے - تے دوسرے مصنفاں وچو‏ں کئی عربی نو‏‏ں واضح طور اُتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔
• کامن ، ہنری: "وائسیسیٹڈس آف ورلڈ پتے ، 1500-1700" ، اسپین وچ — A ہسٹری ، ایڈی. ریمنڈ کارر (2000)۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   978-0198-206-194 ۔
• ایل ای اے ، ہنری چارلس: اسپین دا موریسکوس (1901)۔ اک اہ‏م کم ، اصلی ہسپانوی ذرائع تو‏ں احتیاط تو‏ں دستاویزی کردہ۔ 2001 نو‏‏ں گڈ ورڈ بوکس ، نويں دہلی دے ذریعہ دوبارہ شائع کیتا گیا۔ ہن انٹرنیٹ آرکائیو تو‏ں وی ۔
• اسمتھ ، کولن ، MELVILLE ، چارلس تے UBAYDLI ، احمد: اسپین وچ مسیحی تے ماؤس (1988–92)۔ ایڈیٹرز دے تبصرےآں دے نال اک تن جلداں دا کم ، جس وچ لاطینی ، ہسپانوی تے عربی وچ اصلی ذرائع تو‏ں نکلے اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ سب دے سب اہ‏م نيں ، تیسرا - عرب ذرائع اُتے - خاص طور پر۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   0-85668-410-4 ، 447-3 ، 449-X۔
• ٹریسی ، مائیکل: بوبیان۔ اک الپوجارن پنڈ د‏‏ی کہانی (دوسرا ادارہ 2015) ، مورسکو د‏‏ی بغاوت دے اک عام پنڈ دے تجرگل کيتی عکاسی دے لئی مقامی ذرائع دا استعمال کردا اے ، اس دے بعد عیسائی فورسز د‏‏ی گرفتاری تے عیسائی آباد کاراں دے ذریعہ دوبارہ آباد کاری۔ سانچہ:آئی ایس بی این آئی ایس بی این   978-2-930590-05-9 ۔