فاصل کمیت
بحرانی کمیئت (Critical mass) کسی انشقاقیہ (fissile) دی اوہ مقدار ہُندی اے کہ جو اک مرکزی زنجیری تعامل نوں برقرار رکھنے دے لئی درکار ہُندی اے۔ کسی وی قابل انشقاق مادے دی بحرانی کیمت، اوہدی مرکزی خصوصیات (مثلا؛ مرکزی انشقاق عرضی تراشہ وغیرہ)، اوہدی طبیعی خصوصیات (مثلا؛ کثافت) تے اوہدی شکل تے افزودگی (enrichment) اُتے منحصر ہُندی اے۔ کسی انشقاقیہ (fissile) نوں جے اک تعدیلہ عاکس (neutron reflector) توں غلاف کر دتا جائے تو اوہدی درکار بحرانی کمیئت نوں کم کیتا جا سکدا اے۔ اس موضوع اُتے مــزید تفصیل دے لئی اس دا صفحہ مخصوص اے تعدیلہ تابکاری ۔
کریٹیکل ماس critical mass)) توں مراد کسی قابل انشقاقfissile) ) مادے دی اوہ مقدار اے جس وچ تسلسل توں جوہری مرکزے (nucleus) ٹوٹنے دا عمل ( )chain reaction چلدا رہے ایتھے تک کہ اوہ مادہ تحلیلdisintigrate) ) ہو جائے۔ ایسا صرف ایٹم بم دے اندر ہُندا اے یا حادثاتی طور اُتے جوہری بجلی گھر دے اندر ہو سکدا اے۔
ایٹم بم نوں وقت توں پہلے پھٹنے توں روکنے دے لئی اس وچ موجود یورینیم یا پلوٹونیم نوں کدی وی اک ٹکڑے دی شکل وچ نئيں رکھیا جاندا بلکہ دو یا زیادہ حصےآں وچ تقسیم کر دے رکھیا جاندا اے اس طرح ہر ٹکڑا subcritical ہونے دی وجہ توں پائیدار ہُندا اے۔ ایٹم بم پھاڑنے دے لئی explosive lens میکینزم توں انہاں ٹکڑاں نوں آپس وچ انتہائ تیزی توں ملیا دے ویلڈ weld کر دتا جاندا اے جس توں مرکزے ٹوٹنے دا عمل چل پیندا اے تے بالآخر دھماکا ہو جاندا اے۔
جب یورینیم دا اک ایٹم ٹُٹا اے تو دو یا تن نیوٹرون خارج کردا اے مگر انہاں نیوٹروناں دی رفتار اِنّی زیادہ ہُندی اے کہ ایہ فوراً کسی دوسرے یورینیم دے ایٹم نوں نئيں توڑ سکدے۔ اس دے لئی ذرا سست رفتار نیوٹرون (تھرمل نیوٹرون) زیادہ کار آمد ہُندے نيں۔ تیز رفتار نیوٹرون جدوں یورینیم وچ سفر کردے نيں تو انہاں دی رفتار کم ہُندی چلی جاندی اے تے چند سنٹی میٹر دا فاصلہ طے کرنے دے بعد اوہ اس قابل ہو جاندے نيں کہ کسی دوسرے یورینیم دے ایٹم نوں توڑ سکن۔ جے یورینیم دا ٹکڑا بہت چھوٹا ہو گا تو ایہ نیوٹرون کسی دوسرے ایٹم نوں توڑنے توں پہلے ہی ٹکڑے دی سطح توں باہر نکل کر ضائع ہو جائں گے تے chain reaction جاری نئيں رہ سدے گا۔ لیکن جے یورینیم دا ٹکڑا وڈا ہو گا تو بیشتر نیوٹرون سطح تک پہنچنے توں پہلے ہی مناسب سست رفتار تک آ جان گے تے دوسرے ایٹماں نوں توڑنے وچ استعمال ہو جان گے اس طرح ہور نیوٹرون خارج ہون گے تے ایہ عمل تیز تر ہُندا چلا جائے گا۔ جوہری بجلی گھر وچ اس عمل نوں تیز تر نئيں ہونے دتا جاندا تے ودھ نیوٹرون کیڈمیئم دی سلاخاں وچ جذب کر لئی جاندے نيں تا کہ دھماکا نہ ہونے پائے۔ اس دے بر عکس ایٹم بم وچ ایسا کوئی کنٹرول نئيں ہُندا جس دی وجہ توں نیوٹرون دی تعداد تیزی توں ودھدی اے تے دھماکا ہو جاندا اے۔
جتھے وی یورینیم تے اس طرح دا مواد ذخیرہ کیتا جاندا اے اوتھے اس گل دا سختی توں خیال رکھیا جاندا اے کہ یورینیم دی مخصوص مقدار رکھنے دے بعد سیسہ (lead) دی موٹی چادر (sheet) ضرور رکھی جائے پھر اس اُتے ہور یورینیم رکھیا جائے۔ اس اصول نوں نظر انداز کرنے دی وجہ توں کئی حادثے ہو چدے نيں جنہاں نوں criticality accident کہندے نيں۔
ایٹم بم بنانے والے ملکاں اس گل نوں ظاہر نئيں کردے کہ یورینیم تے پلوٹونیم دا کریٹیکل ماس کتنا ہُندا اے مگر سائنس داناں دا خیال اے کہ یورینیم 235 دی گول بال جس دا وزن 52 کلوگرام ہو کریٹیکل ہُندی اے۔ جے یورینیم دی بال دے گرد نیوٹرون رفلیکٹر ( (neutron reflector مثلا tungsten carbide موجود ہو تو محض 15 کلوگرام کریٹیکل ہو جاندا اے۔ ایہ نیوٹرون رفلیکٹر کسی آئینہ دی طرح کم نئيں کردے بلکہ نیوٹرون جذب کر دے دوبارہ خارج کردے نيں۔ پلوٹونیم238 دا کریٹیکل ماس 10 کلوگرام ہُندا اے۔
جس طرح نیوٹرون رفلیکٹر دے استعمال توں کریٹیکل ماس کم ہو جاندا اے اسی طرح کثافت بڑھانے توں وی کریٹیکل ماس کم ہو جاندا اے۔ مگر اک ٹھوس دھاتی گولے نوں دبا کر چھوٹا کرنے دے لئی بے انتہا زیادہ دباؤ (پریشر) دی ضرورت ہُندی اے۔ ایہ دباؤ ایٹم بم دے اندر تو پیدا کیتا جا سکدا اے مگر جوہری بجلی گھر وچ ممکن نئيں۔ ایٹم بم وچ اِنّا زیادہ دباؤ بارود دی طرح دے دھماکا خیز مواد توں کیتا جاندا اے جس دے پھٹنے توں یورینیم یا پلوٹونیم اُتے ہر سمت توں زبردست دباؤ پیندا اے تے محض چند مائکرو سیکنڈ دے لئی اوہدی جسامت (حجم) چھوٹی ہو جاندی اے اس طرح اوہدی کثافت ودھ جاندی اے جس دی وجہ توں sub-critical ماس supra-critical ماس وچ تبدیل ہو جاندا اے تے ایٹمی دھماکا ہو جاندا اے۔