فتاویٰ ہندیہ (عالمگیری)
فتاویٰ ہندیہ: فتاویٰ عالمگیری دے ناں توں مشہور ترین کتاب اے جو مغل بادشاہ اورنگزیب عالمگیر دے حکم اُتے تالیف کيتی گئی ۔فتاوي عالمگیر دے مؤلفین مولانا مجيب الله صاحب ندوی نیں ۔
فتاویٰ عالمگیری دی ضرورت
[سودھو]ایہ حقیقت اے کہ عالمگیر دے عہد حکومت توں پہلے اسلامی دنیا وچ فقہ دی کئی مستند کتاباں رائج سن، لیکن برصغیر پاک و ہند تاں درکنار پوری اسلامی دنیا وچ فقہ حنفی وچ کوئی ایسی کتاب موجود نہ سی جس توں اک عام مسلمان آسانی دے نال کِسے مسئلہ نوں اخذ کرسکے اوراحکام شرعیہ توں بخوبی واقف ہوئے سکے، خود اورنگ زیب نوں اس دا خاص خیال سی کہ تمام مسلمان انہاں دینی مسائل اُتے عمل کِداں کرن جنہاں نوں فقہ حنفی دے علما و اکابر واجب العمل سمجھدے نيں، لیکن مشکل ایہ سی کہ علما فقہا دے اختلاف رائے دے سبب ایہ مسائل فقہی کتاباں اورفتاویٰ دے مجموعےآں وچ کچھ اس طرح مل گئے سن کہ جدوں تک کِسے شخص نوں فقہ وچ مہارت تامہ حاصل نہ ہوئے تے بہت ساریاں مبسوط کتاباں اسنوں میسر نہ ہوئے۔ صریح مسائل، ہور حکم صحیح دا معلوم کرنااس دے لئی ناممکن سی۔ اس خیال دے پیش نظر اورنگزیب عالمگیرنے علمائے دہلی دے علاوہ سلطنت دے اطراف توں ایداں دے علما جمع کیتے جنہاں نوں علم فقہ وچ کافی دستگاہ سی اورانہاں نوں حکم دتا کہ مختلف کتاباں دی مدد توں اک ایسی جامع تے مستند کتاب تیار کرن جس وچ نہایت تحقیق و تدقیق دے نال ایہ تمام مسائل جمع کیتے جان تاکہ قاضی تے مفتی ہور ہور تمام مسلمان علم فقہ دی بہت ساریاں کتاباں جمع کرنے تے انہاں دی ورق گردانی توں بے نیاز ہوجان۔
فتاویٰ دے مدونین
[سودھو]جدوں اورنگ زیب عالمگیرنے اس امر دا عزم کر ليا تے فقہ حنفی دی اک جامع کتاب دی شدید ضرورت محسوس کيتی تاں پہلے انہاں نے ملک دے مشہور علما و فقہا نوں فرمان دے ذریعے شاہی دربار وچ طلب کيتا۔ گفتگو دے بعد اس عظیم الشان کم دی انجام دہی دے لئی باقاعدہ کمیٹی تشکیل دتی گئی، اسنوں چار حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا، اس علمی و تحقیقی کمٹی دے صدر شیخ نظام برہان پوری (1092ھ/ 1681ء) ملیا نظام صدر منتخب ہوئے تے بنفس نفیس بادشاہ نے کمیٹی دی سرپرستی قبول کيتی۔ جنہاں چار افراد نوں ایہ کم ذمہ کيتا گیا سی انہاں دے نال نال دس دس افراد نوں تے متعین کيتا گیا سی تاکہ ایہ کم انتہائی دلجمعی تے حسن خوبی توں اختتام پذیرہوئے۔
- اک چوتھائی کم قاضی محمد حسین جونپوری محتسب فوج دے سپرد کيتا گیا
- اک چوتھائی سید جلال الدین محمد مچھلی شہری کے
- اک چوتھائی شیخ وجیہ الدین گوپاموی کے
- اک چوتھائی محمد اکرم لاہوری دے حوالہ کيتا جو شہزادہ کم بخش دے استاد سن ۔
- ملا حامد جونپوری
- سید محمد قنوجی
- شیخ رضی الدین بھاگلپوری
- محمد جمیل صدیقی
- قاضی علی اکبر الٰہ آبادی
- شیخ نظام الدین ثانی ٹھٹوی
- شیخ ابو الخیر ٹھٹوی
- علامہ ابو الواعظ ہرگامی
- شیخ احمد بن ابو منصور گوپامی
- شیخ محمد غوث کاکوروی
- فصیح الدین جعفری پھلواروی
- عبد الفتاح صمدانی
- قاضی عصمت اللہ لکھنوی
- قاضی محمد دولت فتحپوری
- محمد سعید سہالوی
- قاضی عبد الصمد دہلوی
- مفتی ابو البرکات دہلوی
- قاضی سید عنایت اللہ مونگھیری
- شاہ عبد الرحیم دہلوی
- شیخ محمد شفیع
- شیخ وجیہ الرب
- سید محمد فائق
- ابو الفرح سید معدن
- قاضی القضاۃ غلام محمد
مدت تالیف
[سودھو]اس دی تالیف وچ اٹھ سال دا عرصہ لگیا جو 1074ھ توں لےکے 1082ھ تک اے تقریباً 40 توں 50 علما نے اس وچ خدمات سر انجام دتیاں کیونجے شیخ وجیہ الدین گوپاموی دی مدد دے لئی 10 علما مامور سن، اصل کتاب عربی وچ سی اس دے ترجمہ دے لئی چلبی عبد اللہ رومی دی خدمات لی گئياں۔
فتاویٰ دے مراجع
[سودھو]جنہاں کتاباں توں اس وچ مدد لی گئی اے انہاں دی لسٹ کافی طویل اے ایتھے چند اہم تے خاص کتاباں ایہ نيں۔’’ہدایہ، قدوری، عنایہ، مبسوط، محیط برہانی، الجامع الكبير، محیط سرخسی، مختصر المعانی، فتح القدیر، بدائع الصنائع، البحر الرائق، غایۃ البیان، السراج الوہاج، الدر المختار، الکافی، قتیۃ المنیہ، برجندی، فتاویٰ قاضی خان، فتاویٰ تاتارخانیہ، التجنیس والمذید۔‘‘[۱][۲]